Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 42

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non- commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at jhttp : //books . qooqle . com/

Sancti Avreli Avgvstini De
perfectione ivstitiae hominis,

Saint Augustine (Bishop of
Hippo.), Carl Franz Vrba, Joseph Zycha

r

yZ# --_/\ ^

Digitized by

Google

CORPVS

SCRIPTORVM BCCLBSIASTICORVM

LATIN ORVM

EDITVM CONSIL10 ET IMPENSIS

ACADEMIAE LITTERAEVM CAESAREAE

VINDOBONENSIS

VOL. XXXXIL

SANCTI AVRELI AVGVSTINI

(SECT. VIII, PARS II)

DE PERFECTIONS IVSTITIAE HOMINIS, DE GESTIS PELAGII,

DE GRATIA CHRISTI ET DE PECCATO ORIGINALI LIBRI

DVO, DE NVPT1IS ET CQNCVPISCENTIA AD VALER1VM CO-

MITEM LIBRI DVO

EX BECENSIONK

CAROLI F. VRBA ET IOSEPHI ZYCIIA.

PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE

F. TEMPSKY F TEMP SKY G * FREYTAG

MDCCCCn.

Digitized by

Google

Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum.

Vindobonae apud F. Tempsky bibliopolam.

VOL. XVI. POETAE CHRISTIANI MINORES. (L pars: Paulini Petricordiac
carmina rec. M. Petschenig, Orientii carmina. rec. M.Ellis, Paulini Pellaei Eucharisticos.
rec. G. Brandes, Claudii Marii Victoris Alethia et Probae cento, rec. C. Schenkl.)

16 K 40 h = 16 M. 40 Pt

VOL. XVII. CASSIANUS (I. pars) Prolegomena. Institutionum libri XII. Contra
Nestorium libri VII. Indices, rec. M. Petschenig. 20 K 50 h = 20 M. 50 Pf.

VOL. XVIII. PRISCILLIANVS. rec. G. Schepss. 8 K 50 h = 8 M. 50 Pf.

VOL. XIX. L. CAELI FIRMIANI LACTANTI opera omnia, accedunt carmina
eius quae feruntur et L. Caecilii qui inscriptus est de mortibus persecutorum liber,
recensuerunt S. Brandt et G. Laubmann. Pars I. Diuinae institutiones et epitome
diuinarum institutionum. rec. S. Brandt. 25 K = 25 M.

VOL. XX. QVINTI SEPTIMI FLORENT. TERTVLLIANI OPERA, rec. A. Beiffer-
scheid et G. Wissowa (pars I.). 15 K 60 h = 15 M. 60 Pf.

YOL.XXI.PAVSTIREIENSISETEVRICnOPERA.rec.4.JE^rd6rec7i«.16JSr=16M.

VOL. XXIL S. HILARII EPISCOPI PICTAVIENSIS tractatus super psalmos.
rec. Antonius Zingerle. 24 K = 24 M.

VOL. XXIII. CYPRIANI GALLI POETAE Heptateuchoa, accedunt incertorum
de Sodoma et lona et ad senatorem carmina et Hilarii quae feruntur in Genesin, de
Maccabaeis at que de euangelio. rec. Mudolfus Peiper. 10 K = 10 M.

VOL. XXIV. GAI VETTI AQVILINI IVVENCI euangeliorum libri quattuor.
rec. Ioannes Huemer. 7 K 20 h = 7 M. 20 Pf.

VOL. XXV. (pars I) S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect VI, p. 1: De utilitate
credendi, de duabus animabus, contra Fortunatum, contra Adimantum, contra epistulam
fuadamenti, contra Paustum. rec. Iosephus Zycha. 20 -ST 40 7* = 20 M. 40 Pf.

VOL. XXV. (pars II) S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. VI, p. 2: Contra Felicem
libri duo, de nutura boni liber, Secundini Manichaei ad Augustinura epistula, contra
Secundinum liber. Accedunt Euodii de fide contra Manichaeos et commonitorium Au-
gustini quod fertur cum praefatioue. rec. Iosephus Zycha. 7 K 60 h = 7 M. 60 Pf.

VOL. XXVI. S.OPTATI MILEVITANI libri VII. Accedunt decern monumenta uetera
ad Donatistarum historiam pertinentia. rec. Carolus Ziwsa. 9 K GO h = 9 M. 60 Pf.

VOL. XXVII. L. CAELI FIRMIANI LACTANTI opera omnia. Partis II Fasciculus
I: Libri de opificio dei et de ira dei carmina, fragmenta, uetera de Lactantio testimonia.
Ed. S. Brandt. . 6 K 40 h = 6 M. 40 Pi.

VOL. XXVII. L. CAELI FIRMIANI LACTANTI opera omnia. Partis II Fasci-
culus II: L. Caecilii qui inscriptus est de mortibus persecutorum liber uulgo Lactantio
tributus. Ed. 8. Brandt. 11 K 20 h = 11 M. 20 Pf.

VOL. XX VIII. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. .Ill p. 2:*) De Geneai ad
litteram libri duodecim, eiusdem libri capitula, de genesi ad litteram inperfectus liber,
locutionum in Heptateuchum libri septem, rec. Iosephus Zycha. 16 KSO h = 16 M. 80 Pf.

VOL. XXVIII. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. Hip. 3: Quaest. in Heptateuch.,
Adnot. in lob liber unus. Ed. los. Zycha. 17 K 60 h = 17 M, 60 Pf.

VOL. XXIX. S. PONTII MEROPII PAVLINI NOLANI opera. Pars I. Epistulae.
rec. Guil. de Hartel. 15 K 50 h = 15 M. 50 Pf.

VOL. XXX. S. PONTII MEROPII PAVLINI NOLANI opera. Pars II. Carmina.
Indices voluminum XXIX et XXX. rec. Guil. de Hartel. 15 K = 15 M.

VOL. XXXI. S. EVCHERII LVGDVNENSIS opera omnia. Pars I. Formulae
spiritalis intellegentiae, instruction urn libri duo, passio Agaunensium martyrurn, epistula
de laude heremi, accedunt epistulae ab Saluiano et Hilario et Rustico ad Eucherium
datae. rec. Carolus Wotke. 5 K 60 h = 5 M. 60 Pf,

VOL. XXXIL AMBROS1VS. Pars I fasc. 1: Exameron, de paradiso, de Cain et
Abel, de Noe, Ed. C. Schenkl. 12 K 80 h = 12 M. 80 Pf.

VOL. XXXIL AMBROSIVS. Pars I fasc.2: De Abraham, de Isaac, de bono mortis.
Ed. C. Schenkl 8 K 80 h = 8 M. 80 Pf.

VOL.XXXH. AMBROSIVS. Pars II: De Iacob, de Ioseph, de patriarchis, de fuga
saeculi, de interpellatione lob et Dauid, de Apologia Dauid, Apologia Dauid quae uocatur
altera, de Helia, de Nabuthae, de Tobia. Ed. C. Schenkl. 16 K == 16 M,

VOL. XXXUI. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sectio I pars 1: Confessiouum
libri Xni. ex rec. P. Knoll. 10 K 80 h = 10 M. 80 Pf.

VOL. XXXIV. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. II. Epistulae. P. I. Ep.I-XXX.
rec. Al. Goldbacher. 3 ^ jt g9 d fe y fet^^f(? f .

*l F.n-nrA iiAliimPii YVVIII lit Sort IIT T>ai- B f air.

nm aet.' A Itimidini nnoHIIfl Rttft II F

Digitized by

Google

CORPVS

SCRIPTORVM ECCLE8IASTICORVM

LAT1NORVM

EDITVM CONS1L10 ET IMPENSIS

ACADEMIAE LITTERARVM CAESAREAK

VINDOBONENSIS

VOL. XXXXII.

SANCTI AVRELI AVGVSTINI

(SECT. VIII. PARS II)

EX RECENSIONE

CAROLI F. VRBA et IOSEPHI ZYCHA.

PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE

F. TEMPSKY p. TEMPSKY G. FREYTAG

MDCCCCII.

Digitized by

Google

SANCTI
AVRELI AVGVSTINI

DE PERFECTIONE IVSTITIAE HOMINIS, DE
GESTIS PELAGII, DE GRATIA CHRISTI ET
DE PECCATO ORIGINALI LIBRI DVO, DE
NVPTIIS ET CONCVPISCENTIA AD VALERIVM
COMITEM LIBRI DVO

RECENSVERVNT

CAROLVS F. VRBA et IOSEPHVS ZYCHA.

PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE

F TEMPSKY p. TEMPSKY G. FREYTAG

MDCCCCII.

Digitized by

Google

£.51.1

Typis expressit Rudolphus M. Rohrer, Brunae.

Digitized by

Google

PRAEFATIO.

Hoc uolumine s. Anreli Augustini libri de perfectione iusti-
tiae horainis, de gestis Pelagii, de gratia Christi et de peccato
originali, de nuptiis et concupiscentia continentur.

Ex quibus librum de perfectione iustitiae hominis
Augustinus a. 415 condidit Eutropio et Paulo episcopis
petentibus ut definitionibus siue Caelestii siue alius cuius eius
sectae socii erant, quas ei in chartula quadam perscriptas
dederunt, responderet. ac primum singulas definitiones uel
potius ratiocinationes, quibus Caelestius posse hominem, si
uellet, hie sine peccato esse definiebat, distincte concisis re-
sponsis refellit. deinde pergit auctoritates item in ilia chartula
prolatas disceptare, quarum aliis homini ut perfectus sit prae-
cipitur, aliis non esse grauia dei mandata monstratur, aliae
doctrinae fidei contrariae esse coarguuntur.

Liber de gestis Pelagii a. 417 uulgatus est. cum enim
Heros et Lazarus episcopi Eulogio episcopo Caesareensi libellum
contra Pelagium dedissent, quo multa ex eius scriptis sumpta
dogmata falsa esse probauerunt, hie ad conuentum quattuor-
decim episcoporum anno 415 in urbe Diaspoli habitum ut se
purgaret citatus est. ibi Pelagius ita causam dixit, ut obiec-
torum sibi alia callide interpretando, alia dogmatis sui esse
negando, alia anathemando catholicus pronuntiatus sit. quam
defensionem in chartula quadam scriptam Augustino misit.
cum uero gesta illius synodi in manus Augustini uenissent,
inter utramque defensionem discrepantiam esse hie repperit et
libro de gestis Pelagii singulos errores inquirendos ag-
gressus etiam post absolutionem haeresis suspiciones residere

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. a

Digitized by

Google

II Praefatio.

haeresimque propter quam in iudicium uocatus esset quam-
uis Pelagio absoluto damnatam esse ostendit.

Duo libri de gratia Christi et de peccato originali
ad annum 418 referenda sunt. Pelagius cum Albina, Pinianui),
Melania agerent cum eo, ut quae contra ipsum dicerentur
scripto damnaret, gratiam ita interpretatus est, ut ea definitio
a ueritate non abhorreret. itaque cum Pelagius eorum iudicium
fefellisset, illi Augustinum quid de eius doctrina sentiret consu-
luerunt. quibus respondens Augustinus in libro de gratia
Christi demonstrat Pelagium haud sine fuco ac fallaciis
gratiam confiteri, quod in aliis scriptis gratiam uel in natura
et libero arbitrio uel in lege atque doctrina ponat eaque uolun-
tatis et actionis possibilitatem, ut dicit, non ipsam uoluntatem
et actionem iuuari doceat. quam gratiam a deo secundum
merita hominum dari atque ad praecepta quae homines etiam
sine dei dono efficere possint facilius explenda iuuare. locos e
Pelagii scriptis petitos quibus gratiam commendet ostentetque
ita comparatos esse declarat, ut quam gratiam ille interpretetur
ea lex ac doctrina intellegi possit, gratia uere Christiana nusquam
appareat. libro de peccato originali Augustinus in doctrina
de baptismate paruulorum et de peccato originali Pelagium
nihil a Caelestio differre comprobat, qui propter earn haeresim
bis damnatus sit. quod uero Pelagius hanc quaestionem earum
esse dicit, in quibus praeter fidei periculum errari possit,
Augustinus hoc errore fidei fundamenta euerti contendit. ex-
tremo libro eos refellit qui dogmate peccati originali s accepto
naptiarum bonitati detrahi et deo hominis nuptiis generati
conditori iniuriam fieri scribebant.

Libri de nuptiis et concupiscentia a. 419 conditi
esse uidentur. atque Augustinus cum a Valerio comite Pelagi-
anos se calumniari certior factus esset, quod originate peccatum
asserendo nuptias damnaret, librum primum de nuptiis et
concupiscentia emisit, quo earum bonitatem defenderet.
uix hoc opus in Iuliani Pelagiani manus deuenerat, cum hie
quattuor libros adue'rsus Augustinum scripsit, ex quibus
quidam nonnullas sententias decerpsit, decerptas Valerio co-

Digitized by

Google

Praefatio. HI

miti misit, hie ad Augustinum. efflagitanti Valerio tit Iuliano
responderet, etsi post integrum Iuliani opus acceptum re-
spondere mallet, tamen exoratus librum secundum de nuptiis
et concupiscentia confecit.

Argumentis adumbratis iam accedamus ad subsidia critica
quae in hoc uolumine adhibita sunt enarranda.

I. DE PEKFECTIONE IVSTITIAE HOMINIS.

In satis magno numero librorum manu scriptorum et
uetustate et bonitate facile principem locum obtinet codex
Lugdunensis 524 iudicio Leopoldi Delisle qui in Notices et L
Extraits des Manuscrits de la biblioth&que Nationale et autres
bibliotheques t. XXIX 388 sqq. eius descriptionem confecit
s. VIII ex. scriptus hoc opusculum foil. 2—19 continens.
liber umido loco asseruatus esse uidetur. quo factum est ut
aliquot folia damnum traherent. ita foliorum 2 et 5 partes ad
relegendum difficiliores euaserunt, fol. 14 pars cum folio 13
conglutinata est, quo complures sententiae et singula uocabula
uix dinosci possunt; etiam folia 15. 16. 17 corrupta sunt,
codex m. 1 persaepe temptatus est, rarius alius manus corri-
gentis uestigia deprehenduntur. initiales ratiocinationum uoces
et prima responsionum uocabula rubricata sunt, in uniuersum
liber mendorum quibus codices plerumque inquinati sunt im-
munis est. uocales declinationum et coniugationum fere semper
purae traditae sunt; in radicibus ae et e fluctuant; nam eaedem
uoces in eadem pagina modo per ae, modo per e redduntur,
uelut querendum, presertim, expressit, conpraehendent. in uocibus
barbaris e occurrere solet: pedagogi, greet, demonia. in con-
sonarum permutationis genere haec fere memoratu digna sunt.
qu pro c saepius legitur in sequutus, loquutus, qmir; raro
d et t confunduntur: aliut semel, saepius inqnid; b et u:
neg animus (= negabimus); semper reperitur quicquid et
qaerella, semel adhmcxit. consonantes praepositionum ad-
similes plerumque fiunt in quemammodum, ammonentes, as-
samimns, annotasti; in uariat: inponat, imputare, impertit; non
adsimilatur ante I et r: inlustris, inreprehensibilts^ inlumrnans.

Digitized by

Google

IIII Praefatio.

P Codex Parisinus n. 9544 membr. misc. fol. 214 s. Villi
nitidissimis litteris exaratus haec Augustini opera cornplectitur:
de pcrfectione iustitiae hominis, de natura et gratia, ad
Valcntinum et cum illo monachos epistolae dime (214. 215),
ad eosdem de gratia et libcro arbitrio, ad eosdem de correptione
et gratia, epistola Prospcri ad scm Augustinum de quaerella
Gallorum, epistola Hilarii ad scm Augustinum de eadem re,
sci Augustini de praedestinatione scorum, eiusdem de dono
perseuerantiae. codex humiditatis iniurias perpessus est, unde
in primis foliis linearum superiorum saepius tantum apices
litterarum conspicui sunt; fcj. 2 m. s. XV — XVI textuin inter
lineas ascripsit. idem multis locis correctus est non solum
manu scribentis sed etiam alia manu s. XII — XIII (cf. fol. 12\
14 a . 16\ 16 b . 25\ 29 a ). num hoc codice Benedictini usi sint
dici non potest, sed uerisimile non est; ex collatione eorum
autem, i. e. codice Parisino latino 11657 id non apparet,
quod ea pars folii 132 ubi libri adhibiti notati erant desecta
est. in orthographia quae dicitur in plerisque cum praecedenti
codice facit, nisi quod semper quidquid habetur.

D Codex olim sancti Dionysii nunc Parisinus 2095 s. Villi
eadem scriptaatque superior eodemque ordine decurrentia offert;
Augustini epistulae 214. 215 ueque in indiculo fol. 1 scripto
neque in codicis descriptione memorantur; insunt autem
fol. 47 sqq. unde in bibliothecam Nationalem migrauerit,
ex adnotationibus fol. l b et 2 a appositis patet: Hum codicem
siclielmus senior dedit domino suo sco Dionijsio. insertus est
igitur codicibus Colbertinis et cum his in bibliothecam
Nationalem transportatus est. quis ille Sichelmus fuerit a Leo-
poldo Delisle Le Cabinet des Manuscrits II 107. 432 edocemur.
quae in textu correcta sunt partim ad m. 1 (fol. 4 b ), alia ad
m. 2 (fol. 4\ 5\ 6 b . 7 b . 8 b in mg. et inferiore et superiore)
quae ab aetate librarii non multum distat referenda sunt; fol.
14 a (36, 4) cu ipso a correctore s. XII profecta sunt; sub finem
liber mutilus est. hunc codicem Benedictini in adornanda
editione sua adhibentes Colbertini nomine signauerunt.

B Codex Bemensis olim E 285/338, turn cum eum conferebat

Digitized by

Google

Praefatio. V

C. F. Vrba n. 379, nunc n. 393 insignitus fol. 172 s. Villi
scriptus est. liunc librum, ut fol. 1 et fol. 72 b . 73 a adnotatum
est, dedit scae Mariae Bemensi Hincmarus arehieps. correctus
est manu antiquissima librarii eiusdem fere cum ipsius codicis
scriba aetatis, correcturae ipsae pleraeque in margine appositae
sunt, liber praeter hoc Augustini opus Augustini quae sequun-
tur opera continet: de natura et gratia; ad Valentinum ep.
duae (214. 215); de gratia et libcro arbitrio; de correptione et
gratia; ep. Frosperi ad Augustinum; ep. Hilarii ad Augusti-
num; de praedestinatione; de dono persenerantiae; de bono
eoniugali; de sancta uirginitate; de nuptiis et concupiseentia.
codex ad emendationem minus auctoritatis et utilitatis habet.

Codex Vossianus latinus Leidensis n. 98 membr. misc. V
in 4° s. Villi confectus hunc tractatum fol. 74 — 90 com-
plectitur. liber compluribus manibus quarum recens latissime
grassatur emendatus passim in margine scholia manu alia
apposita prae se fert uelut: qui sit perfeetus eursus, ieiunium,
clemosina oratio, testimonia perfectionis, munda oratio, modus
bonae uitae al.

Codex Audomarensis (Saint-Omer) n. 254 signatus s. Villi
— ^X exaratus describitur in Catalogue general des Manitscrits des
bibl. publ. des dep. t. Ill nisi quod in catalogo tractatus de
cura pro mortals gerenda (fol. 73 sqq.), epistida 140 et
opusculum de gratia noui testamenti (fol. 103 sqq.) deside-
rantur. codex a compluribus librariis, liber de perfectione
iustitiae ab uno exaratus est.

Codex Britannici Musei 18332 s. X ex tribus partibus in B
unum uolumen conglutinatis constat et earum pars prima fol.
1—104, altera fol. 105—126, tertia fol. 127—178 complectitur.
adnotatio libri originem indicatura fol. 1 rasa est. quae in hoc
libro insint ex catalogo (Catalogue of Additions to the Manu-
seripts of the British Museum in the years 1848 — 1852 etc.^)
patet; non est notatus tractatus de Salomone Ambrosii nomen
prae se ferens: Minim satis est, dilectissimi fratres (Ed. Ben.
app. 450).

Codex olim Corbeiensis nunc Parisinus 12210 membr. C

Digitized by

Goo*

VI Praefatio.

misc. fol. 185 s. X exaratus haec scripta continet: fol. 1
Sermo 46, fol. 19 Augusthius de mendaeio, 43 — 55 Angustini
epistulae 18. 20. 19. 1. 15. 2. 5. 6. 7. 8. 9. 14. IS.
10. 4; fol. 56 Sermo 86; fol. 62 Prosper! ep.; fol. 67 Hilarii
ep. ad Atigustinum; fol. 72 Augusthius de praedestinatione;
fol. 99 Augusthius de dono perseuerantiae; fol. 129 de per-
feetione iustitiae hominis; fol. 148 de natura et gratia; fol. 180
Angustini ep. 214; fol. 182 Angustini ep. 215. ad libri
originem adnotatio pertinet fol. 1 adscripta: Liber sei Petri
Corbeiensis Sti Germani a Pratis et in mg. inferiore additum:
n. 768. codex praetev librariuin et aliam manum fere coaeuam
manu recenti temptatus est quam Benedictinorutn esse con-
tendere non dubitaraus.

K Codex Carnutensis 48 fol. 128 iudicio Henrici Omont
s. X — XI scriptus eadem eodemque ordine se excipientia
opera exhibet atque codices PD et praeterea fol. 125 — 128
Aliquot aidhoritates ex libris sei Augustini, quarum sex priores
ex libro de ciuitate dei sumptae sunt, septima ex eodem
sermone de continentia, octaua ex libro contra Felicianu, sed
non est ad finem perducta; codex enim in fine mutilus
est. Benedictini in adornanda editione sua non hoc codice usi
sunt sed libro Carnutensi n. 97 fol. 97 s. XII qui eadem
opuscula atque ille continet nisi quod tractatu de perseuerantia
finitur; recte autem adnotatum est: ee dernier traite n y est pas
complet.

N Codex Cluniacensis 34 (Paris. Nouv. acqu. lat. 1449)
s. X — XI quern L. Delisle descripsit in Inventaire dcs manu-
serits de la bibliotheque Nationale fonds de Cluni, Paris 1884
p. 81 sqq. fol. 7 b — 17 hoc opusculum exhibens parui
pretii est.

p Codex Bernensis 176 s. XI exaratus hoc opus fol. 1 — 6
praebens iis quae diuersa ab aliis libris offert nullius fere
auctoritatis esse coarguitur.

Codices qui sequuntur inspeximus quidem et examinauimus
neque tamen ad usum criticum reuocauimus.

Codex olim sancti Arnulphi nunc Metensis 228 s. XI ex

Digitized by

Google

Praefatio. VII

eodem uel ex simili fonte atque N fluxit; cf. 3, 4 est tanta;
3, 5 expctiuU; 4, 14 alt. potest om.; 4, 15 esse] n e; 4, 25 med.
est om.; 4, 26 est om. et om. ; 5, 5 d — uitari potest om.;
5, 15 at] ac; 5, 17 wm? g«ia; 6, 15 si — constiterit om.;
8, 3 tunc — sanitas om. al.

Codex Taurinensis (bibl. Vniu.) I. V. 5 s. XIII fol. 60 T
(Aurelii Augustini doctoris liber incipit ad Paulum et Eutro-
piurn de perfectione iustitiae hominum) — 72 (Explicit liber
de perfectione iustitiae hominum) scriptum amplectens proxime
accedit ad libros OK; p. 19. 25 ignorantiae uestrae desL
deriis legitur.

Codex Casinensis CCXXX s. Villi— X hac insoriptione C 1
praefixa: Contra obiectiones conclusionesque Pelagianas sub
titulis quindecim. Besponsio sci Augustini ex libro ad Paulu
et Eutropiu epm de perfectis iustitiae p. 62 — 65 Augustini
orationem inde a p. 4, 11 Ante omnia usque ad p. 14, 22
diligentius aduertamus seruauit. hoc fragmentum cum codice
in editione excerptorum Eugippii pro fundamento posito et 7,
5 ambidare et 8, 18 ad deum praebet.

Codices Vindobonenses 766 s. XII et 735 s. XIII nullius
pretii sunt; in utroque 19, 25 ignorantiae uestrae tenebris
legitur.

Codex Monacensis 14614 (Em.F. 117) s. Villi— X excerpta M
II 4, 24 Quaerendum est inqait peccatum aoluntatis an
necessitatis est — III 6, 26 male habentibtis exhibet. hae
discrepantiae locum hie obtineant: 4, 25 si necessitas est;
5, 2 educ] erue; 5, 4 si naturale est; 5, 5 pr. et om.; 5, 5
et — uitari potest om.; 5, 15 ac si; 5, 18 et om.; 5, 24
quod; 5, 26 quod; 6, 5 quod.

Praeter codices qui memorati sunt in catalogis hi libri
manuscripti notantur.

I. Gallicani. Codices Parisini (bibl. Nationalis): 18083 s. XI J in.;
18073 s. XII; 2202 s. XIII; 2096 s. XIII; 1909 s. XIV; 2178 s. XIV;
2048 s. XV; 2084 s. XV. in bibliotheca armamentarii 307 (447) s.
XIV; 550 (625) s. XIII. cod. Abrincensis 94 s. XII; Bononiensis
(Boulogne s. Mer) 49 s. XIII; Atrebatensis 463 s. XIII; Audomarensis
(Saint-Omer) 84 s. XIV; Duacensis 271 s. XII; Diuionenses 154

Digitized by

Google

VIII Praefatio.

(121) s. XII et 149 (116) s. XIII; Gratianopolitanus (Grenoble) 202
s. XII; Laudunensis 128 s. XIII; Botomagenses 475 (A. 159) s. XI1 1
477 (A. 191) s. XII; Trecenses 40 (u. X) s. XII, 69 s. XII, 70 s.
XIII; Valentinianus 156 s. XII.

II. Itali. Laurentianus (Plut. XVII dext. cod. IX) s. XIII; Vati-
cani 414 et 656 s. XIV, 500 et 501 s. XV. apud Pasinium (Codd. bibl.
Taurinensis 1749 t. II 59. 211) commemorantur codd. CCXI s. XIV et
BCLXIII s. XIII.

III. Anglicani. Brit. Mus. add. 14784 s. XII; bibl. Beg. 4. B. XIV
s. XIII; Burn. 293 s. XII; Karl. 3077 s. XIV; Aberdeen Kings
College D. 5. 38 s. XIV et 0. 10. 8 s. XIV; Cantabrigiensis S. P.
College 197 (1838) s. XIV.

IV. Germanici. Monacensis 3826 s. XIV; Vratislauiensis (Vn. Bibl.)
cod. class. I. fol. 259 s. XV; Bheno-Traiectanus 63 s. XV.

V. Austriaci. Admuntenses 712 s. XII, 204 s. XV, Claro-Vallensis
(Zwettl) 32 s. XII.

VI. Belgicus Bruxellensis n. 444 s. XIPj 3 .

VII. Helueticus Scaphusiensis (Schaffhausen) 28 s. XI— XII.
Omnes codices quos enumerauimus diuersis quidem uiis

tamen ex ueo archetypo descendere et eorum integritate et mira
omnium quae considerandae sunt rerum consensione euincitur
neque in classes abeunt sed omnes unam efficiunt. nam quod
aliquot locis (cf. 7, 5) Eugippius discrepantes lectiones prae se
fert, non est tanti, ut eo nisi aliter statuamus.
Edi- Ad quorum codicum fidem Iohannes Amerbachius cuius
editio princeps Basileae a. 1506 prodiit orationem refinxerit
cum nusquam indicarit licet nos fugiat, tamen accurata
examinatione eum non unum aliquem librum tamquam ducem
secutum esse effieitur sed lectiones librorum qui in promptu
essent ut quaeque aptior uideretur delegisse. permultis locis
exhibetur textus qualis codice V offertur.

Quam rationem Benedictini (Editio Monachoriim S. Bene-
dicti e congregatione 8. Mauri. Parisiis apud Franciscum
Muguct a. 1690) in hoc opere recensendo secuti sint ex
eorum collatione Parisina, i. e. e codice Paris, lat. 11657
fol. 132. 133 cognoscitur. illud certum est Benedictinos
ad editionem Louaniensium codices comparauisse. quibus autem
libris manu scriptis usi sint etsi ex hac collatione non patet,
quia ea pars folii 132 resecta est, tamen hoc inde cognoscitur

tiones.

Digitized by

Google

Praefatio. Villi

eos compluribus locis spreta codicum auctoritate textum edi-
tionis Louaniensis reposuisse, uelut 4, 22 ut non ea quae
uidt homo faciat; 5, 15 confiteri omisso et; 5, 21 potest
homo; 5, 21 habcat; 7, 11 demens est; 8, 2 erit plena; 8, 5
ncque enim erit; 9, 12 et negemus; 9, 20 in nouissimo; 12.
24 iustus est; 14, 21 dcintle; 17, 6 nolumas; 17, 23 auferetur
sed augebitur et implebitur; 19, 13 sensu; 21, 8 /ewew om.;
24, 23 et] eo; 26, 24 in om.; 28, 6 ut non; 28, 23 contra
se ipsum; 29, 7 malum om.; 35, 7 rar iustus; 37, 12 opera;
41, 13 wem iw7*tf; 41, 18 gwirf erimus; 43, 11 m? neces-
sariam.

II. DE GESTIS PELAGIL

Haec inscriptio cum et codicibus commendetur et Ketracta-
tionum loco comprobetur retinenda est. nam quod Augustinus
in opero de peccato originali p. 176, 27 editionis nostrae de
gestis Palaestinis loquitur hue referendum non est; quod
autem a Possidio in Indiculo 4 contra gesta Pelagii nuncu-
patur, non est tanti ut a tradito titulo recedamus.

Liber de gestis Pelagii anno 1611 a Marco Velsero primum
editus quinque codicum memoria nititur; quattuor enim libri
s. XVII exarati ex illis descripti sunt, quare dolemus, quod
codicem P in adnotationem criticam recepimus. praeterea ex-
cerpta de gestis Pelagii tribus codicibus continentur. noua sub-
sidia critica e bibliothecarum latebris ut erueremus nobis non
contigit et spe quae ex catalogo G. Beckeri p. 165 scribentis
in bibliotheca Pomposiana commemorari codicem praeter alia
Augustini scripta etiam de gestis Pelagii librum amplectentem
nobis affulgebat a Mercati 11 catalogo della bibliotcca di Pom-
posa in Studi e documenti di storia XVII (1896) 166. 170
deiecti sumus qui demonstrauit illos qui opinarentur memo-
ratum codicem Augustini opera continere in errorem deductos
esse; ilium codicem enim qui n. 49 signatus esset nihil nisi
retractationes et aliorum opusculorum et libri de gestis Pelagii
exhibuisse.

Digitized by

Google

X Praefatio.

L Atque uetustissimus codex est Laurentianus (PL XVIII
dext. cod. IV) membr. miscell. in 4° min. nunc n. 193 signatus
fol. 195 s. XIII exeunte scriptus. hie tractatus fol. 73 — 89
occupat. liber ab uno librario confectus manu alia baud coaeua
paucis locis correctus est. compendiorum usus immodestior
est, compendia ipsa charactera ilia aetate usitatum prae se
ferunt. sunt etiani quae ad legendum difficiliora sint, ut qui
describebat facile errare potuerit. codex, ut Bandini in Cat.
IV 531 testatur, in Florentino S. Crucis coenobio Min. Con-
uentualium adseruabatur unde in bibliothecam Laurentianam
translatus est.

U Codex Urbinas 84 — apud Benedictinos n. 118 prae se
fert — membr. misc. in folio s. XV exaratus foliis 248 con-
stat, quorum duo oratione uacant. numeri quaternionum more
usitato appositi sunt; uiginti quattuor conspicui sunt, capitu-
lorum numeri ita notantur, ut aut inscriptio libri aut eius
pars addantur uelut: Aurelii August! ni epi dc gestis Pelagii
capitulum primum incipit et extremo capite apponitur: Aurelii
August ini de gestis Pelagii contra aduersarios gratiae dni nri
capitulum primum explicit. Incipit capitulum incipit felicitcr.
liber ab uno scriba confectus aliquot locis correcturam manus
recentis expertus est.

L 1 Codex Laurentianus (PI. XII cod. VI) membr. misc. forma
magna s. XV litteris nitidissimis diligentissime ut perpaucis
locis corrigendi uestigia deprehendantur scriptus folia 205
continet. opusculum fol. 114 — 139 amplectitur. in prima
pagina insignia gentis Mediceae impressa sunt.

F Codex olim Faesulanus nunc Laurentianus X membr.
misc. in folio s. XV elegantissime binis columnis exaratus
foliis 304 constat, tituli singulorum operum rubricati, litterae
initiales uario colore depictae sunt, paginae primae margo
picturis ornatus et insignibus gentis Mediceae instructus est.
inscriptio folio 200 et subscriptio folio 216 cum praecedentium
codicuni titulis consentiunt. codex ab uno librario conscriptus
ab eodemque sat multis locis correctus etiam manum emenda-
tricem passim expertus est.

Digitized by

Google

Praefatio. XI

Codex olim Faesulanus nunc Laurentianus XV membr.P 1
misc. s. XV binis columnis litteris pulcherrimis scriptus fol.
329 hunc tractatum fol. 207 — 221 exhibens cetera praecedenti
similis est.

Horuni codicum testimoniis textus constituendus erit, si
quidem numero plurali uti nobis licet, nascitur enim quaestio,
utrum codices qui supra descripti sunt in classes orationem
plus minusue distantem offerentes discedant an quattuor poste-
riores ex primo manauerint. nobis quidem ualde uerisimile
uidetur UI^FF 1 codices, etsi capitulorum titulis L 1 a ceteris
discrepat, ex libro L non quidem omnes descriptos sed deri-
uatos esse, quod mira omnium quae alicuius momenti sunt
rerum consensione euinci posse arbitramur; discrepantiae uero
siue errore siue incuria librariorum ortae. quae hie illic occur-
runt, ita sunt comparatae, ut facile expediri possint neque
liuic coniecturae aduersentur. uelut 57, 11 position}] poi F l
pro omni UF m.l propositioni L 1 ; 70, 19 uox etiam in L
ita breuiata est, ut non attente legenti q appareat, quod L 1
exhibet; 115, 13 Pph'L: Pelagius Jmec L 1 propter have UFF 1 ,
qui error facillime explicatur, si respexeris Pelagium sic reddi
solere: P.; cf. etiam 63, 15; 70, 11. sed licet haec coniectura
respuatur, illud certum est omnes codices ex uno archetypo
descendere.

Praeter hos libros manu scriptos quattuor codices exstant
s. XVII confecti, quos ipsos per se nullius pretii esse de-
monstrabimus. sunt autem hi.

Codex olim Thuaneus, turn Colbertinus 1907, Regius 4 §f 7 , P
nunc Pari sin us 2097, cuius tegumenta insigni gentis
Mediceae ornata sunt, fol. 1 — 43 Augustini uerba praebet,
fol. 44—46 continentur: Variae leetioncs ex eollatione MSS
quae extant in tribus bibliothccis Sere mi Magni Duets et fol.
46 — 47 cap. XIIII 87, 24 haec uerba explicantur: neque enim
— 88, 4 assumpsit y ubi pro neque enim proponitur etenim:
Videtur legcndii loco neque enim etenim sublata negatiua et
inducta in fine periodi interrogandi notula. inscriptio Variae —
Ducis, correcturae in textu factae, loci scripturae sacrae in

Digitized by

Google

XJI Praefatio.

margine adpositi et enarratio loci fol. 46 — 47 a m. 2 profecta
sunt, cetera m. 1 adtribuas.

In uariis lectionibus scripturae quattuor codicum offeruntur.
iam quaeritur ex quo libro codex P descriptus sit et qui sint
codices quorum scripturae prostant.

Atque cum capitula in P et L 1 iisdem locis notata sint,
uerisimile est P ex codice L 1 originem trahere. quae coniectura
arnica lectionum conspiratione probatur. L 1 in uariis lectioni-
bus primus notatur, secundus est P 1 , tertius F. uelut in
codice P fol. 17 legitur: in tilts capitulis (= pag. 79, 22),
adnotatum est autem: que in illis capitulis tacebatur ex 3°
(= F), primus et secundus in nidlis (= L 1 F 1 ); fol. 23 legi-
tur: uenics et transies ab initio fidei (== 90, 4), adnotatur:
Venies et transies ab initio fidei, 3* (= F) ueniens et transiens
ab initio fides, non pro certo affirmari potest, num quartus
codex, quern iste ad conferendos libros adhibuit, ille sit quern
littera L signauimus, cum aliquot locis lectiones ex quarto
prolatae cum hac nostra collatione non conueniant. sed pro-
babile fit uno loco. fol. 24 in P legitur: qnocirca o Beate
Panle magng -gratie (= 91, 12) et additum hoc interpreta-
mentum: quocirca o beate Paide, ita 2 s et 3\ P 8 (== primus)
obedient e (= L l ubi obedientc pro obendicntc legendum est)
corrupte, 4 s o benedicte; L m. 1 hie praebet: obe, m. 2 ofo te ,
quod o benedicte legi potuit; fol. 17 (= 79, 22 in illis) ad-
ditur: 4 s in tdlis, quo loco quamquam L in nnllis exhibet,
tamen ille qui codicem contulit ita a uero aberrare potuit.
R Cum codice P et in capitum titulis et in textu et lectionibus
uariis concordat codex Riccardianus 2311 s. XVII. etiam in
hoc libro Augustini uerba praemissa, turn 3 — 4 paginis Col-
lationes perscriptae sunt prorsus consentientes cum eis quas
in P deprehendimus. et in P et in R librarii suopte iudicio
et arbitrio hie illic emendauerunt, uelut in P fol. 12 (= 71,
17) notatur: lege quoqnomodo atque eadem manu scriptura
codicis P quo in quoquo mutata est; fol. 13 (= 72, 20)
scriptum legitur: a 3° (= F) abest enim. Suspicor transpositam
eoniunctioncm et legendum: et di mandata custodire si uelit

Digitized by

Google

Praefatio. XIII

dixhmiS) hanc enim possibilitatem deus sqq.; fol. 27 (97, 3)
Nihil controuersimn ettomendam: Ita libri constanter, fortasse:
nihil controuersig uel controuersiaric mouendum, quae eadem ad-
notatio occurrit in R; fol. 28 (= 98, 24) recte codicis P mutatum
in recta et adnotatum: forte recta, quod idem in R habetur.

Codicis Ottoboniani 783 s. XVII capitula cum editionis
Velserianae capitibus (et ed. Suarianae capitulorum numeris
arabicis) consentiunt, codex ipse e libro F originem duxit; cf-
54, 2 cuncta; 54, 20 praedicta; 55, 3 nimquid; 58, 8 sine;
60, 4 esset; 62, 3 suis om. al. ubi a textu discedit, F codicis
lectionem in margine apposuit. lectiones uariae in sinistro et
dextro margine additae pleraeque discordantes scripturae illius
codicis sunt, aliae merae coniecturae. inscriptio codicis haec est:
Sancti Augustini Hipponensis episcopi liber de gestis Pelagii
contra Aduersarios gratiae Dtii Nri Iesu Christi ad S. An-
relium episcopimi. Ex Bibliotheca Abbatiae StL Bartholomei
Faesulanae dioecesis ordinis Canonicoram Regularhtm Latera-
nensium.

Eundem textum, easdem lectiones uarias in margine additas B
consentientibus capitum notis codex Barberinus XIV. 78 (olim
3370) s. XVII fol. 58—80 exhibet. utrum Velsero et Suario
apographum codicis an B transmissum sit certo definiri
nequit.

Vt igitur paucis repetamus, sic statuendum est: codices PR
de libro L l , codices OB ex libro F descripti sunt, hoc uno
loco edoceri poteramus, nisi collatione priore in errorem
inducti essemus. is enim qui prior codicem F contulit
adnotare omisit 52, 3 cum ea omissum esse, postea ex col-
latione a Camillo Vitelli confecta quae nobis tradita est cum
haec pars iam typis mandata esset uidimus, unde Velseri et Suarii
apographa petita essent. itaque 52, 3 in adnotatione critica
scribendum erat: cum ea om. F. lectiones uarias librarii horum
codicum partim ex aliis codicibus petiuerunt, codicibus desti-
tuti ad coniecturas confugerunt.

In textu Augustini recensendo e paucis codicibus neque eis
aut uetustate aut bonitate insignibus ad L principatum detulimus,

Digitized by

Google

XIHI Praefatio.

qui cum et ipse omni uitiorum genere foedatus sit funda-
mentum orationis in lubrico atque instabili solo locatum est.
tamen ascitis coniecturis librariorum codicum PROB qui haud
spernenda dexteritate usi aut ueram lectionem reppererunt aut
certe quae uia ingredienda esset indicarunt assequimur, ut sermo
Augustino haud indignus exeat.
Edi- Liber de gestis Pelagii ut supra dictum est primum a Marco
iones. y e j ger0 ann0 iq\\ editus est: D. Augustini liber de gestis
Pelagii. Nunc primum editus. Augustae Vindelicorum Ad in-
signe jrinus. 3IDCXI. qui quomodo apographum acceperit
quidue in edendo libro spectauerit ut intellegatur haud a re
erit eius praefationem apponi. ibi retractatione praemissa
p. 2 legitur: His nerbis S. Augustinus scriptionis causam et
libri argumentum explicat, qui antehac omnes Augustinianorum
opcrum conqaisitores, uiros doctrina et diligcntia praestantes,
fugit, nunc demum Faesulis in bibliotheca Abbatiae S. Bar-
tholomaei Canonicorum Lateranensium repertus. Eius anti-
graphum cum Scipio Cobellutius, ab Epistolis et Secretis Summi
Pontificis, Roma ad Marcum Vclscruni II uirum Augustam
Vindelicorum misissct, uisum puleJierrimae gemmae publicam
lucem non esse inuidendam. Sapientia enim abscondita et the-
saurus inuisus, quae utilitas in utrisque? Bomae qnidem et
Floreniiac accuratissimas editiones, commentariis illustratas,
apparari ferebatur et falcem in alienam messcm non mittendam
esse memineramus; sed quoniam longum id futurum negotium
res loquebatur. ncque enim sane tanti momenti causa prae-
cipitari debet, si interim nuda Augustini uerba utenda fruenda
proponeremus, gratiam nos apud uiros pios et eruditos, anti-
quae doctrinae amantcs, Bomanis Florentinisque editoribus
ipsis non inuitis, quippe quorum industriae nullum nine suffla-
men, cum ne dedicationis quidem florem praecerpserimus, ini-
turos spcrauimus. Exemplum Bomd missum cum fide cxpres-
simus et lectiones uariantes ad oram adscriptae inde sunt:
sed quae in imd pagind, plerasque Antonius Vclserus, Cano-
nicus Frisingensis, inter legendum subitaria coniectura annotauit,
paucas aliquas, audaciores paullo y non agnoscit. Nullas in

Digitized by

Google

Praefatio. XV

contextum quantauis probabilitatis specie blandientcs recc-
pimus.

Quod Velserus scribit Florentiae et Romae nouas editiones
apparari, inde colligi potest eos qui Augustini opera edituri
erant collationes quales in codicibus PR et OB habentur
conficiendas curauisse.

Hanc Velseri praefationem Louanienses in t. VIII excuden-
dam curauerunt; receperunt etiam textum eius, ita tamen, ut
ubi eis lectio a M. Velsero in margine posita aptior uideretur
hanc in textum poni, illius in margine ascribi iuberent.

Quomodo Franciscus Suarez exemplari Roma sibi nrisso
usus sit praefatione editionis post eius obitum in prole-
gomeno sexto ad libros de gratia capite septimo uul-
gatae edocemur. B. P. Francisci Suarez de diuina gratia
pars prima continens Prolegomena sex et duos priores libros
de necessitate diuinae gratiae ad honesta opera. Opernm
tomus sextus Venetiis apud Sebastianum Coleti MDCCXL.
ibi p. 182 sq. legitur: Monitum Lectorem uolumus opus hoc
de gratia editione posthumum multo ante annum 1614 scriptum
fuisse ab auctore. quod ergo hodie Augustini operibus Parisiis
excussis praedicto Anno 1614 Liber de Gestis Pelagii hisertus
circumferatur, neque ueritatem eleuat coram quae hie in capite
praefatur Suarius neque deprimit utilitatem sed potius mutttam
sibi Parisiensis Conimbricensisque editiones auctoritatem con-
ciliant. . . . Hie ergo liber hactenus desidcrabatur, quia inter
opera Augustini typis mandata non continetur, ante paucos
uero Annos primiim inuentus est in Bibliotheca manuscripta
Abbatiae sancti Bartholomaei Fesularum Canonicorum Begula-
rium Latcranensium et postea alius liber omnino similis in-
uentus dicitur Florentiae in Bibliotheca magni Ducis, ut a
uiro quodam nobili, docto ac fide dignissimo accept, de cuius
nianu exemplar habui, quod fidclissinie transcripsi. . . . Ft
quoniam ad htiius nostri opcris pcrfectionem utilissimum ac
fere nccessarium esse existimamus et an ab aliis promidgandus
sit ignoramus, ilium hoc loco pracmittendum duximus, nihil
omnino de uerbis Augustini immutando. Quia uero in eodem

Digitized by

Google

XVI Praefatio.

exemplar i uariae interdum lectioncs notahantur, quae nobis
magis placuerit, in textu ponemns, alias, ubi res clara uidebitur,
omittemus, ubi uero fuerit dubia in marginem reiiciemus, et
cur imam prae aliis eligamus, interdum proferemus. TJbi
deprauatus uidebitur tcxtus nihil immutabimus, illius tamen
eorrectionem, qnam aptiorem iudicanerimus, adnotabimus. Simili
ratione cum in eodem exemplar i liber hie in capita diuisus sit
et diuisio non uideatur ab Augustino facta, quia multis in
locis minus apta minusque rationi consentanea nobis uisa est,
alio commodiori modo capita dinidcmiis, semper tamen anti-
quum diuisionem in margine adnotabimus. Ac denique ubi
opportunum uidebitur, breue aliquod scholium litteris A, B etc.
indicatum ad maiorem rei declarationcm adiiciemus.

Quod editores Benedictini in admonitione de numero
codicum Italorum scribunt: Liber de Gcstis Pelagii ah in-
numcris mendis purgatus est auxilio ucterum exemplarium,
Gallicani quidem unius ex bibl. Colbertina et Italorum qua-
tuor, Romani scilicet, cuius uari antes lectioncs ad oram sui
libri Velserus adscripsit, et olio-rum trium manuscriptorum,
quae in bMiothecis Magni Ducis Florentiae asseruantur, cum
his non conueniunt quae in eorum collatione Parisina, i. e. in
codice Paris, lat. 11657 fol. 56 p. 414 leguntur: Variae lectioncs
Tractatus Sancti Augustini de Gestis Pelagii. Collati cum
MS Tltuano atque aliis tribus ex bibl. Serenissimi Magni
Ducis etiam uno Vaticano (etiam — Vaticano s. 1. add.^ nee
non cum excusis Augustae Vindelicorum 1611 et Lutctiae
Parisiorum 1626 (1626 insertum) Denique Louaniensium 1647.
in margine sinistro adscripta sunt:

T. ms. Thuanum

R. ms. Romanian

V. ms. Bibl. Vrb. not, 118

V. ms. Vaticanum (haec expuncta sunt)

F. mss. Florentina

L. Louaniensis editio

P. Parisiensis editio 1616

A. Editio Augustae Vindelicorum,

Digitized by

Google

Praefatio. XVII

his autem repugnant quae in codice Parisino leguntur:
Variae lectiones ex collatione Mss quae extant in tribits
bibliothecis Serenissimi Magni Ducts, illud potius uerum
uidetur Benedictinos collatione quattuor codicum, quae in
P exstat, codice Vrbinati, libro siue Ottoboniano siue Barberino
usos esse, apparet eosdem codices qui nobis usui eis fuisse.

Postremo Excerpta ex gestis habitis contra Pelagiiimhereticum
et alia ex libellis eias quae in PaJaestina sibi obiecta ipse
damnare cotnpulsus est, quae in codice Vaticano lat. 544 s. XII,
in codice Abrincensi 96 s. XII, in codice 223 bibl. ciuitatis
Charleville s. XII continentur, priore parte obiecta Pelagio
offerunt prorsus conuenientia cum eis quae p. 76, 16 — 25.
77, 13—16. 84, 3—5. 97, 20. 21. 98, 3—6. 14—17 habentur.
altera parte dogma catholicum decern capitibus opponitur.

Postremo baud grauamur profiteri ad hunc et sequentem
librum intellegendum nos studiis Caroli Iosephi ab Hefele in
opere Conciliengeschichte IP 104 sqq. collocatis plurimum
adiutos esse.

HI. DE GRATIA CHRISTI ET DE PECCATO ORIGINALI.

Codex olim Bobiensis nunc Mediolanensis S. 55. M
Sup. membr. miscell. fol. 134 s. XI — XII scriptus duo
huius operis libros fol. 63 — 93 exhibet. liber ab uno librario
confectus multum et m. 1 et m. 2 ita correctus est, ut sin-
gulae pluresue litterae rasae sint. codex M licet probus testis
sit, tamen uitiorum omnis generis haud immunis. atque ille qui
librum descripsit eo saepe peccauit, quod similes syllabas aut
litteras bis posuit aut inepte coniunxit, uelut 189, 23 occnl-
tata; 152, 23 termhiasset et, ubi et expungendum erat cf. 182,
26; 136, 16 ineffabilis suauitate; 180, 20 abiectionis secundum;
180, 8 unde sequitur. sunt autem alia, ubi mendi origo non
tam facile perspiciatur: 130, 5; 137, 14; 131, 8? 162 24.
manifesta uero interpolatio inculcata uoce fuerit existit 172,
13; cf. etiam 163, 17; 178, 22. 178, 26 fortasse rectius
scribendum erat uertebatur pro uersabatur. lacunis raro foedatus

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. b

Digitized by

Google

XVIII Praefatio.

est: 174, 12 moriatur — hominum, ubi omissio similiter
desinentibus uoculis facile explicatur. orthographicis quoque
rebus liber etsi recentior ex antiquo exemplari deriuatus esse
coarguitur. uelut semper legitur adquc, qimm, qnur, qnura
(= euro), gigans, quidquid, plerumque inquid, semel quod pro
quot. ae usitato modo adbiberi solet; tamen leguntur aduerbia:
peracrsae, integrae, semel faciae; semper occurrit hereticus,
heresis, pedagogus, palestina, promiscue questio, qiwrere, rep-
hendere. aspirationem contra consuetudinem aut aspernatur aut
admittit: habundantia, habundauit, hester, habraham, matusala.
consonantes praepositionum cum nominibus et uerbis composi-
tarum assimilari non solent: adfirmat, adtexuit, adtraxit, adr
ienderam, sed ammonet, ammisso (= admisso); inlitstrationem,
mYnaculatus, at semel implerisque (= in plerisque); conligare,
conpetentibus. consona duplicatur in repperitur. n cum b semel
permutatur: liberauit. s omittitur in expectare, exultare. ad
emendationem liber quanti pretii sit infra exponetur.
C Codex Casalinus 83 (73) qui in bibliotheca ciuitatis Bourges
asseruatur in 4° fol. 222 s. XI — XII confectus hoc opus foliis
28 — 43 offert. fol. 2 manu bibliothecarii hoc adnotatum
est: S. Petri Casalis Benedicti Congregationis 8. Mauri.
liber initio libri secundi lacunosus est; desunt omnia a 167,
17 ubi negant — 174, 17 diuites. hunc codicem Benedictini
adhibuerunt. correctiones praeter manum primam alia coaeua
fere efifectae conspiciuntur.

Ch Codex Cheltenhamensis 23021 s. XII exaratus foliorum
numeris caret, unde in bibliothecam Cheltenhamensem migra-
uerit non est adnotatum. correcturae in margine appositae
litteris perexiguis scriptae sunt; emendationes in textu factae
et litterarum ductu et atramenti colore differunt. hac manu
littera p in dampnare et calumpniari, c littera in michi et
nichil trucidatur, m uocabuli quicumque in n mutatur, loquutus
in locutus transformatur. compendia quae hie illic occurrunt
usitata sunt.

T Codex Trecensis 201 membr. miscell. fol. 115 s. XII
scriptus Clara Valle oriundus easdem et inscriptiones et sub-

Digitized by

Google

Praefatio. XVIIII

scriptiones atque codex Cheltenhamensis offert. liber et m. 1
et m. 2 multum correctus ceteris suae familiae auctoritate
et utilitate non est posthabendus.

Codex Parisinus 2093 membr. miscell. fol. 196 in folio P
s. XII ut H. Omont suspicatur scriptus; nam in catalogo
s. XIII esse dicitur. unde originem ducat fol. 1 additum est:
84 Alme eeclesie set Amandi in Tabula spectat hie liber qui
Augustinus appellatur. Codex Teller iano — Bemensis 250, Regius
36333. 3, et extremo codice adnotatum est: Liber Sti Amandi
elnonensis Cenobii. in paginis quae binas columnas habent
uersus 39 decurrunt.

Codex Vaticanus lat. 500 s. XV scriptus a nobis ita V
collatus est, ut primum rationem editionis a papa Sixto V
institutae nosceremus, turn ut examinaremus quomodo Bene-
dictini libro saepius laudato usi essent (qua de re alio loco
agetur), quorum collationem Parisinam huius partis deesse
constat, ceterum liber etsi omnium recentissimus praeter
innumerabiles ineptias non paucis locis multum considerandas
lectiones praebet, uno loco (143, 18) solus natiuam offert.

E codice Parisino 1974 s. XIIII qui in bibl. Nationali, non
in armamentarii bibliotheca asseruatur, id quod etiam in cor-
rigendis adnotatum est, paucas lectiones delibauimus.

Praeterea partes codicis Oxoniensis Coll. Aen. Nasi n. XII
s. XV et codicis Oxoniensis Coll. Mertonensis n. XIV s. XIV
conferendas curauimus; sed lectionis eorum uarietas ad usum
criticum non est admissa. ad utram codicum classem per-
tineant infra memorabitur.

Etiam hi libri manu scripti nobis innotuerunt.

I. Anglicani: codex Cantabrigiensis Trinity Coll. B. 2. 21 (562) 8,
XIV; codex Cantabrigiensis Peters Coll. 197 (1838) s. XIV.

II. Itali: codices Vrbinates 66 et 82 s. XV, codex Rom anus (Chigi)
A. V. 136 s. XIV.

III. Codex bibliothecae armamentarii (de l 1 Arsenal) 250 (397 T. L.)
s. XV, olim Victorinus.

Omnes quos in textu constituendo adhibuimus codices ex
duobus fontibus manare in duasque familias abire quarum
una in solo codice M consistat, alteram ceteri expleant per-

b*

Digitized by

Google

XX Praefatio.

spicuum est. M non e faece haustum esse testes sunt multae
et praestantes lectiones. is unus uerba ab aliis omissa 128,
18 offert, quae necessaria esse locus 139, 10 docet; is ceteris
pleniorem orationem praebet 150, 11; 182, 7. 9; 189, 19;
193, 19; 195, 16; 201, 6; is solus 145, 4 uariegatus exhibet;
is solus 203, 23 natiuam lectionem habet. aliis locis uiam
indicat, qua uera lectio reperiatur, uelut 155, 23 ubi baud
dubie ex Demetriadis epistula reponendum est: bomim quodam
modo obruere naturae; cf. etiam 174, 25. uno loco eius
iactura alio libro compensatur : 143, 18. etiam in collocandis
uerbis suum iter insistit, quo in genere non semper ducem
eum secuti sumus. ceteri libri modo inter se conueniunt,
modo sibi refragantur, id quod uolumine saeculorum siue
socordia siue studio librariorum fieri codicibus usu cognitum
habemus; illi enim non semper attente describebant sed saepe
etiam emendabant. codices Oxonienses maximam partem cum
PT faciunt nullam considerandam lectionem prae ceteris sup-
peditantes.
Edi- Omnes editiones quae hoc opus complectuntur continuo
tiones. or( jj ne percensere neque nostri propositi neque huius loci est.
quas qui cognoscere uolunt Schoenemanni librum adeant.
nos editiones his quoque temporibus dignas mentione recense-
bimus. quo nomine imprimis duae memorandae sunt: editio
princeps quae Basileae a. 1506 prodiit apud I. Amerbachium
et editio Monachorum S. Benedicti e congregatione S. Mauri
quae Parisiis apud Franciscum Muguet a. 1696 emissa est.

Atque I. Amerbachius in adornando hoc opere codicem
secutus esse uidetur qui non multum distabat a libris PT,
aliis locis a V. inueniuntur autem in eius editione multa
quae uel illis temporibus haud accommodata sint uelut
significatio cap. 192, 18; 162, 3 perperam, 167, 18 omnes
qui, 170, 30 fercndo al.

Benedictini codicibus qui eis praesto erant dextre usi
cum auctoritate codicis quali* M est destituti essent recen-
sionem huius tractatus non tantum quantum alia opera pro-
mouerunt.

Digitized by

Google

Praefatio. XXI

IIIL DE NVPTIIS ET CONCVPISCENTIA.

In hoc opere recensendo quindecim codicibus usi sumus;
praeterea sex libros manu scriptos quos contulimus neque
eorum lectionis uarietatem in adnotatione critica exhibuimus
suae quemque familiae adsignabimus. codicis Vaticani Ke-
ginensis 318 et codicum Casinensium 170. 166 collationes
nobis a I. Egger traditae sunt; codicem Vaticanum 512
I. Mesk contulit. reliquos I. Zycha comparauit. iam singulos
eodem quo p. 208 notati sunt ordine breuitei ut poterimus
desctibemus.

Codex olim Corbeiensis nunc Parisinus 12212 membr. C
misc. in 4° fol. 79 (+ 2) s. Villi exaratus est. unde qua uia in
bibliothecam Nationalem transportatus sit ex adnotatione fol. 1
facta patescit: Corbeiensis Sti Germani a Pratis n. 769 olim
234. liber umido loco asseruatus esse uidetur. quo factum
est, ut tredecim folia putredine ita corrumperentur ut partes
orationis auctoris exciderint. quod cum in adnotatione critica
nisi ubi dubiam aliquam lectionem suffragio suo confirmaret
consulto silentio praetermiserimus iam hie suppletur. igitur haec
desunt: fol. 2 (212. 2) atis — in; 212, 3 nerationis — damnemus;
212, 4 est — dica; 212, 6 calumniantur — nuptia; 212, 7 inde
— non; 213, 12 donare — mihi; 213, 13 uiro-^con; 213, 15
dignitate — publi; 213, 16 aliquid — legendum; 213, 18 impin-
gere si; fol. 3 a (214, 19) tint dictum — fide; 214, 21 ciunt — ad;
214, 22 sine — aliis; 214, 23 concupiscunt — deuitantes si; 214,
25 cata—sed; fol. 3 b (215, 23) tanta— secundum; 216, 1
liberorum — concumbant; 216, 2 a coniugalis — pudicitia; 216,
3 dicitia — per cor; 216, 5 ratione pudicum; fol. 4 a (217, 5)
qui— quod; 217, 6 it et — aper; 217, 8 agnouerunt — quod;

217, 9 nantur — quod, tura — sed; fol. 4 b (218, 12) deret — lege;

218, 14 tern — membri; 218, 15 malum — oculorum; 218, 17
aliquid — quod; 218, 19 a bono; fol. 5 a (219, 16) quod — isto;

219, 18 tiarum—non; 219, 19 ad— ratione; 219, 20 uulga-
tissimo—adpar; 219, 21 ieque — hominibus; fol. 5 b (220, 23)
ad — uoluntas; 220, 26 acculo — re; 221, 1 nerit—felicitatis;

Digitized by

Google

XXII Praefatio.

221, 2 rit — Men; 221, 3 sidet — diibio non; 221, 5 deum —
sanctifi; fol. 6 a (222, 6) rincipatus — unius; 222, 7 multoTum
— or; 222, 8 quam — apo; 222, 9 mulieris—uestris; 222. 11
quomodo — obsequebatur; fol. 6 b (223, 5) quibusque — Christi;
223, 11 Moysen—ill; 223, 13 tur—sicut; 223, 14 nupserit—
semel; 223, 15 ut — separa; 223, 17 serunt — quippe ad; fol.
7 a (224, 13) rgo ideo—et; 224, 14 quia— sine uiro; 224, 15
^er — uocari; 224, 16 e£ now — pater eius; 224, 17 vis— sine
ta; 224, 19 siue—ta; fol. 7 b (225, 22) ui—iniuria; 225, 23
gwia — j?rae; 225, 24 erat—bonuni in; 225, 26 bus — sacramen-
turn pro; 225, 27 fidem — adutterium; fol. 8 a (226, 21) orum
quae in; 226, 22 seruandum — Christi; 226, 23 officios issima
— ittam; 226, 24 quippe — spiritaliter; 227, 1 carnalitcr nati;
fol. 8 b (227, 25) tercunt uos; 228, 1 est—domini; 228, 3
matrimonio — quae; 228, 4 placeat — expo; 228, 5 gwi — haben-
tes; 228, 7 Uent—quomo; fol. 9 a (229, 5) wr cum— sit; 229,
6 concubitus — est; 229, 7 niam—dum; 229, 8 fa'fam — now;

229, 9 sed—tamen; fol. 9 b (230, 8) prius rire—utero; 230, 9
nasci — con; 230, 10 et — sed; 230, 11 potius; 230, 12 si — aid;

230, 13 merctrix—Quia; fol. 10 a (231, 13) non—eti; 231, 14
gw<? — renascatur; 231, 15 &<?«£ — infideles; 231, 16 inpius — a-wtf;

231, 18 adulterum — conubio; fol. 10 b (232, 21) sed—haben;

232, 23 redemptionem; 233, 2 far — expectatur; 233, 3 ?mefe
— salui; 233, 5 non — quis; fol. ll a (234, 7) prouidisse—quod;
234, 9 estf — peccati; 234, 10 torn en — obstrictos; 234, 11 minim,
— ofea; 234, 12 quando—experien; fol. ll b (235, 18) capite —
cor; 235, 19 potestas diabo; 235, 20 renuntiant—pos; 235, 22
tenebrarum in reg; fol. 12 b (237, 25) sentitur — a re; 238, 1
non concupiscas; fol. 13 a (239, 5) turam — quia; 239, 7 iw-
munditiae — planta; 239, 8 was — inmun. multa m. 1, plura
m. 2 correcta sunt; maim recenti, haud dubie Benedictinorum,
hie illic capitulorum tituli in margine additi sunt uelut fol.
10 b (233, 20). saepius accentus additus est uelut iialerc, con-
ditus. uestigia manifestae interpolationis occurrunt 244, 3
quando autem stmt quidem] quando autem sunt desidcria sub-
audi quidem; 213, 7 ad (s. 1.) satisfactionem ad (supra exp.

Digitized by

Google

Praefatio. XXIII

ad add. et) confessionem; cf. etiara 269, 15 pudet et laudare;
238, 4 facit reum reatas. orthographiam codicis textus fere
refert, nisi quod hereticus, hebreos, demoni al. praebet.

Codex Treuericus 149 membr. misc. in 4° s. X ineunte T
scriptus hoc opus fol. 129 sqq. (secundum catalogum, nam
codex ipse neque paginarum neque foliorum notis instructus
est) exhibet. post retractationem statim incipit: Heretici sqq.
liber ab uno librario exaratus ab eodemque multotiens cor-
rectus etiam aliam manum emendatricem perpessus est, qui
quae a scriba omissa erant in margine apposuit uelut 221,
22; 251, 17; 283, 17; 317, 12 al. passim scholia quoque
inueniuntur uelut 223, 15 Mire satis; 228, 23 Mire nimis;
229, 19 pidcre; 308, 16 mira et inusitata locutio al. inter
codices huius classis T lectionibus alterius familiae contami-
natus quamuis uetustate insignis minimam auctoritatem habet.

E simili exemplari atque T descriptus est codex Vindo- V 1
cinensis n. 122 signatus in 4° fol. 154 s. XI confectus cuius
descriptio in Catalogue general des Mss. des bibl. publ. des
dep. Ill 432 habetur. opusculum incipit a fol. 136 (Contra
Pelagianos de nuptiis et concupiscentia liber incipit ad Vale-
Hum comitem), finitur fol. 154 (Explicit), hie codex tantum
priorem librum huius tractatus continet, epistula ad Valerium
comitem a libro abest. qui quam prope ad T accedat quem-
que locum inter ceteros obtineat ex his lectionibus patet: 214,
10 dicemus; 216, 12 uniuersas; 217, 10 quod cos; 220, 16 a
quibus; 222, 24 masculus; 223, 14 et usque; 227, 7 tit et hi
qui; 228, 9 ea felicitate; 231, 22 separati et adulterati; 235,
12 claritatis; 239, 21 uentum; 240, 8 quoniam uirgo; 240,
21 et cum; 241, 11 iam moueri; 242, 16 agone; 243, 28
inuenio om.; 248, 9 trahicit; 249, 16 fiat etiam ipsa spiri-
talis; 249, 23 hoc om. al.

Codex Floriacensis nunc Aurelianensis n. 162 (cf. Cat. F
general des Mss. des bibl. publ. des dtp. XII) membr.
misc. s. XI exaratus ab initio mutilus est; incipit enim 214,
24 uocabulis: nas molestias deuitantes sqq.; iterum desideran-
tur 226. 17 generantium — 232, 11 hoc et huius. codex F in

Digitized by

Google

XXIIII Praefatio.

uniuersum iudicanti cum optimis libris de principatu conten-
dere dicendus est.

E Codex Erfordiensis bibliothecae Araplonianae 0. 26 s.
XII scriptus praemissa retractatione et epistula inscriptionem
exhibet. etiam hie liber de puro fonte manauit.

C 1 Codex Casalinus bibl. ciuit. Bourges a Benedictinis adhi-
bitus n. 83 (73) menibr. misc. in 4° s. XI — XII scriptus,
cuius p. XVIII mentionem fecimus. hoc opusculum fol. 100 b
(I'm rctractatio. Aurelii August! ni super libros de nuptiis et
concujnscentia. Expl rctractatio. Ine cpTa set Augustini ad
Valcrm comite, fol. 101 a Inc liber primus set Augustini de
nuptiis et concupiscent ia y fol. 109 Explicit, ibid, litteris rubri-
catis et quidem magis in margine additum: Expt sci Augustini
liber ad Valerium comitcm dc nuptiis et concupiscentia contra
Iulianum hcreticum) usque ad fol. 122 ubi subscriptio abest
occupat. hie liber inter CFE codicum lectiones uariat, raro
cum altera classe facit. quod quam recte in utramque par-
tem contendatur his lectionibus euincitur: 212, 8 form-
cantum; 213, 7 ad (s. 1.) satisfactionem; 215. 7 uicissim
quorum; 215, 12 maris; 215, 24 sit; 217, 8 quia] et; 219, 4
hincne; 220, 25 transitorii; 222, 13 principum; 222, 24
maris; 224, 7 uoluntariis; 224, 3 placuit; 225, 13 esse se
acqualem; 228, 9 ca facilitate (facil in ras.); 229, 24 turpi-
tudinis; 231, 22 scfari nee adulterari admittunt; 233, 23
quern; 233, 24 regeneretur quia non potest aliter ut quod;
238, 4 facit renin; 239, 21 uenturum; 241, 11 admoueri;
242, 8 uel cordis] uel in aliquo; 244, 9 multum enim bonum;
246, 2 non ideo; 249, 16 fiat etiam spualis ipsa; 253, 10
ad hoc; 253, 11 addidici; 255, 9. 10 mox hoc intuli quod;
261, 21 corpore om.; 262, 2 facis; 264, 25 cos qui; 265, 1
adhuc om.; 267, 14 quia; 272, 5 hominis; 280, 8 iwrcussus;
280, 20 breuiter in his enim; 280, 22 qu% mota est uerecundis;
284, 11 suscitante; 285, 12 non noluit al.

K Codex Coloniensis n. LXXVI membr. misc. in 4° fol. 222
fasciculorum quorum numeri more tralaticio adscripti sunt
XXVIII uersuum 20 — 21 in singulis paginis s. VIII confectus

Digitized by

Google

Praefatio. XXV

multis locis correctus partim a librariis ipsis — sunt enim
duo quorum alter paucas partes exarauit — partim alia manu
posterioris aetatis; fol. 135 a (214, 21) h littera uocis hominis
recenti manu exarata est. tractatus folia 129—222 occupat.
inscriptiones et subscriptiones hae sunt additae: fol. 129
Incipit de nuptiis et concupiscentia ad Valerium comitem
magistrum aequitum (in margine appositum est: LXXXI
de nuptiis et concupiscentia ad Valerium liber I) Scripsi
etiam — curas. Hoc de libro retractationum. Domino in-
lustri — intimauit. Incipit liber primus fol. 132 a ; in fine
libri primi fol. 168* subscripts abest, sed tres lineae uacuae
sunt; fol. 222 subscriptum est: Explicit, loci scripturae sacrae
initio linearum signis*(„) plerumque notati sunt, codex quam-
uis uetustate insignia e puro fonte fluxisse tantum abest ut
dici possit ut omni genere corruptelarum foedatus sit. uelut
in fine cap. I glossemate ex libro II 6 petito interpolatus est;
cf. etiam 270, 15 homo non est concupiscentia quae non est
ex patre sed ex mundo est; 311, 13 in corpore uitae ittius;
263, 17 teneatur in libris al. late patet genus mendorum quibus
uocabula corrupta sunt, consistunt autem in permutatione uoca-
lium et in confusione consonantium : addedit, concupescit,
abstenait, expremeret, lierubisceret, origenale, respondite, acce-
derat, agnusco, diabulus, cummemoraui, cumittit, fatiat, sautiat,
uicium, uelud, inquid, aput, set al. littera I semper geminatur
in uoce tulli, persaepe in uellit; aspiratione peruerse aut ad-
dita aut neglecta uocabula ac et hac persaepe commutantur;
assimilatio praepositionum cum uocibus compositarum modo
adhibetur modo omittitur: quemammodum 1 summe (= sub me),
adpellare; m paragogicum quod dicitur saepius occurrit: de
fomicationem, ex generositatem. de aliis opusculis quae in
libro continents cf. CSEL XXXXI p. XXIII sq.

Codicem Vindobonam transmissum Zycha contulit. de quibus-
dam cum dubius esset Ios. Klinkenberg liberalissime eum
edocuit.

Codex Vaticanus Keginensis n. 318 membr. miscell. fol. 258 E
s. X exaratus praeter alia Augustini opera (cf. CSEL XXXXI

Digitized by

Google

XXVI Praefatio.

p. XLIII) hunc tractatum foliis 51 sqq. continet: Incipit de
nuptiis et concupiscentia ad Valerium magistrum equitum. Hoc
de libro retradionum. De nuptiis et concupiscentia ad Valeria
libri duo. Scripsi duos — curas. Explicit praefatio. Domino
illustri — (fol. 51 b ) intimabit. Expl tractatus. Incipit liber I
subscriptio libri primi omittitur, sub finem codex mutilus
est; finitur enim p. 310, 11 uoce corriguntur. in codice hanc
adnotationem appositam esse ait I. Egger: desunt quatuor capi-
tula quae reperiuntur in codice no. 589 p. 94; sed in hoc
codice nee uolam nee uestigium apparere idem uir doctissi-
mus asseuerat.

R 1 Cum codicibus KR conspicua affinitate coniunctus est
liber Remensis 393 a Benedictinis adhibitus quern p. IIII
commemorauimus s. Villi scriptus neque per se ipse ullam
auctoritatem habet. propius tamen quam ad R ad K accedit;
ut autem quae eius indoles sit magis appareat, etiam alios locos
apponemus. cf. 218, 13 lege; 220, 4 uiato; 221, 20 plurioribus;
227, 23 mare; 231, 18 conubium; 231 20 sperati et adulterati;
235, 6 obluuntur; 235, 14 scrui; 238, 10 et itemque sic; 242,
16 agone; 245, 22 nisi ut; 253, 10 ad hunc; 253, 11 addidici;
255, 10 de quo; 257, 1 emit; 263, 17 teneatur in libris;
263, 22 appellatum est; 264, 7 prima quid conpellatione;
269, 20 adhuc autem; 270 15 homo non est concupiscentia
quae non ex patre sed ex mundo est; 272, 5 humani scminis;
276, 1 dicturus. Ipse ac sine concubitu; 280, 5 fudit; 280,
8 percitus; 280, 22 secrete ammota e uerecundis; 286, 14
qui si non renascantur; 308, 21 Praelegantur; 311, 13 fieri
in corpore uitae illius al.

V Codex Vaticanus n. 512 membr. miscell. in 4° fol. 168
s. X confectus hoc opusculum foil. 20 — 80 offert.

P Codex Pari sin us (olim *k la Bibliothfeque de L'Eglise de
Paris. Ex libris Renati Vallini Hanetten J ) n. 16860 fol. 63 binis
columnis singulorum quadragenorum uersuum s. XI confectus
fol. 4—25 Augustini librum exhibet.

B Codex Bambergensis B III 16 membr. miscell. s. XI — XII
exaratus, non s. X ut p. 208 notatum est. qua de re cf.

Digitized by

Google

Praefatio. XXVII

Neues Archiv fiir alter e deutscJie Geschichtskunde XXI 143
(1896). liber primus occupat fol. 51 — 67 (Incipit Prologus sci
Augustini in libros de nuptiis et concupiscentia. Item epla
eiusdem ad Valcrium comitem. Incipit liber primus sci Augustini
de nuptiis et concupiscentia. Expl liber I de nuptiis et con-
cupiscentia. Inc liber II, secundus fol. 67 — 91 (Expl liber II
de nuptiis ad Valcrium comitem).

Codex Monacensis 14491 (Em. E 114) membr. miscell.M
in 4° fol. 191 s. XI scriptus fol. 3 — 56 hoc opusculum exhibet.
lectionibus huius libri solius nullus locus corruptus sanatus est-

Cum hoc codice illos qui sequuntur arte cohaerere uix est
quod moneamus: S = Codex Monacensis 15809 (Salisburg.
cap. 9) s. XII; W = Codex Vindobonensis 849 s. XII;
A = Codex Admuntensis 502 s. XII; m = Codex
Monacensis 13059 (Rat. ciu. 59) s. XII; (jl = Codex
Monacensis 22217 (Windberg 17) s. XII.

Vbi codicum BMSWAm(jL lectiones consentiunt, breuitatis
causa littera N usi sumus.

Etiam codicem Trecensem 201 s. XII (= T 1 ) totum com-
parauimus; hunc et codices Casinenses 170 s. XI (= C 2 ) et
166 s. XI — XII (= C 3 ) ab adnotatione critica seclusimus.
referendi sunt ad classem codicis K.

Atque his codicibus acquiescendum esse putauimus, non
solum quia uetustissimi sunt sed etiam quia desperamus
ceteros qui in diuersis bibliothecis delitescunt ad emendationem
quidquam ualere.

Catalogos perscrutantibus hi codices nobis innotuerunt.

I. Gallicani: Abrincensis 93 8. XII. 2. Autissiodorensis (Auxerre) 17
8. XII. 3. Carnutensis 116 (66) s. XII 4. Diuionensis 149 s. XIII.
5. Gratianopolitanus (Grenoble) 197 s. XII. 6. Mazarineus 635 s. XIII
7. Valentiniani 156 et 164 s. XII 8. Vindocinensis 184 s. XII 9. Pa-
risirms in bibl. armamentarii asseruatus 586 s. XII. 10. Parisini
(Begii): 1946 s. XIII; 1936 8. XIV; 2046 8. XIV.

II. Itali. Vaticani: 655 s. XIV, 500 et 501 8. XV.

III. Anglicani: Cod. Bodleianus Add. C 181s. XIII in.; cod. Bodl.
134 (1898, 1. 2) 8. XII; cod. Bodl. 145 (1915) s. XI in.; cod. Bodl
(Barl. 43 (6483) 8. XIV.

Digitized by

Google

XXVIII Praefatio.

IV. Austriacus Mellicensis 56 (B. 21) 8. XV et Germanici Monacensis
3015 8. XV, Guelpherbytanus 314 (Helmst. 281) s. XII.

Omnes codices glossemate extremo capite I libri I aut
addito aut omisso (cf. etiam 233, 24. 25; 285, 12) in duas
classes distribuuntur. ad unam libri CFEC^TV 1 pertinent,
alteram codices KRR^PMBSWAmtJLC^T 1 efficiunt. T a
ceterorum suae familiae librorum communione ita se segregat,
ut saepius alteri classi adstipuletur; 231, 22 natiuam cum
paucis lectionem exhibet. alterius classis codices KRR 1 ami-
cissime conspirare non est quod doceamus. ad cognationem
librorum N demonstrandam hi loci sufficiant: 215, 12 mares;
219, 8 mcrnbris; 220, 25 transituri tantum; 227, 23 amare;
228, 23 neque; 254, 4 et — auctoritate om.; 289, 1 est; 291,
11 nuptias corporales om.; 292, 19 primum hominibus al.
VP praeter ceteros suae familiae singularibus quibusdam scrip-
turis conspicui sunt: 242, 9 soli addunt: actus manet reatus
praeterit (Finmg.); 281, 24tfcrc]farris; 288, 2 obligati; 292,
18 soli Benedictinorum lectionem offerunt: sed dicamus malum
primis hominibus id est primis coniugibus accidisse] 286, 14
cum F probam lectionem praebent. Augustini uerba ut ad
auctoritatem codicum CTFE constituerentur multi loci iique
grauissimi suadebant. huius autem familiae liber C primas
tenet, is enim tot locis suarum lectionum praestantiam probauit,
ut eum ex antiquiore et ceteris meliore fonte fluxisse acerrime
contendamus. uerum etiam huius codicis auctoritas deprimenda
est; nam non solum manifesta interpolationis uestigia ut
supra uidimus prae se fert sed etiam sub finem libri secundi
persaepe cum codicibus alterius classis neque eis optimae
notae conspirat. liber ex quo descriptus est ea parte mutilus
fuisse uidetur, ut extrema pars ex alio codice contaminato
addita sit. etiam in collocandis uerbis saepius solus a ceteris
discedit. quo factum est, ut in hoc genere et in hac operis
parte permultos locos ad F et K codicum fidem refingere-
mus.
Edi- De editionibus memorandae sunt primum ea quae Basi-
leae a. 1506 apud I. Amerbachium prodiit, turn Monachorum

tiones.

Digitized by

Google

Praefatio. XXVHII

S. Benedicti e congregatione S. Mauri Parisiis 1696 emissa.
atque ille codicem aliquem classis C, hi C codicem ipsum
pro fundamento textus constituendi posuerunt, in singulis
autem lectiones minus probabiles receperunt uelut 233, 23.
24. 25; 262, 2; 313, 4 al.

Priusquam praefandi finem faciamus, non alienum esse uide-
tur hoc addi. etsi haud ingratum esset singulos locos ad
Caelestium et Pelagium pertinentes qui in his Augustini
operibus occurrunt ad certos quosdam titulos quibus olim
horum scripta circumferebantur redigi, tanien satius puta-
uimus ea quae illi aut in scriptis proposuerunt aut in iudicio
responderunt ita reddere ut Augustini significationes pressius
sequendas esse censeremus, praesertim cum uideremus ipsum
Augustinum hie illic de auctore dubitationem mouere atque
causam cur singula testimonia certis titulis assignarentur
magis subtilibus quam ueris argumentis defendi. quod uero
locos ex opere contra Iulianum Pelagianum et ex opere imper-
fecto contra Iulianum protulimus gratum futuro editori fac-
turos nos arbitrabamur.

Quoniam hoc uolumen duorum editorum nomina in fronte
gerit, restat ut de laboris societate pauca dicamus. C. P.
Vrba, qui opera contra Pelagianos quae hos tractatus prae-
cedunt et sequuntur retractanda susceperat et recensendis
libris de peccatorum meritis et remissione sqq. operam naua-
bat, ne editio operis de nuptiis et concupiscentia a Iosepho
Zycha iam prelo parata dilataretur, condicionem accepit, ut
hoc uolumen consociato labore ederetur. quam prouinciam
ita partiti sumus, ut C. F. Vrba omnem ad auctoris uerba
priorum trium opusculorum refingenda utilem apparatum sup-
peditaret, unde I. Zycha adnotationem criticam praeparauit.
ipsum textum conuenientibus et coniunctis uiribus constituimus
et praefationem uniter conscripsimus.

Postremo non possumus omnes grato animo non memorare
qui in hoc Augustini operum uolumine edendo nos adiuuerunt.
et liberalissime quidem uit inlustrissimus qui summo c. r.
Ministerio instructionis publicae et curae Corporis scriptorum

Digitized by

Google

XXX P r a e f a t i o.

ecclesiasticorum latinorum praeest Guilelmus eques ab
Hartel multos codices e longinquis bibliothecis nobis hue trans-
mittendos curauit; eodem auctore Academiae litterarum Cae-
sareae opibus copia nobis facta est plerosque libros manu
scriptos ubi asseruantur conferendi. turn gratias agimus biblio-
thecarum praefectorum commoditati qui nobis thesauros suos
perfruendos permiserunt. nulli uero plus in exigendo opusculo
quam Augusto Engelbrecht debemus qui plagulas totius
uoluminis relegens non solum laborem nostrum perpurgauit
uerum etiam multa indicauit proposuitque quae et nobis et
operi usui erant.

Dabamus Vindobonae mense Octobri a. MDCCCCI.

Carolus F. Vrba. Iosephus Zycha.

Digitized by

Google

CORRIGENDA.

18, 7 in testim. lege: cf Matth. 22, 37. 38.

29, 4 scribendum erat: re mala\

31, 7 exarandum erat: l sanctus.

43, 20 lege: cf. Phil. 2, 13.

52, 3 scribendum erat: cum ea om. I.

84 in testim. : 5 de dono perseuer.

86, 11 lege: iniquitas.

91, 12 scribendum erat: obediente L l .
118, 25: et gratias ac sic auferri diuersitatem quam apostolus docet'.
152, 1 in testim. lege: 1 Bom. 3, 24 2—5 Ephes. 2, $.
152, 24 et includendum erat; cf. 182, 26.
167 in adnotatione scribendum erat: qui Parisiis in bibl. Nationali as-

seruatur.
168, 5 lege: Carthaginiensibus; 174, 4 et 175, 12 Carthaginiensi.
188 in test.: 17—20 Ps. 50. 12. 14. 13; 23 Ps. 115, 1.
189, 2 lege: eocultabit pro exulauit et in adnot. : exultauit libri.
208 E = codex Erfordiensis 26 s. XII; B = codex Bambergensis

B III 16 (120) s. XI— XII.
224, 5 in adnotatione: illos] eos \l imo eo (eo s. 1.) F immo eo P
242 in testim.: 12 Bom. 6, 12.
251 in testim.: 15 c. Iul. Pel. I 11 (ideo — conceptionis) 17 cf.

Hebr. 4, 15 et Op, imp. I 138.
280 in testim.: 15 cf Gen. 20, 14. 17.

In Volumine XXXXI 527, 7 de quarum scribendum et in adnotatione
quorum W delendum est.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

I.

S. Aureli Augustini

de perfectione iustitiae hominis.

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II.

Digitized by

Google

L = codex Lugdunensis 524 8. VIII ex.
P = codex Parisinus 9544 s. Villi.
D = codex olim Sti. Dionysii nunc Paris. 2095 s. Villi.
B = codex Remensis 379 s. Villi.
V = codex Vossii Leidensis 98 s. Villi.
= codex bibl. ciuit. Saint-Omer 254 s. Villi— X.
B = codex Britannici Musei 18332 s. X.
C = codex olim Corbeiensis nunc Parisinus 12210 s. X.
K = codex Carnutensis 48 s. X— XL

N = codex Cluniacensis 31 (Parisinus Nouv. acqu. lat. 1449) s. X— XI.
g = codex Bernensis 176 s. XI.

b = editio princeps Basileae 1506 apud Io. Amerbachium.
d = editio Benedictinorum a S. Mauro 1696.

Eug. = Eugippii excerpta ex operibus s. Augustini p. 938 sqq. ed.
P. Knoell.

Digitized by

Google

I.

DE PERFECTIONE IVSTITIAE HOMINIS.

Sanctis fratribus et coepiscopis Eutropio et Paulo Augustinus.
I. Caritas uestra, quae in uobis tanta est et tam sancta,

a ut etiam iubenti seruire delectet, petiuit, ut definitionibus
quae dicuntur Caelestii esse respondeam. sic enim praenotata
est eadem chartula quam dedistis: definitiones, ut dicitur,
Caelestii. quae praenotatio credo quod non illius, sed eorum
sit, qui hoc attulerunt de Sicilia, ubi Caelestius non esse

10 perhibetur, sed multi talia garrientes et, sicut ait apostolus,
ipsi err antes et alios in err o rem mitten tes. ex illius
tamen haec esse doctrina uel etiam quorundam sociorum
eius et nos possumus arbitrari. nam neque istae breues defi-
nitiones uel potius ratiocinationes ab illius abhorrent ingenio,

11 II Tim. 3, 13

2 De perfectione iustitiae hominis L Liber sancti Augustini ad Eutro-
pium de perfectione iustitiae hominis P Haec insunt. ad Paulum et Eu-
tropium de perfectione iustitiae hominis liber I sci Augustini Z)p a cod.
B fol. 1 inscriptio abest Incipit ad eps Eutropium et Paulum de per-
fectione iustitiae hominis sci Augustini liber I V Incipit liber beati
Agustini ad Paulum et Eutropium de perfectione *om*nis iustitiae Item
Augustini ad Eutropium et Paulum eps hispanis de pfectione iustitiae
B Incipit eiusdem ad Paulum et Eutropium de perfectione iustitiae no-
minis liber I C Incipit liber sci Augustini ad Paulum et Eutropium de
perfectione iustitiae hominis K Incipit sci Augustini ad epm Eutropium
et Paulum de perfectione iustitiae hominis N 3 agustinus OC 4 nobis
m. 1 C est tanta BN 5 expetiuit N de definitionibus defen-
sionibus b 6 caestii m. 1 V, O responderem 7 cartula OBCNfi
de definitionibus (de s. I. m. 2) p 8 cetesti N 9 celestis m. 1 N
caestius 10 alia OC m. 1 11 errore B ex] et B 12 hoc b
sotiorum R seruorum p sectatorum in ras. V, b 13 definitionis B
difinitiones 14 ratio cinationis B rationationes p

1*

Digitized by

Google

4 S. Aureli Augustini

quod in opere alio eius inspexi, cuius eum esse constat
auctorem, et non frustra istos fratres qui haec attulerunt
in Sicilia existimo audisse, quod ipse docuerit ista uel
scripserit. uellem autem, si possem, ita obtemperare uestrae
fraternae beniuolentiae, ut etiam ego tarn breuiter responderem. 5
sed nisi et ilia commemorem quibus respondeo, quis poterit
quemadmodum responderim iudicare? conabor tatnen, quantum
ualuero, adiuuantibus me apud domini misericordiam etiam
orationibus uestris, ut non ultra quam necesse est meus sermo
procurrat. * 10

II. 'Ante omnia*, inquit, 'interrogandus est qui negat hominem
sine peccato esse posse, quid sit quodcumque peccatum: quod
uitari potest an quod uitari non potest, si quod uitari non
potest, peccatum non est; si quod uitari potest, potest homo
sine peccato esse, quod uitari potest, nulla enim ratio uel 15
iustitia patitur saltern dici peccatum, quod uitari nullo modo
potest*, respondemus uitari posse peccatum, si natura uitiata
sanetur gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum, in tan turn enim sana non est, in quantum id quod
faciendum est aut caecitate non uidet aut infirmitate non implet, 20
dum caro concupiscit aduersus spiritum et spi-
ritus aduersus carnem, ut ea quae uult homo non
faciat.

2. < Iterum quaerendum est\ inquit, 'peccatum uoluntatis an
necessitatis est. si necessitatis est, peccatum non est; si uolun- 25
tatis est, uitari potest*, respondemus quod supra et, ut sanemur,

18 Rom 7, 25 21 Gal. 5, 17

1 alio opere constat esse B 2 isto L 3 exestimo p do-
cuit b 6 commemorare* BN 7 respondere" N 8 uoluero m. 1 B
12 quid] quod N 13 an] aut C 14 si] sed p alt. potest om. N
15 esse] fi € N 16 saltim ROD$, m. 1 CKN 19 nostrum om. N
quantum ex tantum m. 2 B 21 concupiscat N 22 non post ut add.
bd (cf. p 11, 17. 19. 26; 15, 2) 24 iterum ait b inquit om. b

25 necessitas alt. m. 1 VC est pr. om. N 26 est om. N ut

et et om. N ut om. m. 1 V

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 5

inuocamus eum, cui dicitur in psalmo: de necessitatibus
meis educ me.

3. 'Iterum', inquit, c quaerendum est, quid est peccatum,
naturale an accidens. si naturale, peccatum non est; si autem

5 accidens est, et recedere potest; et quod recedere potest,
uitari potest; et quod uitari potest, potest homo sine eo esse
quod uitari potest*, respondetur naturale non esse peccatum,
sed naturae, praesertim uitiatae — unde facti sumus natura
filii irae — parum esse ad non peccandum uoluntatis
10 arbitrium, nisi adiuta sanetur gratia dei per lesum Chri-
stum dominum nostrum.

4. c Iterum > , ait, 'quaerendum est, quid est peccatum: actus
an res. si res est, ut auctorem habeat necesse est; et si auc-
torem habere dicitur, iam alter praeter deum rei alicuius

15 auctor induci uidebitur; at si hoc dici inpium est, et confiteri
necesse est peccatum omne actum esse, non rem. si igitur
actus est, immo quia uere actus est, uitari potest*, respondemus
peccatum quidem actum dici et esse, non rem. sed etiam in
corpore claudicatio eadem ratione actus est, non res, quoniam

20 res pes ipse uel corpus uel homo est, qui pede uitiato clau-
dicat nee tamen uitare potest claudicationem, nisi habuerit
sanatum pedem. quod etiam in interiore bomine fieri potest,
sed gratia dei per lesum Christum dominum
nostrum, ipsum sane uitium, quo claudicat homo, *nec pes

25 est nee corpus nee homo nee ipsa claudicatio, quae utique
non est, quando non ambulat, cum tamen insit uitium, quo

1 Ps. 24, 17 8 Eph. 2, 3 23 Kom. 7, 25

4 si naturale est 5 occidens m. 1 B et pr. om. N Eug. et
—uitari potest om. N 7 uitare m. 1 C 10 aduita m. 1 g

12 actus] factus m. IN 13 ut om. DBBCK, m. 1 V autotorem (pr.) C
14 dnm B 15 at] *ac N et om. bd confitere B 17 uere quia
ON uero quia Eug. respondebimus Vb 18 dicit NC m. 1

et om. BN sed] sicut in ras. sicut etiam B 20 qui* C

uiatico (8. I. 1 uitiato) N 21 tamen om. N potest homo bd ha-
beat bd 22 intere 24 quo* L quod V quod RBN$ 25 ne
ipsa 26 quod R

Digitized by

Google

6 S. AureliAugustini

fit claudication quando ambulat. quaerat ergo, quod eidem uitio
noraen inponat, utrum rem uelit dicere an actum an rei potius
qualitatem malam, qua deformis actus existit. sic et in ho-
mine interiore animus res est, rapina actus est, auaritia uitium
est, id est qualitas, secundum quam malus est animus, etiam 5
quando nihil agit. unde auaritiae suae seruiat, etiam quando
audit: non concupisces seque uituperat et tamen auarus
raanet; sed per fidem renouatur, id est sanatur, de die
in diem nee tamen nisi gratia dei per Iesum Christum
do min urn nostrum. 10

III. 5. Iterum', inquit, 'quaerendum est. utrumne debeat
homo sine peccato esse, procul dubio debet, si debet, potest;
si non potest, ergo nee debet, et si non debet homo esse
sine peccato, debet ergo esse cum peccato; et iam peccatum
non erit, si illud haberi constiterit. aut si hoc etiam dici is
absurdum est, confiteri necesse est debere hominem sine
peccato esse et constat eum non aliud debere quam potest',
respondetur eadem similitudine, qua superius iam respondimus.
cum enim uidemus claudum, qui sanari potest, recte utique
dicimus: debet esse homo iste sine claudicatione; et si debet, 20
potest, nee tamen cum uult, continuo potest, sed cum fuerit
adhibita curatione sanatus et medicina adiuuerit uoluntatem.
hoc fit in interiore homine, quod ad peccatum attinet tamquam
eius claudicationem, per eius gratiam qui uenit non uocare
iustos sed peccato res, quia non est opus sanis25
medicus, sed male habentibus.

7 Rom. 7, 7; 13, 9 (Ex. 20, 17) 8 II Cor. 4, 16 24 Matth.
9, 13 25 Matth. 9, 12

3 qua* BC existat Lb, m. 2 V exsistit P 5 quam] quod (in mg. m. 2
qua) R 6 suae] uel rapinae b 7 concupisci# B cupisces N 11 requi-
rendnm N 12 debet et Jin. B 13 si non] aut si non BN nee] non b
sine peccato esse 14 cum peccato esse bd 15 si— constiterit

om. N haberi] habere (e Jin. ex i) P haberi (i ex e et in mg. deberi)
V deberi bd etiam om. N 18 respondeatur 20 homo iste

esse bd 21 potest init. om. m. IB 24 ad eius b claudicatione B
25 opus est BN

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 7

6. Iterum', ait, 'quaerendum est, utrumne praeceptum sit
homini sine peccato esse, aut enira non potest et praeceptum
non est aut, quia praeceptum est, potest, nam cur praeciperetur,
quod fieri omnino non posset'? respondetur consultissime homini

5 praecipi, ut rectis passibus ambulet, ut cum se non posse
perspexerit medicinam requirat, quae interioris hominis ad
sanandam peccati claudicationem gratia dei est per Iesum
Christum dominum nostrum.

7. Iterum', ait, 'quaerendum est, an uelit hominem deus sine
io peccato esse, procul dubio uult et procul dubio potest, quis

enim tarn demens, ut uel dubitet fieri posse, quod deum uelle
non dubitet'? respondetur: si nollet deus hominem sine peccato
esse, non mitteret filium suum sine peccato, qui sanaret
homines a peccatis. hoc fit in credentibus et proficientibus
15 renouatione interioris hominis de die in diem, donee fiat
perfecta iustitia tamquam sanitas plena.

8. Item', ait, 'quaerendum est, quomodo uult deus ho-
minem esse, cum peccato an sine peccato. procul dubio non
uult esse cum peccato. quanta haec inpietatis blasphemia sit,

20 cogitandum est, ut dicatur hominem posse esse cum peccato,
quod deus non uult, et negetur posse esse sine peccato, quod
deus uult; quasi quern ad hoc deus creauerit, ut posset esse
quod nolit et non posset esse quod uelit et ut contra suam
magis quam ut secundum suam existeret uoluntatem > . iam

25 superius responsum est, sed addendum uideo, quod spe salui
facti sumus; spes autem, quae uidetur, non est
spes; quod enim uidet quis, quid et sperat? si

7 Rom. 7, 25 15 cf. II Cor. 4, 16 25 Rom. 8, 24. 25

1 utrum b 3 cur] quur LDRBK$ quis N quid bd quomodo Eug.
5 praecipitur B ut om. N Eug. ambulare Eug. 6 ir.teriori

homini B 9 deus hominem bd 11 demens est m. 2 Vbd

Eug. dominum V 12 dubitat VBCbd 13 sine peccato om. C

16 tamquam — plena om. N 17 Item] Iterum BNbd Eug. deus

om. N 19 blasfemia PRV 22 quern] aliquem bd quem {in mg.

quam) P possit Bb Eug. 23 possit B ut et N 24 ut om. N
existere N& exsisteret PD 27 et] et iS 7 6 Y ** B om. PDRVOKbd Eug.

Digitized by

Google

8 S. AureliAugustini

autern quod non uidemus speramus, per patien-
tiam expectamus. tunc ergo plena iustitia, quando plena
sanitas; tunc plena sanitas, quando plena caritas — pleni-
tudo enira legis caritas — tunc autem plena caritas,
quando uidebimus eum sicuti est. neque enim non erit 5
quod addatur ad dilectionem, cum fides peruenerit ad uisionem.
IIII. 9. 'Iterum quaerendum est*, inquit, 'per quid efficitur
homo cum peccato, per naturae necessitatem an per arbitrii
libertatem. si per naturae necessitatem, culpa caret; si per
arbitrii libertatem, quaerendum est, a quo ipsam arbitrii liber- 10
tatem acceperit. procul dubio a deo. deus autem quod dedit,
certe bonum est; negari enim non potest, qua igitur ratione
bonum probatur, si magis ad malum quam ad bonum pronum
est? magis enim ad malum quam ad bonum pronum est, si
homo per illud potest esse cum peccato et non potest esse 15
sine peccato\ respondetur per arbitrii libertatem factum, ut
esset homo cum peccato; sed iam poenalis uitiositas subse-
cuta ex libertate fecit necessitatem. unde ad deum fides clatnat:
de necessitatibus meis educ me. sub quibus positi
uel non possumus quod uolumus intellegere uel quod intel- 20
lexerimu8 uolumus nee ualemus inplere. nam et ipsa libertas
credentibus a liberatore promittitur. si uos, inquit, filius
liberauerit, tunc uere liberi eritis. uicta enim uitio
in quod cecidit uoluntate caruit libertate natura. hinc alia
scriptura dicit: a quo enim quis deuictus est, huic et 25
seruus addictus est. sicut ergo non est opus sanis
medicus, sed male habentibus, ita non est opus liberis

3 Rom. 13, 10 5 I Ioh. 3, 2 19 Ps. 24, 17 22 Ioh. 8, 36
25 II Petr. 2, 19 26 Matth. 9, 12

2 spectamus m. 1 V ergo erit bd, m. 2 V 3 sanitas est

tunc — sanitas om. N 4 enim] ergo K 5 eum sicuti est om. N

non om. d; sed cf. cap. XVIII. 39 10 ipsum m. 1 K 12 qu#a L
13 bonorum N amalum (s. I add. d) N 15 ilium OB 17 sub-
sequuta LP 18 deum Eug. bd: eum codd. 20 fin. intelligimus N
24 quo BN naturae Vb 25 debitus N et om. Eug.

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 9

liberator sed seruis, ut ei dicat gratulatio libertatis: saluam
fecisti de necessitatibus animam raeam. ipsa enim
sanitas est uera libertas, quae non perisset, si bona perman-
sisset uoluntas. quia uero peccauit uoluntas, secuta est pec-

5 cantem peccatum habendi dura necessitas, dorfec tota sanetur

infirmitas et accipiatur tanta libertas, in qua sicut necesse

est permaneat beate uiuendi uoluntas, ita ut sit etiam bene

uiuendi et numquam peccandi uoluntaria felixque necessitas.

10. Troinde', inquit, 'deus bonum hominem fecit et praeter-

10 quam ilium bonum fecit, bonum ei insuper ut faceret impe-
rauit. quam inpium, ut confiteamur hominem malum esse,
quod nee factus est nee ei praeceptum est, si negemus £um
bonum posse esse, quod factus est et quod ei ut faceret im-
peratum est!' respondemus: quia ergo non se ipse homo sed

15 deus bonum hominem fecit, deus eum, non se ipse ut sit
bonus reficit, dum uolentem, credentem, inuocantem liberat a
malo, quod sibi ipse fecit, hoc autem fit, dum gratia dei
per Iesum Christum dominum nostrum renouatur
homo interior de die in diem, ut ad sempiternam non

2u poenam sed uitam resurgat homo exterior nouissimo die.

V. 11/Iterum', ait, 'quaerendum est, quot modis constet omne
peccatum. duobus, nisi fallor: si aut ilia fiant quae prohibentur
aut ilia non fiant quae iubentur. tam certe omnia ilia quae
prohibita sunt uitari possunt quam quae praecepta sunt per-

25 fici. nam frustra aut prohiberetur aut iuberetur, quod uel
caueri uel impleri non posset, et quomodo negabimus posse

1 Ps. 30, 8 17 Rom. 7, 25; II Cor. 4, 16

1 ei er. P om. m. 1 V eis b saluasti b 3 penna#sisset V

4 sequuta LP 7 ut om. BNb sic B 9 et— fecit om. N

10 ei om. m. 1 V 12 si] et d negamus b 13 facta

VBC m. 1 ut] quod L om. m. IV 16 refecit B$ Eug. efficit
uolentatem liberarat L 20 in nouissimo m. 2 Vbd 21 quot
modis fiat peccatum in mg. m. 2 V quod L, m. 1 K, m. 2 R quo

m. 1 R constat K$ 22 ni bd sic N I; fiant p 25 aut
om. m. 1 V ut N prohibetur N aut iuberetur om. N 26 possit
LVBOCN$b, m. 1 1) negauimus LB, m. 1 N

Digitized by

Google

10 S. Aureli Augustini

esse hominem sine peccato, cum confiteri necesse sit eum
tarn omnia ilia quae uetantur posse cauere quam quae impe- N
rantur efficere?' respondetur multa esse in scripturis Sanctis
diuina praecepta, quae omnia commemorare nimis operosum
est; sed domintis, qui uerbum consummans et breuians 5
fecit super t err am, in duobus praeceptis dixit legem prophe-
tasque pendere, ut intellegeremus quicquid aliud diuinitus
praeceptum est in his duobus habere finem et ad haec duo
esse referendum: diliges dominum deum tuum ex toto
corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua, 10
et: diliges proximum tuum tamquam te ipsum. in
his, inquit, duobus praeceptis tota lex pendet et
prophetae. quicquid ergo dei lege prohibemur et quicquid
iubemur facere, ad hoc prohibemur et iubemur, ut duo ista
compleamus. et forte generalis prohibitio est: non concu- 15
pi sees, et generalis iussio: diliges. unde breuiter et apostolus
Paulus quodam loco utrumque complexus est. prohibitio est
enim: nolite conformari huic saeculo, iussio autem:
sed reformamini in nouitate mentis uestrae. illud
pertinet ad non concupiscere, hoc ad diligere; illud ad conti- 20
nentiam, hoc ad iustitiam; illud ad declinandum a malo, hoc
ad faciendum bonum. non concupiscendo enim uetustate expo-
liamur et nouitate induimur diligendo. sed nee quisquam esse
potest continens, nisi deus det, et caritas dei diffun-
ditur in cordibus nostris non per nos ipsos, sed per 25

5 Rom. 9, 28 9 Matth. 22, 37 (Deut. 6, 5) 11 Matth. 22, 39.
40 (Leu. 19, 18) 15 Ex. 20, 17 16 Deut. 6, 5 18 Rom. 12, 2
24 Sap. 8, 21 Rom. 5, 5

1 hominem esse BN 2 imperatur Bbd 3 respondemus BK$

5 quia N 6 leges N 8 ad om. m. 1 V 9 diligis B 10 tuo
om. m. 1 V 11 diligis B tamquam] sicut p 12 duobus prae-

ceptis om. B pondet B 13 lege dei 15 concupiscere N 16 apo-
stolis 17 enim est bd 18 noli tn. 1 L confirmari B 19 re-
nouamini b 20 conpiscere m. 1 V 21 declinando B a om. B

22 exspoliamur Bbd 23 nonuitae m. 1 B ne iV r . m. IB potest
continens esse bd 24 dei om. diffundatur

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae h o m i n i s H

spiritura sanctum qui datus est nobis, hoc autem fit
de die in diem in his qui uolendo et credendo et inuocando
proficiunt et praeterita obliuiscentes in ea quae ante sunt
extenduntur. ad hoc enira lex ista praecepit, ut cum in his

5 implendis homo defecerit non se extollat superbia tumidus,
sed ad gratiam confugiat fatigatus ac sic eum lex terrendo ad
Christum diligendum paedagogi perducat officio.

VI. 12. 'Iterum quaerendum est', inquit, 'quomodo non potest
homo esse sine peccato: uoluntate an natura. si natura,

10 peccatum non est; si uoluntate, perfacile potest uoluntas
uoluntate mutari'. respondemus ammonentes esse cogitandum
quanta sit ista praesumptio, qua dicitur non solum posse —
quod quidem adiuuante dei gratia negandum non est — sed
etiam perfacile posse uoluntatem uoluntate mutari, cum dicat

15 apostolus: caro concupiscit aduersus spiritum et
spiritus aduersus carnem; haec enim inuicem ad-
uersantur, ut non ea quae uultis faciatis. non enim
ait: haec inuicem aduersantur, ut quae potestis facere
nolitis, sed ut non ea quae uultis faciatis. cur ergo

20 concupiscentia carnis — quae utique culpabilis atque uitiosa
est nihilque est aliud quam desiderium peccati, quod idem
apostolus praecipit, ne regnet in nostro mortali corpore,
ubi satis ostendit esse tamen in nostro mortali corpore, quod
permittendum non sit ut regnet — cur ergo ista concupi-

25 scentia non mutata est ea uoluntate, quam uoluntatem satis
euidenter expressit apostolus dicens: ut non ea quae uultis
faciatis, si facile potest uoluntas uoluntate mutari? nee

3 Phil. 3, 14 6 cf. Gal. 3, 24 15 Gal. 5, 17 22 Kom. 6, 12

2 iis d 4 precipit EVBCK, m. 2 D 6 bac N terrendo

lex N 9 homo sine peccato esse bd 11 uoluntatem L uolun-

tatem B 12 praesumtio P 13 gratia dei Vbd gratia* L 16 sibi
inuicem b aduersantur sibi Eug. 18 haec enim N 19 sed non ut
VN ut om. m. 1 C quur LPDRVfr m. 1 K quis N 20 quae—
concupiscentia om. N 21 est pr. er. V 22 praecepit m. 1 B,$

23 ubi— corpore om. B 24 quur LPDRVCK

Digitized by

Google

12 S. Aureli Augustini

sane isto modo naturam siue animae siue corporis, quam deus
creauit et quae tota bona est, accusamus; sed earn dicimus
propria uoluntate uitiatam sine dei gratia non posse sanari.

13. 'Iterum', ait, 'quaerendum est, si non potest homo sine
peccato esse, cuius culpa est: ipsiusne hominis an cuiuslibet 5
alterius. si ipsius hominis, quomodo culpa hominis est, si hoc
non est quod esse non potest?' respondemus ideo esse hominis
culpam, quod non est sine peccato, quia sola hominis uoluntate
factum est, ut ad istam necessitatem ueniret, quam sola
hominis uoluntas superare non possit. 10

14. 'Iterum', ait, 'quaerendum est, si natura hominis bona
est, quod nullus negare nisi Marcion aut Manicheus audebit:
quomodo igitur bona est, si malo ei non est carere possibile?
omne enim peccatum malum esse quis dubitet?' respondemus
et naturam hominis bonam esse et earn malo carere posse. 15
nam ideo clamamus: libera nos a malo. quod non perfi-
citur, quamdiu corpus, quod corrumpitur, adgrauat
animam. sed hoc agitur gratia per fidem, ut aliquando dicatur:
ubi est, mors, contentio tua? ubi est, mors, aculeus
tuus? aculeus autem mortis peccatum, uirtus uero 20
peccati lex, quoniam lex prohibendo auget peccati cupidi-
tatem, nisi diffundat spiritus caritatem quae plena et perfecta
tunc erit, cum uidebimus facie ad faciem.

15. c Et hoc',inquit, 'dicendumest: certe iustus deus — negari
enim non potest — imputat autem deus homini omne peccatum. *f>
et hoc quoque confitendum puto, quia neque peccatum est

16 Matth. 6, 13 17 Sap. 9, 15 19 I Cor. 15, 55. 56

23 cf. I Cor. 13, 12

2 et] ut P bene m. 1 D, (3 3 gram NC gratia* V 5 culpe

PDBOCKfi ipsius N 7 culpam hominis Vbd 8 peccatu* L

10 potest BN 12 marchion LPDVC martion B audiuit N

13 carere non est Cbd 15 hominis om. N 16 nam] et N clame-
mus m. ID 19 ubi— tua om. m. 1 B 23 faciem N a in. 1 B
faciae" (~ add. m. 2) B 24 iustus est bd dns B negare B

26 et hoc] de hoc Eug. confidendum L

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 13

quicquid non imputabitur iu peccatum. et si est aliquod
peccatum, quod uitari non possit, quomodo iustus deus dicitur,
si imputare cuiquam creditur, quod uitari non possit?* respon-
deraus iam olim contra superbos esse clamatum: beatus
5 cui non imputabit dominus peccatum. non enim im-
putat his qui fideliter ei dicunt: dimitte nobis debita
nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus no-
stris. et iuste non imputat, quia iustum est quod ait: in
qua mensura mensi fueritis, in eadem remetietur

10 uobis. peccatum est autem, cum uel non est caritas quae
esse debet uel minor est quam debet, siue hoc uitari uolun-
tate possit siue non possit; quia si potest, praesens uoluntas
hoc facit, si autem non potest, praeterita uoluntas hoc fecit;
et tamen uitari potest, non quando uoluntas superba laudatur,

is sed quando humilis adiuuatur.

VII. 16. Post haec ille qui ista conscripsit introducit per-
sonam suam quasi cum altero disputantem et facit se inter-
rogari et quasi ab interrogante sibi dici: 'das mihi hominem sine
peccato?' et respondet: 'do tibi qui esse possit*. et rursus ab

20 interrogante dicitur ei: 'quis est?' et respondet: 'ipse tu. quodsi
dixeris', inquit, 'ego esse non possum, respondendum est: cuius
culpa est? quodsi dixerit: mea, dicendum est: et quomodo
tua est, si esse non potes?* iterum facit se interrogari et dici
sibi: 'tu ipse sine peccato es, qui dicis hominem sine peccato

25 esse posse?* et respondet: 'quod non sum sine peccato, cuius

4 Ps. 31, 2 6 Matth. 6, 12 8 Matth. 7, 2

1 aliquod peccati N 2 in quo N potest N deus

om. N 3 creditur] dicitur iV£, m. 1 D potest N 4 contra

contra C 5 imputauit VNbd 6 iis $d 9 remitietur L 10 cum]
quod B 11 uoluntate uitari Kbd uetari B 12 siue non possit
om. m. 1 V 13 haec K fecit facit N, m. 1 B 16 hoc b
illae C 18 dicit XOg, m. 2 R dici* V da bd 19 respondit BN
Ewj. rursum Up, m. 1 D 20 respondit BN quid N 21 di-
xerit BN ego inquit N e*go R 22 dixeris RVbd 23 esse
(in mg. m.2\ ipse; R, BKN, m. 2 DC: ipse LPVO£b, m. 1 DC item
BN dicis C dicit Eug. 24 quin P 25 respondit NEug.

Digitized by

Google

14 S. Aureli Augustini

culpa est? quodsi dixerit', inquit, 'tua est, respondendum est:
quomodo mea, si esse non possum?' nos respondemus nullum
cum eis de his uerbis esse debere conflictum, quia non est
ausus dicere esse hominem sine peccato, uel aliquem uel se
ipsum, sed tantummodo esse posse respondit, quod neque nos 5
negamus. quando autem possit et per quern possit, hoc quae-
ritur. si enim modo est, non omni animae fideli positae in
corpore mortis huius orandum est et dicendum: dimitte
nobis debita nostra, cum iam in sancto baptismo uniuersa
fuerint dimissa praeterita. quisquis autem membris fidelibus 10
Christi hoc non esse orandum persuadere conatur, nihil aliud
quam se ipsum christianum non esse profitetur. porro si per
se ipsum potest homo esse sine peccato, ergo Christus
gratis mortuus est. non autem gratis mortuus est Christus;
non igitur potest homo esse sine peccato, etiamsi uelit, nisi 15
adiuuetur gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum, quod ut perficiatur, et nunc in proficientibus agitur
et omni modo implebitur contentione mortis absumpta et
caritate quae credendo et sperando nutritur uidendo et obti-
nendo perfecta. 20

VIII. 17. Deinceps instituit diuinis testimoniis agere quod
intendit. quod quale sit, diligentius aduertamus. < testimonia\
inquit, 'quibus probatur praeceptum esse homini ut absque
peccato sit*, ad hoc respondemus: non utrum praeceptum sit
quaeritur, quod ualde manifestum est; sed hoc ipsum, quod 25
praeceptum esse constat, utrum in corpore mortis huius

8 Matth. 6, 12 13 Gal. 2, 21 16 Rom. 7, 25 18 cf. I Cor.
15, 54

2 si om. B nulla B 4 hominem esse bd 5 posse esse N

possit B quod respondit b negamus nos N 6 autem om. m. 1 B
et — possit om. m. 1 CN hoc] homo B 8 eius N 12 profite*tur D
14 Christus mortuus est bd 15 esse homo A T nisi ut Eug. 16 ad-
iuuet V 18 consQmatione N cum contentione Eug. adsupta X, m.
1 R absumta PN 19 qui m. 1 V sperando] operando N 21 De-
lude bd 22 quale ex quid V 24 non ex nostri C 25 ipsud N

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 15

possit impleri, ubi caro concupiscit aduersus spiri-
tum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae
uolumus faciamus. de quo corpore mortis huius non omnis
liberatur qui finit hanc uitam, sed qui in hac uita susceperit

5 gratiam et ne in uanum suscipiat bonis operibus egerit. aliud
est enim exire de hoc corpore, quod omnes homines dies
uitae huius ultimus cogit, aliud est autem liberari de cor-
pore mortis huius, quod sola dei gratia per Iesum
Christum dominum nostrum Sanctis et fidelibus eius

10 impertit. post hanc autem uitam merces perficiens redditur,
sed eis tantum, a quibus in hac uita eiusdem mercedis me-
ritum comparatur. non enim ad saturitatem iustitiae, cum
hinc exierit, quisque perueniet, nisi ad earn cum hie est
esuriendo et sitiendo cucurrerit; beati quippe qui esuriunt

is et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur.

18. Quamdiu ergo peregrinantes a domino per fidem

ambulamus, non per speciem — unde dictum est:

iustus ex fide uiuit — haec est nostra in ipsa peregri-

natione iustitia, ut ad illam perfectionem plenitudinemque

20 iustitiae, ubi in specie decoris eius iam plena et perfecta
caritas erit, nunc ipsius cursus rectitudine et perfectione ten-
damus castigando corpus nostrum et seruituti subiciendo et
elemosynas in dandis beneficiis et dimittendis quae in nos
sunt commissa peccatis hilariter et ex corde faciendo et ora-

25 tionibus indesinenter instando et haec faciendo in doctrina
sana, qua aedificatur fides recta, spes firma, caritas pura. haec

1 Gal. 5, 17 7 Rom. 7, 24. 25 14 Matth. 5, 6 16 II Cor. 5,
6. 7 18 Hab. 2, 4 22 cf. I Cor. 9, 27 24 cf. Rom. 12, 12, Col.
4, 2 25 cf. I Tim. 1, 10 II Tim. 4, 3 Tit. 2, 1

1 possit] positum B 4 suscipit Nb 5 uacuQ (3 aliut L 9 xpm
filiu N 10 inpertitur N Ipat p post autem hanc ui (m. 2 in ras.) B
mercens V 11 a om. N 12 enim om. N 14 eururrerit m. 1 B
18 nostra om. $ peregrinatio L 20 in om. V speciae P, m. 1
BB 22 castigandum m. 1 BN 23 elemosynas PBO elymosinas LV
elemosinas BCNK$ 24 hilaritate N et om. toto corde N 25 in-
sistendo b 26 qua* D quae B que L m.lN difficiatur m. 1 N fide* £

Digitized by

Google

16 S. Aureli Augustini

est nunc nostra iustitia, qua currimus esurientes et sitientes
ad perfectionem plenitudinemque iustitiae, ut ea postea satu-
remur. unde dominus in euangelio cum dixisset: no lite
facere iustitiam uestram coram hominibus, ut
uideamini ab eis, ne istum nostrum cursum fine humanae 5
gloriae metiremur, non est in expositione iustitiae ipsius ex-
secutus nisi tria ista: ieiunium, elemosynas, orationes; ieiunio
scilicet uniuersam corporis castigationem significans, elemo-
synis omnem beneuolentiam et beneficientiam uel dandi uel
ignoscendi et oratione insinuans omnes regulas sancti desiderii: 10
ut quoniam in castigatione corporis frenatur concupiscentia,
quae non frenari, sed omnino esse non debet nee erit in ilia
perfectione iustitiae, ubi nullum erit omnino peccatum, et
saepe in usu rerum etiam concessarum atque licitarum exserit
immoderationem, suam in ipsa uero beneficientia, qua iustus 15
consulit proximo, quaedam fiunt quae obsint, cum prodesse
putata sint, et aliquando per infirmitatem, uel cum minus
sufficitur necessitatibus aliorum uel parum in eis proficit,
quod benignitatis ac laboris impenditur, subrepit taedium, quo
fuscetur hilaritas, in qua datorem diligit deus, subrepit 20
autem tanto magis, quanto minus quisque, et tanto minus,
quanto magis profecerit — his atque huius modi consideratis
merito in oratione dicimus: dimitte nobis debita nostra,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; si

3 Matth. 6, 1 20 II Cor. 9, 7 23 Matth. 6, 12

1 qu*a D 6 exaequatos (s. I. m. 2 executus) B 7 elemosynas PO
elymosinas LC, m. 1 VB elemosinas RDKNfi ieiunium B 8 ele-
mosynis PO elymosinis LC elemosinis DRVKN, m. 1 B 9 omnS (5
ex i) B beniuolentiam PDBVOBC^ m. 2 L, m. 1 K beneficen-
tiam PO? benificientiam m. 1 B benificentiam C 10 insinuans] insuas
PO, m. 1 D 14 exerit ON?, m. 1 R 15 uera VbdEuq. bene-
iicentia LPOCbd que L 16 obsunt b 17 puta m. 1 L sint ex
sunt B rninimo (nimo in ras.) B 18 sufficit d 19 bac N subripit
N, m. 2 20 hylaritas B hilare" N qua N subripit 2V, m. 2
subrapit V 22 quando V magisquisque BN proficerit m. 1 BVC
proficeret N 23 debite m. 1 R

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 17

tamen quod dicimus faciamus, ut uel ipsi etiam diligantur
inimici uel, si quisquam adhuc in Christo paruulus hoc non-
dum facit, paenitenti tamen quod in eum quisque peccauit et
ueniam petenti ex intimo cordis ignoscat, si uuit ut eius ora-

5 tionem pater caelestis exaudiat.

19. In qua oratione si contentiosi esse nolimus, satis nobis
propositum speculum est ubi inspiciatur uita iustorum, qui
ex fide uiuunt et perfecte currunt, quamuis sine peccato
non sint. unde dicunt: dimitte nobis, quia nondum quo

to curritur peruenerunt. hinc dicit apostolus: non quia iam
acceperim aut iam perfectus sim. fratres, ego me
non arbitror adprehendisse; unum autem quae
retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus se-
cundum intentionem sequor ad palmam supernae

i5 uocationis dei in Christo Iesu. quotquot ergo
perfecti, hoc sapiamus; id est: quotquot perfecte cur-
rimus, hoc sapiamus, quod nondum perfecti sumus, ut illic
perficiamur, quo perfecte adhuc currimus, ut cum uenerit
quod perfectum est, quod ex parte est destruatur,

20 id est non iam ex parte sit, sed ex toto, quia fidei et spei iam
res ipsa, non quae credatur et speretur, sed quae uideatur
teneaturque, succedet, caritas autem, quae in his tribus maior
est, non auferatur, sed augeatur et impleatur contemplata
quod credebat et quod sperabat indepta. in qua plenitudine

25 caritatis praeceptum illud implebitur: diliges dominum
deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua

7 Hab. 2, 4 9 Matth. 6, 12 10 Phil. 3, 12-15 18 I Cor.
13, 10 22 cf. I Cor. 13, 13 25 Deut. 6, 5; Matth. 22, 37

1 etiam ipsi N 3 faciat b 4 agnoscat L operation em C 6 no-
lumus OCbd nolemus (s. e add. v) N 10 hie N 11 non me b 13 sunt
obliuiscentes b sint L 14 sequor om. p 15 dm B 16 id— sa-
piamus om. p quodquot V quod N 18 perfectae C curremus B
20 sit] est B 21 et speretur om. B 22 succedit N Eug. his

om. N 23 auferetur bd augebitur bd implebitur bd 24 in-

tepta m. 1 L 25 diligis m. 1 L

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 2

Digitized by

Google

18 S. Aureli Augustini

et ex tota mente tua. nam cum est adlmc aliquid carnalis
concupiscentiae, quod uel continendo frenetur, non omni modo
ex tota anima diligitur deus. non enim caro sine anima con-
cupiscit, quamuis caro concupiscere dicatur, quia carnaliter
anima concupiscit. tunc erit iustus sine ullo omnino peccato, s
quia nulla lex erit in membris eius repugnans legi mentis
eius, sed prorsus toto corde, tota anima, tota mente
diliget deum, quod est primuni summumque praeceptum.
cur ergo non praeciperetur homini ista perfectio. quamuis earn
in hac uita nemo habeat? non enim recte curritur, si quo cur- 10
rendum est nesciatur. quomodo autem sciretur, si nullis prae-
ceptis ostenderetur? sic ergo curramus, ut conprehendamus.
omnes enim qui recte currunt, conprehendent, non sicut in
agone theatrico omnes quidem currunt, sed unus
accipit palmam. curramus credendo, sperando, desiderando; is
curramus corpus castigando et elemosynas in bonis dandis
malisque ignoscendis hilariter et ex corde faciendo et curren-
tium uires ut adiuuentur orando et sic audiamus praecepta
perfectionis, ne currere neglegamus ad plenitudinem caritatis.

Villi. 20. His praemissis ea testimonia quae posuit iste *o
cui respondents, tamquam nos ea protulerimus, diligenter
audiamus. 'in Deuteronomio: tu autem perfectus eris
coram domino deo tuo; item illic: et non erit in-
consummatus in filiis Israel; item saluator in euan-
gelio: estote perfect!, quia pater uester qui in 25
caelis est perfectus est; item apostolus ad Corinthios

6 Rom. 7, 23 7 Matth. 22, 37. 38 13 I Cor. 9, 24 22 Deut.
18, 13 23 Deut. 23, 17 25 Matth. 5, 48

1 tote m. 1 R 4 df P 6 quia] quando RCKd, m. 2 D 7 anima
(ma add. m. 2) L 8 diligit LPOfibEug,, m. 1 DVC summum

primumque C 9 cur] ctl BN 10 quod B 13 current PVO Eug.,
m. 1 DC 15 et soerando Eug. 16 elymosinas LB, m. 1 V elemo-
sinas RON, m. 1 D belemosynas TO aelymosinas C elemosinis p 17 ex
om. P 21 cuius R 23 illud N 24 israhel PR isrf OCK 26 cho-
rinthios RK$

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 19

secunda: de cetero, fratres, gaudete, perfecti estote;
item ad Coiossenses: corripientes omnem hominem et
docentes in omni sapientia, ut exhibeamus omnem
hominem perfectum in Christo; item ad Philippenses:

5 omnia facite sine murmuratione et haesitatione,
ut sitis inreprehensibiles et simplices sicut filii
dei inmaculati; item ad Ephesios: benedictus deus
et pater domini nostri Iesu Christi, quibenedixit
nos in omni benedictione spiritali in caeiestibus

10 in Christo, sicut elegit nos in ipso ante constitu-
tionem mundi, ut essemus sancti et inmaculati in
conspectu eius; item ad Coiossenses: et uos cum
essetis aliquando alienati et inimici sensus eius
in operibiis malis, nunc autem reconciliati in cor-

15 pore carnis eius per mortem eius, exhibete uos
sanctos et inmaculatos et inreprehensibiles; item
ad Ephesios: ut exhiberet ipse sibi gloriosam ec-
clesiam non habentem maculam aut rugam aut
aliquid huius modi, ut sit sancta et inmaculata;

*o item ad Corinthios prima: sobrii estote et iusti et
nolite peccare; item in epistula sancti Petri: propter
quod succincti lumbos mentis uestrae, sobrii
perfecte sperate in earn quae offertur uobis gra-
tiam, quasi filii oboedientiae, non configurati

25 prioribus ignorantiae uestrae <concupiscentiis>,

1 II Cor. 13, 11 2 Col. 1, 28 5 Phil. 2, 14. 15 7 Eph. 1, 3. 4
12 Col. 1, 21 17 Eph. 5, 27 20 I Cor. 15, 34 21 I Petr. 1, 13-16

1 perfecte m. 1 R 2 colosenses LDRVOBCK$, m. 1 N 4 fili-
penses DRV OB 5 facientes F, m. 1 C muratione R esitatione
m. 1 N 6 et simplices om. N 7 efesios LP effesios 10 xpo ihu
PVOBCN, m. 2 R mundi constitutionem Kbd constitutio mundi

11 in conspectu eius om. b 12 eius] ipsius BN colosenses LDRVOCfi,
m. 1 N 13 sensus eius] sensu bd 16 sanctos] castos N 17 ecclesiam
om. N 20 choiinthios £ 21 epistola DRVOBCKN 22 succinti L
mentis om. X, m. 1 D sobrie 23 perfecti CNb ea N

25 uestrae om. N concupiscentiis d: om. libri

2*

Digitized by

Google

20 8. AureliAugustini

sed secundum eum qui uocauit uos sanctum et
ipsi sancti in omni conuersatione sitis, quia scrip-
turn est: sancti eritis, quia ego sanctus sum.
unde et beatus Dauid dicit: domine, quis habitabit in
tabernaculo tuo? aut quis requiescet in monte 5
sancto tuo? qui ingreditur sine macula et opera-
tur iustitiam; et alibi: et ero inmaculatus cum
eo; et alibi: beati inmaculati in uia, qui ambulant
in lege domini; item apud Salomonem: diligit dominus
sancta corda; accepti sunt autem illi omnes in- 10
maculati*. horum testimoniorum aliqua currentes exhortantur,
ut perfecte currant, aliqua ipsum finem commemorant, quo
currendo pertendant. ingredi autem sine macula non absurde
etiam ille dicitur, non qui iam perfectus est, sed qui ad ipsam
perfectionem inreprehensibiliter currit, carens criminibus da- 15
mnabiiibus atque ipsa peccata uenialia non neglegens mundare
elemosynis. ingressum quippe, hoc est iter nostrum, quo ten-
dimus ad perfectionem, munda mundat oratio; munda est
autem oratio, ubi ueraciter dicitur: dimitte nobis, sicut
et nos dimittimus, ut, dum non reprehenditur quod non 20
imputatur. sine reprehensione, hoc est sine macula noster ad
perfectionem cursus habeatur, in qua perfectione, cum ad earn
uenerimus, iam non sit omnino quod ignoscendo mundetur.

4 Ps. 14, 1. 2 7 Ps. 17, 24 8 Ps. 118, 1 9 Prou. 22, 11
19 Matth. 6, 12

1 sed om. N uos om. {2 scos j3, m. 1 D scm in ras. V, om. K
ut p 2 omne R, m. 1 V 3 quia ego] qm B 5 aut — tuo in

mg. m. 2 B requiescit m. 1 V Eug. 6 macula* L operantur B
7 cum] coram Eug. 8 uia V 9 diligit dns (sed add. signa transpos.) L
10 autem om. L r p. m. ID ei BN omnes illi K omnca ex

homines 11 testimoniumrum m. 1 R currentes— aliqua om. N

exortantur FOC, m. 1 R 13 pertendunt Eug. 14 quia Jin. N

17 elimosynis L elymosinis VBCN elemosinis DRK est om. b in-
ter N 18 mundamus munda N munda— oratio om. N 19 aut*-m
om. m. 1 C sicut— dimittimus om. N 20 non pr. om. b 21 nra XI
22 eum Eug. 23 ueniremus in mg. V ignoscendum N

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 21

X. 21. Deinde iste adhibet testimonia, quibus ostendat non
esse grauia diuina praecepta. quis autem nesciat, cum prae-
ceptum generale sit caritas — quia finis praecepti est
caritas et plenitudo legis est caritas — graue non

5 esse quod diligendo fit, non timendo? laborant autem in dei
praeceptis, qui ea timendo conantur implere; sed per fe eta
caritas foras mittit timorem et facit praecepti sarcinam
leuem, non solum non prementem onere ponderum, uerum
etiam subleuantem uice pinnarum. quae tamen caritas ut

io habeatur etiam tanta quanta in corpore mortis huius
haberi potest, parum est nostrae uoluntatis arbitrium, nisi
adiuuet gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum; diffunditur quippe in cordibus nostris, quod
saepe dicendum est, non per nos ipsos, sed per spiritum

is sanctum qui datus est nobis, nee aliam ob causam
scriptura commemorat non esse grauia praecepta diuina, nisi
ut anima quae ilia grauia sentit intellegat nondum se acce-
pisse uires, quibus talia sint praecepta domini qualia com-
mendantur, leuia scilicet atque suauia, et oret gemitu uolun-

20 tatis, ut impetret donum facilitatis. qui enim dicit: fiat cor
meum inmaculatum, et: itinera mea dirige secun-
dum uerbum tuum, et ne dominetur mihi omnis
iniquitas, et: fiat uoluntas tua sicut in caelo ita
et in terra, et: ne nos inferas in temptationem et

25 cetera huius modi, quae commemorare longum est, hoc utique

3 I Tim. 1, 5 4 Rom. 13, 10 6 1 Ioh. 4, 18 12 Rom. 7, 25
13 Rom. 5, 5 20 Ps. 118, 80 21 Ps. 118, 133 23 Matth. 6, 10

24 Matth. 6, 13

2 grauia esse K 3 sit generale bd 4 non esse graue bd 5 la-
boran m. 1 D 6 qui* R quia B ea om. BN, m. 1 V 8 leuem
om. d onere ex honore N 9 pennarum RBOCK et m. 2 LPDVN
12 adiuuetur N 13 nostrum om. m. 1 R 16 diuina praecepta bd
17 ut s. 1. m. 2 s. exp. tua B se nondum bd 18 sint ex sunt V
19 atqu#e R 20 impetrtmt B impetret et N felicitatis RO 23 in-
quitas V ita om. Bbd 24 temtationem P 25 huiumodi B

commeinorari R

Digitized by

Google

22 S. Aureli Augustini

orat, ut praecppta dei faciat, quae ut fierent, nee iuberetur,
si nihil ibi nostra uoluntas ageret, nee oraretur, si sola suf-
ficeret. commendantur ergo non esse grauia, ut cui grauia
sunt intellegat nondum se accepisse donum, quo grauia non
sint, nee arbitretur ea se perficere, quando ita facit, ut grauia &
sint — hilarem enim datorem diligit deus — nee
tamen, cum ea grauia sentit, desperando frangatur, sed ad
quaerendum, petendum pulsandumque cogatur.

22. Audiamus ergo et in his testimoniis, quae deinde posuit,
deum sua praecepta non grauia commendantem. c quod dei 1°
mandata\ inquit, ( non modo inpossibilia non sint, uerum ne
grauia quidem. in Deuteronomio: et conuertetur domiuus
deus tuus epulari in te super bonis, sicut epulatus
est super patres tuos, si audieritis uocem domini dei
uestri custodire et facere omnia mandata eius et »&
iustitias et iudicia quae scripta sunt in libro legis
huius: si conuersus fueris ad dominum deum tuum
ex toto corde tuo et ex tota anima tua. quia manda-
tum hoc, quod ego mando tibi hodie, non est graue
neque longe a te est. non est in caelo, ut dicas: quis 20
ascendet in caelum et accipiet illud nobis et audi-
entes faciemus? non est trans mare, ut dicas: quis
transfretabit mare et accipiet illud nobis et audien-
tes faciemus? iuxta te est enim uerbum in ore tuo,
in corde et in manibus tuis facere illud. item dominus 25

6 II Cor. 9, 7 8 cf. Luc. 11, 9 12 Dent. 30, 9—14

1 faciat] fiat N, m. 1 C iuberentur N 3 ant B$ 4 quod L,
m. 1 D 5 ea] a N 6 sint quo grauia non sint N; sint— grauia m. 2
add. in mg. inf. D 7 grauia om. N disperando B ad om. B

8 paetendum V pac*endum (in mg. add. s) L cogitatur B 9 in

om. B inde B 12 conuertitur N 13 aepulari TOC% aepulare B
in om. m. 1 V bonis] nobis N aepulatus POBK$ 14 audieris
m. IB dei om. m. IB 20 a te longe DBCKbd 21 ascendit N
ilium m. 1 C 22 faciamus b non— faciemus om, B qui m. 1 R

23 transfretauit N, m. 1 V 24 faciamus b te om. CN tuo et
BN 25 corde tuo B ilia N

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho m in is 23

in euangelio: uenite ad me omnes qui laboratis et one-
rati estis, et ego uos requiescere faciam. tollite
iugum meum super uos et discite a me, quia mitis
sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus
5 uestris^ iugum enim meum suaue est et onus meum
leue est. item in epistula sancti Iohannis: haec est caritas
dei, ut mandata eius obseruemus; et mandata eius
grauia non sunt*, his auditis legitimis et euangelicis et
apostolicis testimoniis aedificemur ad gratiam, quam non

10 intellegunt qui ignorantes dei iustitiam et suam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti. si enim
non intellegunt illud ex Deuteronomio quemadmodum apostolus
Paulus commemorauerit, ut corde credatur ad iustitiam,
ore [autem] confessio fiat ad salutem, quia non est opus

is sanis medicus, sed male habentibus, isto certe Iohannis
apostoli testimonio, quod ad istam sententiam ultimum posuit,
ubi ait: haec est caritas dei, ut mandata eius seruemus;
et mandata eius grauia non sunt, debent utique commo-
neri caritati dei non esse graue mandatum dei, quae nonnisi

20 per spiritum sanctum diffunditur in cordibus nostris,
non [per arbitrium] humanae uoluntatis, cui plus dando quam
oportet ignorant iustitiam dei: quae tamen caritas tunc per-
fecta erit, cum poenalis timor omnis abscesserit.

XL 23. Post haec proposuit testimonia, quae contra eos

25 dici solent, nee ea soluit, sed commemorando quasi contraria

1 Matth. 11, 28—30 6 I Ioh 5, 3 10 Rom. 10, 3 13 Bom.
10, 10 14 Matth. 9, 12 17 I Ioh. 5, 3 20 Rom. 5, 5

1 euangeliu JS honerati BN, m. 1 B honorati m. 1 D 5 honus N
6 epistola codd. praet. L 8 audi#ti9 B in euangelicis N 10 igno-
rantes enim B iustitiam iustitiam B 12 illud intellegunt N
illud om. bd ex] in b 14 autem BOBCK, m. 2 Bbd fiat con-
fessio b 16 ista N sentiam posuit ultimum b 18 non s. I.
V om. B 21 per arbitrium BK } tn. 2 Bd uoluntati* P uolun-
tati B 23 cu m. 2 ex qua B omnis om. m. 1 V 25 commemo-
randu N

Digitized by

Google

24 S. Aureli Augustini

quaestiones artius inligauit. ait enim: 'testimonia scripturarum,
quae e diuerso ponenda sunt his qui arbitrii libertatem uel
non peccandi possibilitatem inperite existimant se scripturarum
auctoritate posse destruere. obicere enim solent', inquit, 'quod
sanctus lob dixerit: quis mundus est a peccato? nee 5
infans, cuius est unius diei uita super terram\ deinde
quasi respondet huic testimonio aliis testimoniis, quod ipse
lob dixerit: iustus enim uir et sine querella factus sum
in derisu, non intellegens posse dici hominem iustum, qui
perfectioni iustitiae plurimum accessit, ita ut ei proximus 10
fieret: quod multos etiam in hac uita potuisse, in qua ex fide
uiuitur, non negamus.

24. Hoc et illo testimonio confirmatur, quod iste conse-
quenter adiunxit ab eodem lob dictum: ecce ego proximus
sum iudicio meo, et scio quia iustus inueniar. hoc 15
enim est iudicium, de quo alibi dicitur: et educet uelut
lumen iustitiam tuam et iudicium tuum uelut meri-
diem, denique non dixit: ibi sum, sed: proximus sum.
quodsi iudicium suum illud intellegi uoluit, non quo ipse
iudicabit, sed quo in fine iudicandus est, iusti in illo iudicio 20
inuenientur omnes qui non fallaciter dicunt: dimitte nobis
debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris. per hanc enim dimissionem iusti inuenientur et
quod ea quae hie habebant peccata elemosynis deleuerunt.

5 lob 14, 4 8 lob 12, 4 , 11 Hab. 2, 4 14 lob 13, 18

16 Ps. 36, 6 21 Matth. 6, 12

1 questiones m. 2 ex qua et iohannes B script, test. N 3 im-
peritiae B exestimant m. ID exaestimant p se om. L 4 distruere N
6 unuB m. 1 BK 7 respondit N 8 iustum m. 1 L sinone" m. 1 C
querel*a L querella P quaerela C, m. 1 querela DBBKN 9 deri-
sum RCNbd, m. 2D 10 perfectioni* V 11 ac L 14 adiuncxit L$
e^o] ipse VCb 16 est enim BN uelut] quasi BCKbd, m. 2 D

17 uelutj tamquam B 18 ubi b 19 suum om. m. 1 R quod
m. 1 LD 20 iudicauit N est iudicandus bd 21 inueniuntur N
demitte m. 1 R 23 et] eo VONbd 24 diluerunt BK, m. 2 DB

Digitized by

Google

de perfeetione iustitiae horainis 25

unde dominus dicit: date elemosynas, et ecce omnia
munda sunt uobis. denique hoc dicetur iustis in regnum
promissum ituris: esurii enim, et dedistis mihi mandu-
care et cetera huius modi, sed aliud est esse sine peccato,
5 quod de solo in hac uita unigenito dictum est, aliud esse
sine querella, quod de multis iustis etiam in hac uita dici
potuit, quoniam est quidam modus bonae uitae, de quo etiam
in ista humana conuersatione iusta querella esse non possit.
quis enim iuste queritur de homine, qui nemini male uult et

10 quibus potest fideliter consulit nee cdntra cuiusquam iniurias
tenet libidinem uindicandi, ut ueraciter dicat: sicut et nos
dimittimus debitoribus nostris? et tamen eo ipso quod
uerum dicit: dimitte. sicut et nos dimittimus, sine pec-
cato se non esse declarat.

15 25. Inde est quod dicit: nihil iniquum erat in manibus
meis, sed oratio mea munda. hinc enim erat munda oratio,
quia ueniam non iniuste petebat, qui ueraciter dabat.

26. Et quod dicit de domino: multas enim contritiones
meas fecit sine causa, non ait: nullas fecit cum causa,

20 sed multas sine causa, non enim propter multa peccata
eius factae sunt ei multae contritiones, sed propter probationem
patientiae. nam propter peccata, sine quibus, ut alibi confi-
tetur, non fuit, pauciora se pati debuisse iudicat.

1 Luc. 11, 41 3 Mattli. 25, 35 11 Matth. 6, 12 15 lob
16, 17 18 lob 9, 17 22 cf. lob 6, 2. 3

1 elymosinas.(a add. m. 1 s. i) L elemosina N 2 mundata C 3 itu-
ris om. B esuriui DRVQBCKNbd 4 eiusmodi PDRKN eius*##modi
(dem er.) sed m. 2 ex si D est om. m. 1 L.N ex ee m. 2 D
5 sola p unigenitum N 6 querela m. 2 PDC, RVOBKNb iustis
om. N 7 quo non e D est post uitae pos. in p quidam] qua N

8 huma m. 1 B iuxta m. 1 D,$ querella* R querela L VOBNb

9 qu*eritur DK 10 consul et B ne m. 1 C cuiusque Eug. 11 libi-
dinem] litem N et sicut C 12 quo N 13 sicut* DC sicuti PBN$
16 meis] eius Eug. munda oratio mea bd hie 2?J3, m. 1LPVC
enim om. N 17 qui] quia B 18 quod (in mg. I eo quod) R
19 nulla 20 peccata eius multa {J

Digitized by

Google

26 S. AureliAugustini

27. Item quod dicit: uias enim eius custodiui et non
declinaui a mandatis eius neque discedam, custodit
uias dei, qui non sic exorbitat, ut eas relinquat, sed in eis
currendo proficit, etsi aliquando ut infirmus offendit aut titubat;
proficit autem rainuendo peccata, donee perueniat ubi sine 5
peccato sit. non enim aliter potest eo modo proficere nisi
custodiendo uias eius. declinat autem a mandatis domini atque
discedit apostata, non ille, qui, etiamsi habet peccatum,
confligendi tamen cum eo perseuerantiam non relinquit, donee
eo perueniat, ubi nulla cum morte contentio remanebit. in 10
isto ergo conflictu induimur ea iustitia, qua hie ex fide
uiuitur, et ea quodam modo loricamur. assumimus quoque
iudicium, quod etiam contra nos pro nobis facimus, quando
peccata nostra accusando damnamus. unde scriptum est:
iustus ipse sui accusator est in primordio sermonis. 15
hinc item dicit: iustitia uestitus eram, et circumdedi
mihi iudicium sicut chlamydem. nam et ista uestis belli
magis solet esse quam pacis, ubi adhuc expugnatur concupi-
scentia, non ubi erit plena sine aliquo prorsus hoste iustitia
nouissima inimica morte destructa. 20

28. Quod autem iterum ait idem sanctus lob: non enim
reprehendit me cor meum in omni uita mea. tunc nos
in ista uita, in qua ex fide uiuimus, non reprehendit cor
nostrum, si eadem fides in qua corde creditur ad iusti-

1 lob 23, 11. 12 10 cf. I Cor. 15. 55 12 cf. Es. 59, 17; Eph. 6, 14
15 Prou. 18, 17 16 lob 29, 14 21 lob 27, 6 24 Horn. 10, 10

1 quod item N quod uias N eius] cus m. 1 PD, om LVK

2 descendam m. 1 K custodiuit Nbd 4 proficiat N, m. 1 C in-
firmos N offendet JV 5 proficiat m. 1 V, N peccando m. 1 B
6 potest eo modo potest 2V 7 ejus R om. C declina N domini]
eius B 8 disce#dit LI) etiam N etiamsibi p habeat bd 10 cum
om. B 11 conflicto m. 1 L 12 ea JV lorigamur m. 1 LD$ luri-
camur in. 1 B asumimus B assumrpimus RV, m. 1 K 13 faciemus
V 16 iustitia JV circumdedit B 17 clamidem libri 19 erat

m. 1 C, p prupsus m. 1 P 21 idem] iU JV 23 ita m. 1 C uita
om. m. IV 24 ad eadem V fidei L in om. d

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 27

tiam, non neglegit reprehendere peccatum nostrum, unde dicit
apostolus: non enim quod uolo facio bonum, sed quod
odi malum hoc ago. bonum est enim non concupiscere, et
hoc bonum uult iustus, qui ex fide uiuit; et tamen facit
5 quod odit, quia concupiscit, quamuis post concupiscentias
suas non eat: quod si fecerit, tunc uere ipse fecit ut cedat.
ut consentiat, ut desiderio peccati oboediat. tunc eum cor
eius reprehendit, quia ipsum reprehendit, non illud peccatum
eius, quod habitat in membris eius. cum uero non sinit regnare

10 peccatum in suo mortali corpore ad oboediendum
desideriis eius nee exhibet membra sua arma iniquitatis
peccato, inest quidem peccatum in membris eius, sed non
regnat, quia non oboeditur desideriis eius. et ideo dum quod
non uult agit, id est non uult concupiscere et concupiscit,

15 consentit legi, quia bona est. hoc enim uult et ipse quod
lex, quia uult ipse non concupiscere et lex dicit: non concu-
pisces. in hoc quoniam uult quod et lex uult, procul dubio
consentit legi; concupiscit tamen quia non est sine peccato.
sed iam non ipse operatur illud, sed id quod in illo habitat

20 peccatum. ideo non eum reprehendit cor eius in omni uita
eius, hoc est in fide eius, quia iustus ex fide uiuit, et ideo
fides eius est uita eius. scit enim quia non habitat in carne
eius bonum, ubi habitat peccatum; sed non ei consentiendo
uiuit ex fide, quia inuoeat deum, ut adiuuetur pugnans contra

25 peccatum. quod ut omnino ibi non sit, adiacet ei uelle, sed
perficere bonum non adiacet. non facere bonum non

2 Rom. 7, 15 4. 21 Hab. 2, 4 5 Eccli. 18, 30 10 Rom.
6, 12. 13 13—26 cf. Rom. 7, 15-21 16 Ex. 20, 17

3 odii N *odi B non om. m. 1 J) 5 *odit B 6 sua N

uenire L uero m. 1 VC facit BN 8 ilium m. 1 C 12 inest J

ide N 14 agi B uult om. B 15 quia] qui BN 16 non uult
ipse b non pr. om. N concupisces r«in proxiini \u\ V 17 et quod (s
19 iam] etiam B id] hoc ex hie C 20 eum] ipsum VCb 21 hoc
—uita eius om. B 24 qua POBK qu#a D qui (mut. m. 2 in qua, in
mg. I quia) B 25 et ut VC ubi {in mg. i ibi) B 26 non pr. —
perficere om. L, m. 1 D adiacet et VC facere* C

Digitized by

Google

28 S. AureliAugustini

adiacet, sed perficere. nam in eo quod non consentit, bonum
facit*, et in eo quod odit concupiscentiam suam, bonum facit;
et in eo quod elemosynas facere non cessat, bonum facit; et
in eo quod illi qui in eum peccat ignoscit, bonum facit; et
in eo quod petit dimitti sibi debita sua et ueraciter dicit 5
quod dimittit etiam ipse debitoribus suis et orat, ne infe-
ratur in temptationem, sed liberetur a malo, bonum facit.
ei tamen perficere bonum non adiacet, quod tunc erit, quando
concupiscentia ilia quae habitat in membris eius nulla erit.
non ergo eum reprehendit cor eius, quando reprehenditpeccatum 10
quod habitat in membris eius et non habet quam reprehendat
infidelitatem eius. ita nee in uita sua, id est in fide sua a
corde suo reprehenditur et sine peccato non esse conuincitur.
quod et ipse lob de se confitetur, ubi dicit: nihil te latuit
peccatorum meorum. signasti iniquitates meas in 15
sacculo et annotasti, si quid inuitus transgressus sum.
testimonia ergo, quae posuit de uerbis sancti uiri lob, nos,
sicut potuimus, quemadmodum sint accipienda monstrauimus.
nee tamen ille soluit, quod eundem lob dixisse proposuit:
quis enim est mundus a peccato? nee infans cuius est 20
diei unius uita super terram.

XII. 29. 'Iterum proponere solent', inquit, 'oinnis homo
mendax\ neque hoc contra se ipsos a se ipso propositum
soluit; sed commemorando alia uelut contraria testimonia
apud eos qui non inteilegunt sanctam scripturam diuina eloquia 25
in lite dimisit. ait enim: c quibus respondendum est, quod in

14 lob 14, 16. 17 20 lob 14, 4 22 Ps. 115, 2

1 non om. m. 1 V 2 et om. N 3 et bis om. N 5 sibi dimitti bd
6 ne] ut non bd 7 liberatur m. 1 K 8 proficere C non adiacet
om. m. 1 D adiecit N adiciet C 9 ilia concupiscentia Cbd 10 re-
prehendit eum N cor — reprehendit om. p 11 quod m. 1 C 12 eius
om. b 13 conuincetur B conficitur m. 1 C 14 et om. V, m. 1 C
16 8clo m. IB in uitiis b tragressus P 17 Sanctis J5, m. 1 K
uiri om. DBCKbd 20 mundus est d mundus est autem b est pr. om. N
23 ipsos] ipsos in mg. V ipsum BBbd ipso N ipsum BN 24 com-
memorandu N commemoranda B coutrari B 26 respondum m. 1 D, B

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis

29

Numeri libro scriptum est: homo uerax; et de sancto lob
legitur ita: erat uir habitans in regione Ausitide nomine
lob uerax, sine crimine, iustus, dei cultor, abstinens
se ab omni re mala, miror quod ausus est ponere hoc

5 testimonium, ubi dictum est: abstinens se ab omni re
mala, cum hoc ab omni peccato uellet intellegi, cum superius
dixerit peccatum actum malum esse, non rem. reminiscatur
ergo quia, etiamsi actus sit, res potest dici. abstinet se autem
ab omni re mala qui peccato, sine quo non est, uel numquam

10 omnino consentit uel, si aliquando premitur, non obprimitur;
sicut luctator fortior, etsi aliquando tenetur, non ideo perdit
quo superius inuenitur. legitur sane homo sine crimine, legitur
sine querella, at non legitur sine peccato nisi Alius hominis,
unus idemque dei Alius unicus.

io 30. 'Item', inquit, c apud ipsum lob: et miraculum tenuit
ueracis hominis; item apud Salomonem de sapientia: uiri
mend aces non erunt illius mem ores; uiri autem ueraces
inuenientur in ilia; item in Apocalypsi: et in ore ipsorum
non est inuentum mendacium; sine macula sunt*, ad

20 haec et nos respondemus ammonentes, quomodo sit dicendus
homo uerax per dei gratiam atque ueritatem, qui per se ipsum
sine dubio mendax est. unde dictum est: omnis homo mendax.
hoc et testimonio sonat de sapientia, quod ipse posuit: uiri
autem ueraces inuenientur in ilia, qui procul dubio

1 Num. 24, 3. 15 2 lob 1, 1 7 cf. II 4 p. 5, 16 15 lob 17, 8 (?)
16 Eccli. 15, 8 18 Apoc. 14, 5 22 Ps. 115. 2 23 Eccli. 15, 8

1 numero m. 1 C numerorum bd de om. m. 1 C sancto om.

m. IV 2 loquitur C aut siti de Z|3, m. 1 DC hausitidi JV Ausi-
tidae d 3 abstinense N 4 se om. BN 7 malum om. d 8 qui
m. 1 C abstinens C au (add. m. 2) C 9 quia JV est om. m.
1 L 11 luctator a (a s. 1.) fortiore*si P 12 quod BN superior
RVOCKNbd, m. 2 1); Engelbrecht proponit: non ideo perdit. quo su-
perius inuenitur, legitur sane sqq. 13 at VBbd: et cett. 16 ueraces
homines p solomonem m. 1 C 18 ilia N in] ep in F, om. N
et om. N 20 dicendus sit Dbd 23 et om. Bb testimonium

m 2 PVOd sonat] sane JV

Digitized by

Google

30 S. Aureli Augustini

non in ilia, sed in se ipsis inuenientur esse mendaces, sicuti
est: fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in
domino, cum diceret tenebrae, non addidit „in domino";
cum autem dixit lux, addidit utique „in domino*, quia in se
ipsis lux esse non possent, ut qui gloriatur, in domino 5
glorietur. illi uero in Apocalypsi propterea tales dicti sunt,
quod non sit inuentum in ore eorum mendacium, quia
non dixerunt se non habere peccatum. quod si dicerent, se
ipsos deciperent et ueritas in eis non esset; porro si ueritas
in eis non esset, inueniretur in eorum ore mendacium. quodsi 10
propter inuidiam, cum essent sine peccato, dicerent se non
esse sine peccato, hoc ipsum esset mendacium falsumque esset
quod dictum est: non est inuentum in ore eorum men-
dacium. ideo ergo sine macula sunt, quia sicut ipsi dimi-
serunt debitoribus suis, sic illis deo dimittente mundati sunt* 15
ecce nos, ut ualuimus, exposuimus quomodo accipienda essent
testimonia, quae pro sua causa commemorauit. ipse autem
quomodo sit accipiendum quod scriptum est: omnis homo
mendax. omnino non soluit nee soluere poterit nisi correcto
errore, quo credit hominem sine adiutorio gratiae dei per 20
solam propriam uoluntatem posse esse ueracem.

X11I. 31. Sic aliam quae sequitur quaestionem proposuit
nee soluit; immo uero auxit et difficiliorem reddidit proponendo
aduersum se probatum testimonium: non est qui faciat
bonum, non est usque ad unum, et quasi contraria testi- *5
monia referendo, quibus ostenderet esse homines qui faciunt

2 Eph. 5, 8 5 1 Cor. 1, 31 7 Apoc. 14, 5 9 1 Ioh. 1, 8
13 Apoc. 14, 5 24 Pa. 13, 1. 3

1 in se om. m. 1 VC inueniuntur N 2 lux] lex b 3 addit

m. 1 VC 4 addit m. 1 VC lux in se ipsis N 5 possunt B

6 talis N sunt dicti DBKfi 7 quod] ut V sit ex sunt C in
ore eorum inuentum B 9 esse*t L essent b 10 non om. m. 1 C

ore eorum in ras. 0, DBKbd 12 ipsum om. m. 1 D,$ 13 eorum]
ipsorum bd 19 potuit b correpto 20 adiutoriu JY 22 pposuit B
23 proponendum B 24 probatum LPDRVOCKW: prolatum BNd

26 faciant B

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 31

bonum. quod quidem ostendit, sed aliud est non facere bonum,
aliud non esse sine peccato, etiamsi homo faciat multa bona,
quapropter ea testimonia quae posuit non sunt contra illud
quod dicitur non esse in hac uita hominem sine peccato. ipse
5 autem non ostendit quern admodum dictum sit: non est qui
faciat bonum, non est usque ad unum. 'ait enim\ inquit,
sanctus Dauid: spera in domino et fac bonitatem\ hoc prae-
ceptum est, non factum, quod praeceptum non utique faciebant,
de quibus dictum est: non est qui faciat bonum, non est

10 usque ad unum. ait etiam dixisse sanctum Tobin: noli
tin. ere, fili; pauperem uitam gessimus, sed multa
bona habemus, si timuerimus deum et recesserimus
ab omni peccato et fecerimus bene, uerissime tunc erunt
homini multa bona, cum recesserit ab omni peccato; tunc enim

i5 ei nulla erunt mala, ut non opus habeat dicere: libera nos
a malo. quamuis et nunc omnis qui proficit recta intentione
proficiens recedit ab omni peccato et tanto inde fit longin-
quior, quanto plenitudini iustitiae perfectionique propinquior,
quia et ipsa concupiscentia, quod est peccatum habitans in carne

20 nostra, etsi manet adhuc in membris mortalibus, minui tamen
non desinit in proficientibus. aliud est ergo recedere ab omni
peccato, quod nunc in opere est, aliud recessisse ab omni
peccato, quod in ilia perfectione tunc erit. sed tamen et qui
iam recessit et qui adhuc recedit, non est negandus facere

25 bonum. quomodo ergo dictum est: non est qui faciat
bonum, non est usque ad unum, quod ille proposuit et
non solutum reliquit, nisi quia populum quendajn psalmus

5. 9. 25 Pa. 13, 1. 3 7 Ps. 36, 3 10 Tob. 4, 21 15 Matth. 6, 13
19 cf. Rom. 6, 12

3 non sunt B, om.jn. 1 VC 4 ac C 6 inquit om. LPVOCKN&
m. 1 D dixisse scm B 8 praeceptum est C 10 Tobiam bd

tobu P 11 gerimus BVKbd 12 habebimus BK, m. 2 PDVO 13 bona
BCKbd, m. 1 V, m. 2 D 17 recedat b fit s. I. P fid m. 1 B,

om. LVOC$, m. 1 D 18 quando V plenitudinis N iustitia N

propin***quior € 20 etsic N membris eius B minuit N 26 quod
— nisi om. B

Digitized by

Google

32 S. Aureli Augustini

ille culpat, in quo nee unus erat qui faceret bonum, dum
uolunt remanere filii hominum et non esse filii dei, cuius
gratia homo fit bonus, lit faciat bonum? de illo enim bono
dictum hie debemus accipere, quod ibi ait: deus de caelo
respexit super filios hominum. ut uideat si est intel- 5
legens aut requirens deum. hoc ergo bonum, quod est
requirere deum, non erat qui faceret, non erat usque ad unum,
sed in eo genere hominum, quod praedestinatum est ad
interitum. super hos enim respexit dei praescientia protulitque
sententiam. 10

XIIII. 32. Item dicunt 1 , inquit, 'illud quod saluator ait: quid
me dicis bonum? nemo bonus nisi solus deus*. hanc
item propositionem omnino non soluit, sed opposuit uelut ex
aduerso alia testimonia, quibus probaret esse et hominem
bonum. dixit enim esse respondendum quod idem dominus alibi 15
ait: bonus homo de bono thesauro cordis sui profert
bona, etiterum: qui solem suum oriri facit super bonos
et malos. 'et alibi scriptum est', inquit, 'bona bonis creata
sunt ab initio, et iterum: qui sunt boni, erunt habi-
tatores terrae\ cui sic respondendum est, ut et illud intelle- 20
gatur quomodo dictum sit: nemo bonus nisi unus deus.
siue quia omnia quae creata sunt, quamuis ea deus fecerit
bona ualde, creatori tamen comparata nee bona sunt, cui
comparata nee sunt — altissime quippe et proprio modo quodam

4 Ps. 13, 2 9 cf. Fulgentii ad Mon. 15 11 Luc. 18, 19; Marc.
10, 18 16 Matth. 12, 35 17 Matth. 5, 45 18 Eccli. 39, 25

19 Prou. 2, 21 21 Marc. 10, 18; Luc. 18, 19 23 Gen. J, 31

3 gratia* R faciat] hac fiat N bonum m. 1 B 4 hie s. I. I)
om. p 5 prospexit (in mg. respexit) V uideret N 6 aut in ras.
et N om. DC$, m. 1 PRK 9 super — sententiam in mg. C super
*. 1. m. 2 abhinc; in mg. add. hucusque h habetur in altero) R os

in. 1 L dei euan. in L deus BN presentia B, m. 1 R 10 sen-
tentia j3 12 dici**s L dicitis P dicitis VOC{.b, m. ID 13 posuit N
14 et om. RN er. £ 15 itg N 22 quae om. OC, m. 1 LPDV

23 sunt om. N 24 nee om. N proprio] p N quodam

modo B

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 33

de se ipso dixit: ego sum qui sum. sic dictum est: nemo
bonus nisi unus deus, quemadmodum de Iohanne dictum
est: non erat ille lumen, cum dominus eum dicat esse
lucernam sicut discipulos, quibus dixit: uos estis lumen
5 mundi; nemo accendit lucernam et ponit earn sub
modio; sed in comparatione luminis illius, quod est lumen
uerumMnluminans omnem hominem uenientem in
huncmundum, non erat ille lumen — siue quia ipsi etiam filii
dei comparati sibi ipsis quales in ilia perfectione aeterna futuri

10 sunt ita boni sunt, ut adhuc et mali sint. quod de illis dicere
nou auderem — quis enim audeat dicere malos esse, quorum
pater est deus? — nisi ipse dominus diceret: si ergo uos,
cum sitis mali, nostis bona data dare filiis uestris,
quanto magis pater uester qui in caelis est dabit

15 bona petentibus se! cum ait utique pater uester, filios
dei iam esse monstrauit, quos tamen adhuc malos esse non
tacuit. ille tamen non soluit, quomodo et isti boni sint et
nemo sit bonus nisi unus deus. unde est ille ammonitus,
qui interrogauerat quid boni faceret, ut ilium quaereret, cuius

20 gratia bonus esset, cui bonum esse hoc est ipsum esse, quia
incommutabiliter bonus non potest omnino malus esse.

XV. 33. Item dicunt\ inquit, 'quis gloriabitur castum
se habere cor?' et ad hoc respondit multis testimoniis uolens
ostendere posse esse in homine castum cor nee tamen dicit

25 quomodo accipiendum sit, quod proposuit contra se dici: quis
gloriabitur castum se habere cor? ne scriptura diuina

1 Ex. 3, 14 3 Ioh. 1, 8; cf. Ioh. 5, 35 4 Matth. 5, 14. 15
6 Ioh. 1, 9 12 Matth. 7, 11 22. 25 Prou. 20, 9

1 se om. m. 1 V sic** LD sicut PVOBCNfi 3 esse dicat Bd
esse om. b 4 discipulis quibusdam N 5 accendet p ponet LN$
6 lumine N uerum lumen bd 8 ipse N 9 comparatis M sibi C
10 alt sunt] sint p 12 deus est N 14 est in caelis N 15 uester] urx V
16 esse iam b iam om. m. ID non esse b 17 sint ex sunt C
et] ut DRK$ ut ex et corr. C 18 sit om. N 19 interrogabat N
21 non] et non Vbd et non C 23 ad om. p 24 in om. N ho-
ming casta N cor om. N 26 nee J\Tp

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 3

Digitized by

Google

34 S. Aureli Augustini

in hoc testimonio et in his per quae respondit sibi ipsa aduer-
saria uideatur. nos autem huic respondentes dicimus ideo
secutum esse: quis gloriabitur castum se habere cor?
quoniam praecessit: cum rex iustus sederit in throno.
quantalibet enim iustitia sit praeditus homo, cogitare debet, 5
ne aliquid in illo, quod ipse non uidet, inueniatur esse cul-
pandum, cum rex iustus sederit in throno, cuius cogitationem
fugere delicta non possunt nee ilia, de quibus dictum est:
delicta quis intellegit? cum ergo rex iustus sederit in
throno, quis gloriabitur castum se habere cor, aut 10
quis gloriabitur mundum se esse a peccato, nisi forte
isti, qui uolunt in sua iustitia, non in ipsius iudicis miseri-
cordia gloriari?

34. Tamen etiam ilia uera sunt, quae respondendo subiecit,
quod saluator ait in euangelio: beati mundicordes. quo- 15
niam ipsi deum uidebunt, et quod Dauid dicit: quis
ascendet in montem domini? aut quis stabit in loco
sancto eius? innocens manibus et mundus corde; et
alibi: benefac, domine, bonis et rectis corde; item apud
Salomonem: bona est substantia, cui non est peccatum 20
in conscientia; item illic: auerte te a delicto et dirige
manus et ab omni delicto munda cor tuum; item in
epistula lohannis: si cor nostrum nos non reprehendat.
fiduciam habemus ad deum et quaecumque petierimus

4 Prou. 20, 8 9 Ps. 18, 13; Prou. 20, 9 15 Matth. 5. 8

16 Ps. 23, 3. 4 19 Ps. 124, 4 20 Eccli. 13, 24 21 Eccli. 38, 10
23 I Ioh. 3, 21. 22

1 ipsi aduersari* E 2 uidebatur N hie m. 1 V 3 se-
quutura PN qui P 5 sit om. N praedi*tus LB 6 ne] nee B
7 cognitionem VNd, m. 2 L 9 ergo om. m. IE 10 gloriatur A'
11a om. m. 1 E peccato* (0 ex u) E 12 in om. p iustitia

sua EK sua om. PO$, m. 1 LBVC in om. VBNC, m. 1 D 14 jn
ilia E respondendum A 7 respendendo D 15 mundocorde OBN

mundocorde* (3 mundicorde* K mundocordes (0 pr. corr. in i) E 16 ait A r

17 qui VC 18 sancto om. N mundo VOBNbd 21 in om. b
aduerte Z$, m. 1 B auerte* V et om. 23 nos om. Nbd re-
prehenderit b 24 habebimus A'

Digitized by

Google

d e perfectione iustitiae hominis 35

accipiemus ab eo. hoc enim agitur uoluntate, credendo,
sperando, diligendo, corpus castigando, elemosynas faciendo,
iniurias ignoscendo, instanter orando et proficiendi uires
precando ueraciterque dicendo: dimitte nobis, sicut et nos
r< dimittimus, et: ne inferas nos in temptationem, sed
libera nos a malo, hoc prorsus agitur, ut cor raundetur et
peccatum omne tollatur et quod iudex iustus, cum in throno
sederit, occultum inuenerit minusque mundatum eius miseri-
cordia remittatur, ut deo uidendo totum sanum mundumque

10 reddatur; iudicium enim sine misericordia, sed illi
qui non facit misericordiam; superexsultat autem
misericordia iudicio. quod si non esset, quae spes esset?
quandoquidem cum rex iustus sederit in throno, quis
gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloria-

i5 bitur mundum se esse a peccato?

Tunc ergo per eius misericordiam iusti plene perfecteque

mundati fulgebunt in regno patris sui sicut sol,

35. tunc plene atque perfecte erit ecclesia non habens macu-

lam aut rugam aut aliquid huius modi, quia tunc

20 etiam erit uere gloriosa. cum enim non tantum ait, ut exhi-
beret sibi ecclesiam non habentem maculam aut rugam,
sed addidit gloriosam, satis significant, quando erit sine
macula et ruga aut aliquid eius modi: tunc utique, quando
gloriosa. non enim modo in tantis malis, in tantis scandalis,

25 in tanta permixtione hominum pessimorum, in tantis obprobriis

4. 5 Matth. 6, 12. 13 7 Prou. 20, 8 10 lac. 2, 13 13 Prou.
20, 8. 9 16 Matth. 13, 43 18. 20 Eph. 5, 27

2 elemosinas DN *elemosinis m. 1 R helymosinas V aelemosinas CK
3 et— precando om. N 4 praedicando Vb nobis debita N 7 iustus
iudex DRK$ rex iustus d 8 *occultum i? mandatum m. 1 L,B

9 remittantur £ 10 misericordia est b 11 fecit bd Eug. super-
exsultat L Eug : superexaltat PDE VOBCKN^bd 12 iudiciti BN 13 cum
s. I. OC 17 fulgebunt post sui b 18 plena Nb plane B perfecta
Nb 19 eiusmodi BN 20 gloriosa eccla N gloriosam V 22 addit
m. 1 VC significat N 23 et] aut in ras. F, Ob aliquid huius-
modi (hui in ras.) F, p6 aliquo huiusmodi d

3*

Digitized by

Google

36 S. Aureli Augustini

inpiorum dicendum est earn esse gloriosam, quia reges ei
seruiunt, ubi est periculosior maiorque temptatio, sed tunc
potius gloriosa erit, quando fiet quod idem ait apostolus: cum
Christus apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum
ipso apparebitis in gloria, cum enim dominus ipse secun- 5
dum formam serui, per quam se mediator coniunxit ecclesiae,
non fuerit glorificatus nisi resurrectionis gloria — unde dictum
est: spiritus autem non erat datus, quia Iesus nondum
fuerat glorificatus — quomodo dicenda est ante resurrec-
tionem suam ecclesia eius esse gloriosa? mundat ergo earn 10
nunc lauacro aquae in uerbo abluens peccata,praeterita et
pellens ab ea dominationem malorum angelorum, deinde per-
ficiens eius sanitates facit earn occurrere in illam gloriosam
sine macula et ruga; quos enim praedestinauit, illos et
uocauit; et quos uocauit, ipsos et iustificauit; quos is
autem iustificauit, illos et glorificauit. in hoc mysterio
dictum arbitror: ecce eicio daemonia et sanitates per-
ficio hodie et eras et tertia consummor, id est perficior:
dixit enim hoc ex persona corporis sui, quod est ecclesia, dies
ponens pro distinctis ordinatisque temporibus, quod et in sua *>
resurrectione significant in triduo.

36. Puto autem interesse inter rectum corde et mundum
corde. ( nam et rectus corde in ea quae ante sunt extenditur.
ea quae retro sunt obliuiscens, ut recto cursu, id est

3 -Col. 3, 4 6 cf. Phil. 2, 6 8 Ioh. 7, 39 11 Eph. 5, 26
14 Rom. 8, 30 17 Luc. 13, 32 23 Phil. 3, 14

1 gloriosa N 2 temtatio P tentatio BKNd 3 its N 4 appare-
bitis cum ipso Obd cum ipso om. m. 1 B,N 5 gloriam Eug.
7 post resurrectionis gloriam Eug. 8 autem] enim (in mg. autem)
F, C om. bd 9 quomodo] quando N 10 ecclesiam P, m. J DO
ecclesia* E gloriosam PB, m. 1 BO 11 ex (in ras. m. 1; in mg.
m. 2 \ et) B 13 sanitatis m. 1 B gloriam BN 14 praedistinauit
m. 1 V 16 mysterium in. 1 L y p 17 demonis p sanitas m. 1 V

18 tertia die PBCKNbd, m. 2 B tertia die V> consumor BNb

19 corpori C dies BNd: dei, <dies> Eug. dei cett. 21 resur-
rectione* L 22 et— corde in mg. V mundo B 23 et ras. ].
om. B 24 sunt om. N rectu m. 1 R

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 37

recta fide atque intentione perueniat, ubi habitet mundus
corde. sicut ilia singula reddenda sunt singulis, ubi dictum
est: quis ascendet in montem domini? aut quis stabit
in loco sancto eius? innocens manibus et mundus corde

5 — innocens manibus ascendet et mundus corde stabit: illud in
opere est, illud in fine — et illic magis intellegendum quod
dictum est: bona est substantia, cui non est peccatum
in conscientia. tunc enim erit uere bona substantia, id est
uerae diuitiae, cum transierit tota paupertas, id est consum-

10 mata fuerit omnis infirmitas. nunc uero auertat se homo a
delicto, cum proficiendo inde discedit et renouatur de die
in diem, et dirigat manus in opere misericordiae et ab
omni delicto mundet cor suum, misereatur, ut quod
restat per ueniam dimittatur. hoc enim salubriter et sine uana

15 inanique iactantia bene intellegitur in eo quod dixit sanctus
Iohannes: si cor nostrum nos non reprehendat, fiduciam
habemus ad deum et quaecumque petierimus accipi-
emus ab eo. hoc enim uidetur isto loco ammonuisse, ne cor
nostrum nos in ipsa oratione et petitione reprehendat, hoc est

20 ne forte cum coeperimus dicere: dimitte nobis, sicut et
nos dimittimus, compungamur non facere quod dicimus aut
etiam non audeamus dicere quod non facimus et fiduciam
petendi amittamus.

XVI. 37. Item sibi opposuit testimonium scripturarum, quod

3 Ps. 23, 3. 4 7 Eccli. 13, 24 10. 12 cf. Eccli. 38, 10 11 cf.
II Cor. 4, 16 16 I Ioh. 3, 21. 22 20 Matth. 6, 12

1 perueniet m. 1 K ubi ubi B 2 illa§ in regula (s. I. m, 2 sin-
gula) B 3 ascendit PN tabit V 4 eius om. m. 1 V mundo
OCN, m. IV 6 fide m. 1 P2>, b 9 id est cum BKbd, m. 2 B

consuraata m. 1 L consummata V consuta m. 1 D consumpta PBOd
11 discedat b renouet B renouetur Cb, V (in mg. renouatur) 12 opera
Nbd, m. 2 B 13 mundat suum da p opera miserationis meretur
BN 14 sine] si non C 15 in eo om. m. 1 C 17 ab eo accipiemus b
J 8 ab eo] habeo N 20 ne] cum m. 1 VC cum om. m. 1 VC 21 con-
pungamur m. 1 K 22 faciamus LD 23 ammittamus L ammittamus C
24 apposuit m. 1 B

Digitized by

Google

38 S. AureliAugustini

eis dici solet: quia non est homo iustus in terra, qui
faciat bonum et non peccet, et quasi respondit aliis testi-
moniis, quia dominus de sancto lob ait: numquid conside-
rasti seruum meum lob? non enim est ei similis
quisquam in terris, homo sine querella, uerus, dei 5
cultor, abstinens se ab omni malo. unde iam superius
disseruimus. nee tamen iste ostendit nobis quomodo et lob,
si haec uerba ita intellegenda sunt, sine ullo peccato fuerit in
terra et uerum sit quod scriptum esse dixit: non est homo
iustus in terra, qui faciat bonum et non peccet. 10

XVII. 38. Item dicunt', inquit, c quia non iustificabitur
in conspectu tuo omnis uiuens\ et huic testimonio quasi
respondit ad nihil aliud, nisi ut scripturae sanctae se litigare
uideantur, quarum concordiam nos debemus ostendere. ait
enim: 'quibus respondendum est, quod de sancto Zacharia 15
euangelista testatur dicens: erant autem Zacharias et
Elisabeth uxor eius iusti ambo in conspectu domini
etincedentesin omnibus mandatis et iustificationibus
domini sine querella'. qui iusti ambo utique legerant inter
ipsa mandata, quemadmodum sua peccata mundarent. nam 20
Zacharias, quod de omni sacerdote ex hominibus accepto in
epistula ad Hebraeos dicitur, etiam pro suis peccatis utique
hostias offerebat. quomodo autem intellegendum sit quod
dicitur sine querella, iam supra satis, quantum opinor,
ostendimus. c et beatus', inquit, 'apostolus ait: ut simus sancti 25

1. 9 Eccle. 7, 21 3 lob 1, 8 6 cf. p. 29 11 Ps. 142, 2

16 Luc. 1, 6 21 cf. Hebr. 5, 1. 3 24 cf. XI, 23 sqq. p. 24 sqq.

25 Eph. 1, 4

1 ei -AT 2 responded BO 4 ei om. N similis ill! N 6 opere
malo b supera B 7 desseruimus V ipse BCbd, m. 2 R 10 in
terra om. N 15 cui p zacharia et elisabeth OBNbd 16 dicens
om. N erat PVO$, m. 1 D autem] enim C enim {in mg. autem) V
zacharia N 18 incedentes post mandatis b 19 legerent p 21 omini-
bus m. IB, hominibus ex omnibus PN acceptum 22 epistola

DBVOBCN 23 offerebant N autem] ergo C, (in mg. autem) V

24 opinjor B 25 ait om.

Digitized by

Google

J e pcrfectione i u s t i t i a e h o in i n i s 30

et inmaculati in conspectu eius\ hoc agitur, ut hoc simus,

si inmaculati intellegendi sunt qui omnino sine peccato sunt;

si autem inmaculati sunt qui sunt .sine crimine, etiam in hac

uita fuisse atque esse negare non possumus, quia non ideo

5 sine ullo peccato est aliquis, quoniam non habet maculam

criminis. unde et apostolus cum ministros eligeret ordinandos,

non ait: si quis sine peccato — quod inuenire non posset —

sed ait: si quis sine crimine, quod utique posset, nee

tamen iste ostendit, quemadmodum secundum suam causam

10 debeamus accipere quod scriptum est: quoniam non iusti-

ficabitur in conspectu tuo omnis uiuens. aperta quippe

sententia est de superiore uersu inlustrius declarata. ne

intres, inquit, in iudicium cum seruo tuo, quoniam non

iustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens. iudicium

15 timet, quia misericordiam desiderat, quae superexsultat

iudicio. hoc est enim ne intres in iudicium cum seruo

tuo: 'noli me iudicare secundum te, qui es sine peccato',

quoniam non iustificabitur in conspectu tuo omnis

uiuens, quod de hac uita dictum sine difficili quaestione

20 intellegitur. et quod ait: non iustificabitur, ad illam per-

fectionem iustitiae retulit, quae in hac uita non est.

XVIII. 39. 'Item dicumV, inquit, 'sidixerimusquiapeccatum
non habemus, ipsi nos seducimus. et ueritas in nobis
non est\ et huic euidentissimo testimonio quasi contrariis

8 Tit. 1, 6 10 Ps. 142, 2 15 lac. 2, 13 16 Ps. 142, 2

22 I Ioh. 1, 8

1 igitur 2 omnino sunt sine crimine in hac uita b sine *♦» sunt {ex
sunt fact. m. 2 possunt et s. I. add. peccato ee) L 3 inmaculati in-
tellegendi sunt BKN qui sunt E om. m. 1 VC 5 quia (in mg. qnm) V
macula B 6 elegeret LDB, m. 1 V elegerit N 7 inueniri 9 ipse
|p> (in mg. iste) V 11 aperte m. 1 B 12 superiori D uersu est C
'Hon Bbd 13 iudicio PBK, m. 1 quia B, (in mg. qnm) V

pereialtat DROBCKN^bd, m. 2 PV 16 iudiciu JV in om. C
iBC, m. 1 V, m. 2 B 17 te om. m. IN 18 quia (in mg. qnm) V,
in conspectu tuo non iustificabitur V 19 difficile m. 1 V
tit PD, m. 2 K 24 non om. tn. 1 V testimoniU N qujasi C

digitized by

Google

40 S. Aureli Augustini

testimoniis respondere conatus est, quod idem sanctus Iohannes
in eadem epistula dicat: hoc autem dico, fratres, ut non
peccetis. omnis qui natus est ex deo peccatum non
facit, quia semen ipsius in eo manet, et non potest
peccare; item illic: qui natus est ex deo, non peccat, 5
quia generatio dei conseruat eum, et malignus non
tangit eum. 'item illic*, inquit, <ubi de saluatore ait: quoniam
ille apparuit, ut peccata tolleret. omnis qui in eo
manet non peccat; omnis qui peccat non uidit eum
nee cognouit eum. item illic: carissimi, nunc filii dei 10
sumus, et nondum apparuit quid erimus. scimus quo-
niam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam
uidebimus eum sicuti est. et omnis qui habet spem
hanc in eum sanctificat se, sicuti et ipse sanctus est. 5
et tamen cum haec omnia testimonia uera sint, uerum est et 15
illud quod proposuit et non soluit quod si dixerimus quia
peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et
ueritas in nobis non est. ac per hoc secundum id, quod
ex deo nati sumus, in eo qui apparuit, ut peccata tolleret, id
est in Christo manemus et non peccamus — hoc est autem, 20
quod interior renouatur de die in diem — secundum
autem quod de homine illo nati sumus, per quern peccatum
intrauit in mundum et per peccatum mors, et ita in
omnes homines pertransiit, sine peccato non sumus, quia
sine illius infirmitate nondum sumus, donee ilia renouatione, 25
quae fit de die in diem, quoniam secundum ipsam ex deo
nati sumus, infirmitas tota sanetur, in qua ex primo homine
nati sumus et in qua sine peccato non sumus. cuius reliquiis

2 I Ioh. 2, 1; 3, 9 5 1 Ioh. 5, 18 7 1 Ioh. 3, b. $ 10 I Ioh.
3, 2. 3 21 II Cor. 4, 16 22 Rom. 5, 12

1 its N 2 elicit 7 tanget b 9 uidet BN& m 1 P 10 krnii
LDBVK$ 14 sicut DOBCNbd, m. IB 18 ac] hac p secundum
ex scm m. 2 K 19 qui corr. m. 2 D ut] et m. 1 VC 21 interior
homo N, m. 2 P homo interior d 22 illu N 24 pertransiuit B per-
transit £ 26 ipsa A 7

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 41

iii homine iDteriore manentibus, quamuis de die in diem
minuantur in proficientibus, si dixerimus quia peccatura
non liabemus, nos ipsos seducimus, et ueritas in nobis
non est. quomodo enim uerum est: omnis qui peccat non

5 uidit eum neque cognouit eum, cum secundum uisionem
et cognitionem quae erit in specie nemo eum in hac uita uideat
atque cognoscat? secundum uisionem autem et cognitionem
quae est in fide multi sunt, qui peccent, certe ipsi apostatae,
qui tamen in eum aliquando crediderunt, ut de nullo eorum

10 dici possit: secundum uisionem et cognitionem, quae adhuc
in fide est, non uidit eum neque cognouit eum. sed
intellegendum arbitror, quia renouatio perficienda uidet et
cognoscit, infirmitas uero absumenda nee uidet nee cognoscit
eum, in cuius quantiscumque reliquiis interius constitutis si

i5 dixerimus quia peccatum non liabemus, nos ipsos
seducimus, et ueritas in nobis non est. cum ergo per
gratiam renouationis filii dei simus, tamen propter reliquias
infirmitatis nondum apparuit quod erimus. scimus quo-
niam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uide-

20 Minus eum sicuti est. tunc peccatum nullum erit, quia
infirmitas nee interior nee exterior ulla remanebit. et omnis
qui liabet hanc spem in eum, sanctificat se, sicut et
ipse sanctus est; sanctificat enim se non per se ipsum, sed
credendo in ilium et inuocando ilium qui sanctificat sanctos

25 suos. cuius sanctificationis perfectio, quae nunc proficit et
crescit de die in diem, omnes infirmitatis reliquias abla-
tura est.

2. 14 I Ioh. 1, 8 4 1 Ioh. 3, 6 18 I Ioh. 3, 2 21 I Ioh. 3, 3

1 manentibus interiore b diem om. m. 1 V 2 in om. N 4 quomo
m. 1 K 5 nee Cbd 6 speci*e B ac C 7 autem uisionem bd
et] atque bd 8 sint Nbd 12 uidet eum Cb et eum V et om. N
13 non Cbd uidit N 14 quibus B reliquis m. 1 D consti-
tutis interius b constituti BN constitutos (s. fin. o add. \) D 15 nos-
met B 17 sumus N 18 quid OBCJSIbd cf. p. 40, 11 22 se ipsum b
23 enim om. VBbd 24 inuocandn N 25 effectio Vb, m. 1 C perfectio
(in mg. m. 1 X ef) B 26 omnis BN infirmitates N

Digitized by

Google

42 S. Aureli Augustini

XVIIII. 40. Item dicunt\ inquit, <non uolentis neque
currentis, sed miserentis est dei\ quibus respondendum
esse dicit, quod idem apostolus alibi de quodam ait: quod
uult faciat. 'item', inquit, c ad Philemonem de Onesimo: quern
ego uolueram apud me detinere, ut pro te mihi mini- 5
straret; sed sine consilio tuo nihil uolui facere, ut
non quasi ex necessitate bonum tuum esset, sed
uoluntarium. item in Deuteronomio: uitam et mortem
dedit ante faciem tuam, bonum et malum, elige uitam,
ut uiuas. item apud Salomonem: deus ab initio constituit 10
hominem et reliquit eum in manu consilii sui. adiecit
ei mandata et praecepta: si uoles praecepta, serua-
bunt te et in posterum fidem placitam facere. appo-
suit tibi aquam et ignem; ad quod uis porrige manum
tuam. ante hominem bonum et malum, uita et mors. 15
paupertas et honestas a domino deo sunt, item apud
Esaiam: et si uolueritis et audieritis me, quae bona
sunt terrae manducabitis; si autem nolueritis nee
obaudieritis me, gladius uos comedet; os enim do-
mini locutum est haec\ hie uero, quantumlibet isti obtegant, 20
aperiuntur. declarant enim se contra dei gratiam uel miseri-
cordiam disputare, quam uolumus impetrare cum dicimus:
fiat uoluntas tua sicut in caelo ita et in terra, uel:
ne nos inferas in temptationem, sed libera nos a malo.

1 Rom. 9, 16 3 I Cor. 7, 36 4 Philem. 13. 14 8 Dout, 30,
15. 19 10 Eccli. 15, 14—17 17 Es. 1, 19. 20 23. 24 Matth. 6, 10. 13
2 miserantis BN 3 est VOC$ dicit] et dicendum {2, eras, in OC
ite N quid m. 1 V 4 filemonem LDPROCK$ filimonem VN

de] p C honesimo N 5 detineri X, m. 1 D ministrasset m. 1 D
6 ut om. N 9 dedi PB$, m. 1 D tuam om. m. 1 K et

malum om. £ elegi m. 1 M eligi in. IB 10 aput P salamonem
11 abiecit P 12 ei m. 2 ex eum R praecepta et mandata b et
praecepta om. N seruabit BN 13 in placitum B 14 quos £

16 onestasm. IB 17 isaiam Obd, m. IV 19 hos p domini om. m. 1 1)
20 loquutum P, m. 1 I) hie] hi L uere K se isti BN isti se
RKbd, m.2l)V 21 declarat m.lD 22 uolu*mus D 23 ita om. VBCNbd
uel] et in ras. V,b 24 ne om. P teptatione N omlmalo m. 1 N

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae ho minis 43

ut quid enim ista orando tanto gemitu petimus, si uolentis
hominis et currentis, non miserentis est dei? non quia
hoc sine uoluntate nostra agitur, sed quia uoluntas non implet
quod agit, nisi diuinitus adiuuetur. haec est fidei sanitas, quae

5 nos facit orare: quaerere, ut inueniaraus, petere, ut accipiamus,
pulsare, ut aperiatur nobis, contra istam qui disputat, contra
se ipsum claudit ostium misericordiae dei. nolo plura dicere
de re tanta, quia melius earn committo fidelium gemitibus quam
sermonibus meis.

10 41. Videte tamen, obsecro, quale sit ideo uolenti et currenti
misericordiam dei non necessariam, quae ilium etiam praeuenit,
ut curreret, quia de quodam ait apostolus: quod uult faciat,
ibi, ut arbitror, ubi sequitur et dicit: non peccat, nubat —
quasi pro magno habendum sit uelle nubere, ubi de adiutorio

i5 diuinae misericordiae operosius disputatur, aut uero etiam
ibi prodest aliquid uelle, nisi deus prouidentia, qua gubernat
omnia, marem feminamque coniungat — aut quoniam ad Phile-
monem scripsit apostolus: ut non quasi ex necessitate
bonum eius esset, sed uoluntarium, quasi aliter sit

20 uoluntarium bonum, nisi cum deus operatur in nobis et
uelle et operari pro bona uoluntate; aut quia in Deutero-
nomio scriptum est: uitam et mortem dedit ante faciem
hominis, bonum et malum et ammonuit ut eligeret uitam,
quasi et ipsa ammonitio non de misericordia ueniat, uel aliquid

25 prodesset eligere uitam, nisi deus eligendi caritatem inspiraret
et electam habere praestaret, de quo dictum est: quoniam

2 Rom. 9, 16 5 cf. Luc. 11, 9 12. 13 I Cor. 7, 36 18 Pbilem.
14 20 Phil. 2, 13 22 Dent. 30, 15 26 Ps. 29, 6

1 uolentes homines JV 2 et om. currentes N miseranlis CN,
m. 1 BV 4 agitur JV adit (in mg. m. 2 I ait) U ait ^ 5 orare

om. DBKd 11 misericordia B non om. p esse neces-

sariam Kbd 13 ubi om. £ si nubat BOBCKN^bd, m. 2 BV

14 adiutoria N 15 operiosius m. 1 K 16 qua ex quia C

17 filemonem PDRVCKfi 19 quasi — bonum om. N 20 nisi] non b
21 bonam L ut B 22 est m. 2 add. VC dedi JV 23 et

alt. om. B 24 ipsa L ueniae B 25 elegere JV elegendi N

Digitized by

Google

44 S. AureliAugustini

ira in indignatione eius et uita in uoluntate eius; aut
quia dictum est: si uoles praecepta, seruabit te, quasi
non debeat deo agere gratias, quia praecepta uoluit, qui
desertus omni lumine ueritatis haec uelle non posset, positis
ante hominem igne et aqua, quo uult quidem porrigit manum, 5
sed altior est qui uocat altius quam omnis humana cogitatio,
quandoquidem initium corrigendi cor fides est, sicut scriptum
est: uenies et pertransies ab initio fidei, et quisque
ita eligit bonum, sicut unicuique deus partitus est
mensuram fidei, et: nemo potest ad me uenire, ait 10
piinceps fidei, nisi pater qui misit me traxerit eum.
quod de fide dictum esse qua in eum creditur postea satis
euidenter explanat, ubi dicit: uerba, quae ego locutus sum
uobis, spiritus et uita sunt, sed sunt quidam ex uobis
qui non credunt. sciebat enim ab initio Iesus, qui 15
essent credcntes et quis traditurus esset eum. et dice-
bat: propterea dixi uobis, quia nemo potest uenire
ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo.

42. Magnum autem aliquid pro sua causa se inuenisse arbi-
tratus est apud Esaiam prophetam, quia deus dixit: si uolue- 20
ritis et audieritis me, quae bona sunt terrae manduca-
bitis; si autem nolueritis et non audieritis me, gladius
uos comedet; os enim domini locutum est haec. quasi
non lex tota huius modi condicionibus plena sit aut ob aliud

2 Eccli. 15, 15 8 Cant. 4, 8 9 Rom. 12, 3 10 loh. 6, 44
13 loh. 6, 63—65 20 Es. 1, 19. 20

2 seruabunt ROCKbd, m. 2 PD 3 gratias agere K agere om. N
gratias (a ex m) V qui] quia B 4 disertus N ueritatis om. b
uellet iV 5 igne" N aqua N aquam K quod N porrigat ON
6 altius m. 1 F, CN altior m. 2. R 8 pertransibis b quisquis C
9 elegit m. 1 LD, N elegerit Cb eli*git (in mg. I elegerit m. 2) P, (in
nig. eligit) V bonum om. m. IV 11 pater meus b 12 dictum m. 2 L
datum m. 1 L est R quia ^ satis euidenter postea bd 13 lo-
quutus LP, m. 1 D 14 quidam sunt bd 16 quis eum traditurus esset
bd quis traditurus esset eum OC$ 17 ad me uenire Nbd 18 ei om. B
19 autem om V se] ei N 20 isaiam Obd 23 hos L loquutumXP.
m.lD locutu 24 huiusmundi in. 1 2>, p conditionibus DVOBCKKb

Digitized by

Google

de perfection e iustitiae ho minis 45

superbis praecepta ista data sunt, nisi quia lex praeuari-
cationis gratia posita est, donee uehiret semen cui
promissum est, undesubintrauit ut abundaret delictum;
et ubi abundauit delictum, superabundant gratia: id

5 est ut acciperet homo praecepta superbe de suis uiribus fidens,
in quibus deficiens et factus etiam praeuaricator liberatorem
saluatoremque requireret atque ita eum timor legis humilem
factum tamquam paedagogus ad fidem gratiamque perduceret.
ita multiplicatis infirmitatibus postea accelerauerunt, quibus

10 sanandis oportune Christus aduenit. in cuius gratiam etiam
iusti antiqui crediderunt eadem ipsa gratia eius adiuti, ut
gaudentes eum praenoscerent et quidam etiam praeuuntiarent
esse uenturum, uel in illo populo Israel, sicut Moyses et
Iesus Naue et Samuhel et Dauid et ceteri tales, uel extra

i5 ipsum populum, sicut lob, uel ante ipsum populum, sicut
Abraham, sicut Noe et quicumque alii sunt, quos uel
commemorat uel tacet scriptura diuina. unus enim deus et
unus mediator dei et hominum, homo Christus Iesus,
sine cuius gratia nemo a condemnatione liberatur, siue quam

20 traxit ex illo in quo omnes peccauerunt siue quam postea suis
iniquitatibus addidit.

XX. 43 Quale est autem, quod iste posuit in extremo, si
quis dixerit: potest fieri ut homo uel in uerbo non peccet?
Respondendum est', inquit, 'si uult deus, potest; uult enim deus,

1 Gal. 3, 19 3 Rom. 5, 20 8 cf. Gal. 3, 24 9 Ps. 15, 4
17 I Tim. 2, 5

1 sint m. 1 -D, RCbd (in mg. sunt) V 3 sibiintrauit m. 1 D habun-
daret LDN$ m. 1 K *abundaret R 4 habundauit LDN$, m. 1 K
ambundauit B, m. 1 C superhabundauit LDNCfi supertiabundauit R
5 qui superbe B confidens b 6 factus e V 7 requirenret V eum]
enim B c& N 9 ita] ta N 10 sandis opportune P gratia b
13 uel om. m. 1 V et sicut V moses B 14 hiesus BBC nauu C
samahel m. 1 K et prius om. N 15 sicut — populum om. m. 1 V
lob] ipsum V lob — sicut om. m. 1 C, N$ 16 habraham C uel
om. Lb 17 diuina scriptura b enim om. V 18 hominem tn. 1 L
homo om. m. 1 V 19 qua in ras. F, (ex con m. 2) C 20 contraxit b
21 addit m. 1 VC 22 qualeip R 23 in om. bd

Digitized by

Google

46 S. Aureli Augustini

ergo potest', item ait: c si quis dixerit: fieri potest ut homo
non in cogitatione delinquat? respondendum est: si uult deus,
potest; uult enim deus, ergo potest*, uidete quemadmodum
noluerit dicere: si deus adiuuet, potest, cui dicitur: adiutor
meus esto, ne derelinquas me, non utique ad corporalia 5
bona capessenda et mala cauenda, sed ad gerendam perficien-
damque iustitiam. propter quod dicimus: ne nos infer as in
temptationem, sed libera nos a malo. nee adiuuatur, nisi
qui et ipse aliquid agit; adiuuatur autem, si inuocat, si credit,
si secundum propositum uocatus est, quoniam quos ante 10
praesciuit, et praedestinauit conformes imaginis filii
sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus; quos
autem praedestinauit, illos et uocauit; quos autem
uocauit, illos et iustificauit; quos autem iustificauit,
illos et glorificauit. currimus ergo, cum proficimus, dum 15
sanitas nostra in proficientibus currit — sicut etiam cicatrix
currere dicitur, quando bene uulnus diligenterque curatur —
ut omni ex parte perfecti sine ulla simus omnino infirmitate
peccati, quod non solum uult deus, uerum etiam ut impleatur
facit atque adiuuat. et hoc nobiscum agit gratia dei per 20
Iesum Christum dorainum nostrum non solum praeceptis,
sacramentis, exemplis, sed etiam spiritu sancto, per quern
latenter diffunditur caritas in cordibus nostris, quae
interpellat gemitibus inenarrabilibus, donee in nobis
sanitas perficiatur et deus, sicuti est, uidendus in aeterna 25
ueritate monstretur.

XXI. 44. Quisquis ergo fuisse uel esse in hac uita aliquem

4 Ps. 26, 9 7 Matth. 6, 13 10 Rom. 8, 29. 30 20 Rom.
7, 25 22 Rom. 5, 5 24 Rom. 8, 26 25 cf. I Ioh. 3, 2

1 fieri potest om. N 2 in cogitatione non b in om. N 4 noluit
5 estuneder elinquas B 8 ne p 9 ait p 11 conformes fieri VBCb
imagines N 13 predistinauit BC autem om. L, m. 1 D 14 uocabit
m. 1 D iustificauit— et om. N 17 curratur 2V curatu e fJ 18 ex
omni Vbd omnia m. 1 L$ parte s. I. L ulla] uulnere p

20 faciat B 24 donee sanitas in nobis perficiatur p 25 perficiatur
sanitas Vbd sicut uidendus est b in om. bd aeternam ueritatem B

Digitized by

Google

de perfectione iustitiae hominis 47

hominem uel aliquos homines putat excepto uno mediatore dei
et hominum, quibus necessaria non fuerit reraissio peccatorum,
contrarius est diuinae scripturae, ubi apostolus dicit: per unum
hominem peccatum intrauit in mundum et per pecca-
5 turn mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo
omnes peccauerunt, et necesse est ut inpia contentione
asserat esse posse homines, qui sine mediatore Christo liberante
atque saluante sint liberi saluique peccato, cum ille dixerit:
non est opus sanis medicus, sed male habentibus, non

10 ueni uocare iustos, sed peccatores. quisquis autem dicit
post acceptam remissionem peccatorum ita quemquam hominem
iuste uixisse in hac came uel uiuere, ut nullum habeat omnino
peccatum, contradicit apostolo Iohanni, qui ait: si dixerimus
quiapeccatumnonhabemus, nosipsosseducimus etueri-

15 tas in nobis non est, non enim ait *habuimus\ sed habemus.
quod si quisquam asserit de illo peccato dictum, quod habitat
in came mortali nostra secundum uitium quod peccantis
primi hominis uoluntate contractum est, cuius peccati desi-
deriis ne oboediamus Paulus apostolus praecipit, non autem

20 peccare, qui eidem peccato quamuis in carne habitanti ad
nullum opus malum omnino consentit, uel facti uel dicti uel
cogitati, quamuis ipsa concupiscentia moueatur, quae alio
modo peccati nomen accepit, quod ei consentire peccare sit
nobisque moueatur inuitis: subtiliter quidem ista discernit, sed

25 uideat quid agatur de dominica oratione, ubi dicimus: dimitte
nobis debita nostra, quod, nisi fallor, non opus esset dicere,
si numquam uel in lapsu linguae uel in oblectanda cogitatione
eiusdem peccati desideriis aliquantum consentiremus, sed

3 Rom. 5, 12 9 Matth. 9, 12. 13 13 I Ioh. 1, 8 17 Rom.
6, 12 25 Matth. 6, 12

1 mediatore* B 3 dicit] ait bd 5 homines om. m. 1 V per-
transiet N 8 liberi] liberati iV T liberaris alui quae a B a peccato
m. 2 L, VBCNbd dixit b 9 medicis 10 uenit V, m. 1 G

11 hominum 16 esse dictum bd 19 precepit LBN$, m. 1 D

20 qui» K 21 consensit bd 24 ista quidem K 25 agat BN de-
mitte P 26 debite m. 1 B 27 nonquam m. 1 B oblectamda L
28 aliquantulum m. 2 D, CK (in mg. aliquantum) V

Digitized by

Google

48 S. Aureli Augustini

tantummodo dicendum esset: ne nos inferas in temptati-
onem, sed libera nos a malo, nee Iacobus apostolus diceret:
in multis offendimus omnes. non enim offendit, nisi cui
mala concupiscentia contra iustitiae rationem appetendo seu
uitando faciendum uel dicendum uel cogitandum aliquid, quod 5
non debuit, siue fallens siue praeualens persuadet. postremo,
si excepto illo capite nostro, sui corporis saluatore, asseruntur
uel fuisse in hac uita uel esse aliqui homines iusti sine aliquo
peccato, siue numquam consentiendo desideriis eius siue quia
pro nullo peccato habendum est, quod tantum est, ut hoc 10
pietati non imputet deus — quamuis aliter sit beatus sine
peccato, aliter autem beatus cui non imputat dominus pecca-
tum — non nimis existimo reluctandum. scio enim quibusdam
esse uisum, quorum de hac re sententiam non audeo repre-
hendere, quamquam nee defendere ualeam. sed plane quisquis 15
negat nos orare debere, ne intremus in temptationem —
negat autem hoc qui contendit ad non peccandum gratiae
dei adiutoriura non esse homini necessarium, sed sola lege
accepta humanam sufficere uoluntatem — ab auribus omnium
remouendum et ore omnium anathemandum esse non dubito. 20

1 Matth. 6, 13 3 lac. 3, 2 12 cf. Ps. 31, 2

3 multis enim N qui 7 illo om. B 8 uel esse in hac uita bd
aliquid N 9 desideris C quia om. m. 1 V 10 pro om. N 11 pie"
tate VC Ipietati (■* imputeU* V 12 nom P imputet p 13 non
nimis] nominis m. 1 L nomis m. 1 V exestimo m. 1 2>, p oxistimor
luctandum m. 1 B 14 quorum (u ex a) V 15 ueleam m. 1 D 16 de-
bere om. N temtationem P tentationem BCd 17 confi<Jit (*• J
m. 2 temnit) B gratia B 18 solam B, (in mg.) V lege accepta B
19 huniana BN 20 anathematizandum BVOK, m. 2 Cb anathemandum
(tiza s. 1. add) PD esse om. Vb; esse — dubito om. N Explicit
xpo dno ihu gratias ad episcopos Eutropiu et Paula LPCKV Explicit xpo
dno ihu gratias ad epos Eutropiuin et Paulum. Incipit liber sci Augustini
ad Timasium et Iacobum (ad Tim. et lac. om. B) de natura et gratia DB
Liber sci Augustini de perfectione *om*nis iustitiae ad Paulum et Eu-
tropium episcopos Amen. Incipit sci hieronimi aduersum Vigilantium B
Incipit epia Hilari ad scm Augustinum epm N; subscr. abest a cod. p

Digitized by

Google

II.

S. Aureli Augustini

de gestis Pelagii.

XXXXII Aug. Sect. VIII para II.

Digitized by

Google

L = codex Laurentiamis (PI. XVIII dext. cod. IV) s. XIII ex.

U = codex Urbinas 84 (118) s. XV.

X 1 = codex Laurentianus (PI. XII cod. VI) s. XV.

Jp = codex olim Faesulanus nunc Laurentianus X s. XV.

F 1 = codex olim Faesulanus nunc Laurentianus XV s. XV.

P =z codex Parisinus olim Colbertinus 2097 s. XVII.

V = editio Velseri a. 1611.

V I = Velseri uariantes lectiones in margine numeris signatae.
V 2 = Velseri uariantes lectiones in margine litteris signatae.
S = editio Suarez a. 1614.

S l = Suarez adnotationes in margine appositae.
d = editio Benedictinorum a S. Mauro a. 1696.

Digitized by

Google

II.

DE GESTIS PELAGII.

1. Posteaquam in manus nostras, sancte papa Aureli, ecclesia-
stica gesta uenerunt, ubi Pelagius ab episcopis quattuordecim

* prouinciae Palaestinae catholicus est pronuntiatus, cunctatio
mea terminum accepit, qua disserere aliquid plenius atque
fidentius de ipsa eius defensione dubitabam. hanc enim iam
in quadam chartula, quam mihi ipse miserat, legeram, sed quia
eius cum ilia nullas a se datas litteras sumpseram, uerebar,

10 ne aliquid aliter in raeis uerbis inueniretur quam legeretur
episcopalibus gestis atque ita forsitan negante Pelagio quod
ipse mihi illam chartulam miserit, quoniam facile conuinci uno

4 cf. contra Iulianum I 19. 32 (XLIV 652. 663 M.)

2 Incipit liber Aurelii Augustini de gestis Pelagii contra aduersarios
gratiae dni nri ihu xpi L Incipit Aurelii Augustini de gestis Pelagii
contra aduersarios gre dni nri liber unus U Liber Aurelii Augustini de
gestis Pelagii contra aduersarios dni nri ihesu xpi incipit L x Incipit
Aurelii Augustini liber de gestis Pelagii contra aduersarios gratie domini
nostri Iesu Christ! FF X Liber Aurelii Augustini de gestis Pelagii contra
aduersarios gratiae dni nri ihu xpi incipit P Diui Aurelii Augustin
Hipponensis episcopi liber de gestis Pelagii contra aduersarios gratie
Domini nostri Iesu Christi (in mg. ad sanctum episcopuin Aurelium) V
D. Augustini Hipponensi episcopi liber ad S. Episcopum Aurelium de
gestis Pelagii contra aduersarios gratiae Domini nostri Iesu Christi S
S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi de gestis Pelagii ad Aurelium
episcopum liber unus d 3 Postquam S nostras V x Sd et codd. Retra-
ctationum: uestras codd. VS l pape LTJ 5 catholicus catl.iolicu§ (m.
rec. del.) F l 7 iam om. F 8 chartula; ch semper scripsi, codd.

uar. mihi om. F l ipsemet F l 9 ilia eras, in U ad se FV 2
10 aliqui L l inueniretur m. 2 in mg. F l 11 in episcopalibus S

forsan VS 12 que (in mg. m. 2 qm) L

4*

Digitized by

Google

52 S. AureliAugustini

teste non posset, ego potius ab his qui ei neganti fauerent aut
suppositae falsitatis aut, ut mitius dicam, temerariae creduli-
tatis arguerer. nunc ergo cum ea pertracto quae gesta testantur,
iam quantum mihi uidebar utrum pro se ille sic egerit
dubitatione sublata profecto et de ipsius defensione et de hoc 5
opere nostro sanctitas tua atque omnis qui legerit facilius et
certius iudicabit.

I. 2. Primum itaque domino deo, rectori custodique nostro,
ineffabiles ago gratias, quod me de Sanctis fratribus et coe-
piscopis nostris, qui in ea causa iudices consederunt, opinio 10
non fefellit. responsiones enim eius non immerito approbauerunt
non curantes quomodo ea quae obiciebantur in opusculis suis
posuerit, sed quid de his in praesenti examinatione respondent,
alia est enim causa fidei non sanae, alia locutionis incautae.
denique in his, quae de libello, quern dederunt sancti fratres 15
et coepiscopi nostri Galli Heros et Lazarus, qui propter grauem
— sicut postea probabilius comperimus — unius eorum
aegritudinem praesentes esse minime potuerunt, recitata sunt
obiecta Pelagio, illud est primum, quod in libro suo quodam
scribit /non posse esse sine peccato nisi qui scientiam legis 20
habuerit\ quo recitato synodus dixit: c tu haec edidisti, Pelagi?*
at ille respondit: c ego quidem dixi, sed non sicut illi intellegunt.
non dixi non posse peccare qui scientiam legis habuerit, sed
adiuuari per legis scientiam ad non peccandum, sicut scriptum

16 cf. Ep. Zosimi (CSEL XXXV p. 100. 103. 104); cf. Photii in
bibl. cod. 54 ed. Bekker I pag. 14

1 hiis LFF 1 his UUP m, 2 facerent FT 1 2 ut mitius dicam
om. VS crudelitatis LL l 3 nunc petracto (pertracto V 1 ) V hunc
ergo pertractato S ergo add. m. 2 F cum ea pertracto om. SV
4 uidetur V x d 7 Aurelii Augustini episcopi de gestis Pelagii capitulum
primum incipit U capitulum primum cett. 8 nostro LUL l F l P: meo
FVSd 11 enim om. V 13 hiis LP m. 1 15 de om. V

patres S 16 Galli Heros] galienus LUL 1 gallienus FF^PVS; cf. cap.
XVI 17 sic F l P 19 quodque F 20 scribi F legis scientiam
VSd 21 hoc UFVSd 22 illi] isti UL*F l 23 nisi qui S

Digitized by

Google

degestisPelagii 53

est: legem in adiutorium dedit illis\ hoc audito
synodus dixit: c non sunt aliena ab ecclesia, quae dicta sunt
a Pelagio*. plane aliena non sunt quae respondit; illud uero
quod de libro eius prolatura est aliud sonat. sed hoc epi-

5 scopi, Graeci homines et ea uerba per interpretem audientes,
discutere non curarunt, hoc tantum intuentes, quid ille qui
interrogabatur sensisse se di6eret, non quibus uerbis eadem
sententia in eius libro scripta diceretur.

3. Aliud est autem hominem per scientiam legis ad non

io peccandum adiuuari et aliud est non posse esse sine peccato,
nisi qui scientiam legis habuerit. cum enim uideamus exempli
gratia et sine tribulis areas triturari, quamuis adiuuent, si
adsint; et sine paedagogis posse pueros pergere in scholam,
quamuis ad hoc non sint inutiiia paedagogorum adiumenta;

15 et multos sine medicis ab aegritudine conualescere, quamuis
manifesta sint adiutoria medicorum; et aliis cibis sine pane
homines uiuere, quamuis panis adiutorium ualere plurimum
non negatur, et alia multa, quae nobis tacentibus cogitanti
facile occurrunt: profecto admonemur adiutoriorum esse genera

20 duo. alia quippe sunt, sine quibus illud, ad quod adiuuant,
effici non potest, sicut sine naui nauigat nemo, nemo sine
uoce loquitur, nemo sine pedibus graditur, nemo sine luce
contuetur et multa huius modi — unde est etiam illud, quod
nemo sine dei gratia recte uiuit — alia uero sunt adiutoria,

25 quibus sic adiuuamur, ut etiam si desint possit alio modo
fieri propter quod ea requirimus, sicut ilia sunt quae comme-
moraui: tribula ad fruges terendas, paedagogus ad puerum

1 Es. 8, 20

3 a om. F l 6 curarer L x 8 ei U 10 aliud (iu add.

m. rec.) U est] esse F l 11 enim om. FVS 13 assint L l

scolam LUL 1 15 ab aegritudine sine medicis S 16 cibis sine Ptf'd;
sine cibis LUIJFF l VS §ine cibis sine (sine./w. add. m. 2) P 18 mul-
taque S 19 genera esse SVd esse om. F 20 ad quod (add. m.
2) L l adiuuat P 23 intuetur VSd modi om. U 25 que (s.
I. m. 2 etiam) L l possint L 1 et m. 1 F

Digitized by

Google

54 S. AureliAugustini

ducendum, medicamentura humana arte confectum ad reci-
piendam salutem et cetera talia. quaerendum est igitur, ex
quo duorum istorum generum sit legis scientia, id est quomodo
adiuuet ad non peccandum. si eo modo, ut sine ilia hoc non
possit impleri, non solum Pelagius uerum respondit in iudicio, 5
sed etiam uerum scripsit in libro; si uero eo modo, ut adiuuet
quidem, si affuerit, possit tamen illud ad quod adiuuat alio
modo fieri, etiamsi ista defuerit, uerum quidem respondit in
iudicio, quod merito episcopis placuit, adiuuari hominem ad
non peccandum legis scientia, sed non uerum scripsit in libro 10
c non esse hominem sine peccato, nisi qui scientiam legis
habuerit', quod indiscussum iudices reliquerunt latini sermonis
ignari et eius qui causam dicebat confessione contenti, prae-
sertim ubi ex aduerso nullus astabat, qui uerba libri eius
exponendo aperire interpretem cogeret atque unde fratres non 15
frustra mouerentur ostenderet. paucissimi quippe sunt legis
periti; multitudinem autem membrorum Christi usquequaque
diffusam et legis tarn profundae ac multiplicis imperitam
simplicis fidei pietas et spes firmissima in deo et caritas
sincera commendat, quae his donis praedita gratia dei se 20
confidit a peccatis posse mundari per Iesum Christum
dominum nostrum.

II. 4. Ad haec si forte Pelagius responderet hanc ipsam se
dixisse scientiam legis, sine qua non potest homo liber esse

20 Rom. 7, 25
1 humanitate codd. VS: humana arte V x S*d 2 cetera] cuncta m. 1
FSV K 3 istorum duorum F legis] talis S ide" F 4 hec

F l PVS 5 posset F uerum] unde F 6 uerum] unum F

7 quod (d add. m. 2) F aiuuat m. 1 F l iuuat FPSVd 8 defuerint
codd. uerum quidem ex unde quod F 14 adstabat V adstat S

16 ostenderes U ostendere Vd Q u ippe] quidem LF l 18 ac

legis P imperitum FV 2 20 praedicta FV 21 per— nostrum

om. S ihesum F x 23 Aurelii Augustini de gestis Pelagii contra

aduersarios grae dni nri oapitulum primum explicit. Incipit capitulum
incipit feliciter (haec uerba cum similiter in singulis capilulis addita
sint, hie semel notasse satishabui) U capitulum II LL x FF l P Cap. 2 S
hoc FVSd 24 sententiam V

Digitized by

Google

de gestis P elagii 55

a peccatis, quae per doctrinam fidei neophytis atque in Christo
paruulis traditur, qua etiam baptizandi catechizantur, ut
symbolura nouerint, non quidem ista intellegi solet, quando
habere quisquam seientiam legis dicitur, sed ilia, secundum

5 quara legis periti appellantur; uerumtamen, si haec uerba, quae
pauca numero, sed magna sunt pondere et more omnium
ecclesiarum baptizandis fideliter intimantur, seientiam* legis
nuncuparet asserens de hac se dixisse c non esse sine peccato,
nisi qui legis seientiam habuerif, quae necesse est tradatur

10 credentibus, antequam ad ipsam remissionem ueniant pecca-
torum: etiam sic circumdaret eum non disputantium, sed
uagientium baptizatorum multitudo innumerabilis paruulorum,
qui non uerbis, sed ipsa innocentiae ueritate clamarent: quid
est, quid est quod scripsisti 'non posse esse sine peccato, nisi

15 qui seientiam legis habuerit?* ecce nos grex magnus agnorum
sine peccato sumus et legis tamen seientiam non habemus!
nempe isti eum saltim lingua tacente tacere compellerent
aut forte etiam confiteri uel nunc se ab ilia peruersitate
correptum uel certe hoc se quidem et ante sensisse quod

20 nunc in ecclesiastico dixit examine, sed eius sententiae non se
circumspecta uerba posuisse et ideo fidem suam esse appro-
bandam, librum emendandum. est enim, ut scriptum est,
qui labitur in lingua et non in corde. quod si diceret
uel dicat, quis eisdem uerbis incautius neglegentiusque con-

25 scriptis non facillime ignoscat, cum sententiam, quam uerba

22 Eccli. J 9, 16

1 doctrina F l a neophitis S neophitis codd. V 2 cathetizantur
LL X FF catetizantur U cathechizantur P 3 non quidem] nunquid FV
4 illam P om. L l 5 uerumptamen F l 6 sunt om. m. 1 L x amore U
7 fideliter baptizandis FVSd legis seientiam P 8 de hac re F

de hac oratione V 9 seientiam legis d seientiam dei VS seientiam

legis dei F habuit VS ut tradatur S 11 si S 13 quid est
(ter legitur) V 17 saltern F l 19 corruptum 8 correctum susp. Ben.
haec (if?. 2) F,F l V8 hie m. IF 21 circumspectata S 23 quod] qui
FV*S, (w. 2 in mg.) F 1 24 si dicat (si add. m. 2) L, UUFF^PSVd
24 ex eisdem (exp. m. 2) P 25 facilime LL X que (in mg. m. 2 quam) F 1

Digitized by

Google

56 S. AureliAugustini

ilia continent, non defendat, sed cum dicat suam, quam ueritas
probat? hoc etiam pios iudices cogitasse credendum est, si
tamen hoc quod in libro eius latino est diligenter interpretatum,
satis intellegere potuerunt, sicut eius responsionem graeco
eloquio prolatam et ob hoc facile intellectam alienam non esse 5
ab ecclesia iudicauerunt. sed iam cetera uideamus.

III. *5. Adiecit enim episcopalis synodus et ait: c legatur et
aliud capitulum\ et lectum est in eodem libro suo posuisse
Pelagium c omnes uoluntate propria regi\ quo lecto Pelagius
respondit: c et hoc dixi propter liberum arbitrium, cui deus 10
adiutor est eligenti bona; homo uero peccans ipse in culpa
est quasi liberi arbitrii\ quo audito episcopi dixerunt: 'neque
hoc alienum est ab ecclesiastica doctrina\ quis enim condem-
naret liberum arbitrium uel negaret, cum quo dei adiutorium
praedicatur? quapropter et sententia respondents merito epi- 15
scopis placuit; et tamen illud, quod in libro eius positum est
'omnes uoluntate propria regi\ fratres, qui nouerant quid
aduersus dei gratiam isti soleant disputare, procul dubio
debuit permouere. sic enim dictum est 'omnes uoluntate
propria regi*, tamquam deus neminem regat et frustra scriptum 20
sit: saluum fac populum tuum et benedic hereditati
tuae, et rege eos et extolle illos usque in saeculum,
ne remaneant utique, si uoluntate propria sine deo reguntur,
uelut oues non habentes pastorem, quod absit a nobis,
nam procul dubio plus est agi quam regi; qui enim regitur, 25

21 Ps. 27, 9 24 Marc. 6, 34

1 cum] earn VUl dicat UVd, m. 2 in mg. F 1 : discat LL l FF l P

m. 1, SV 2 3 diligenter om. F l 4 responsione F l 5 ob add. m. 2 L
6 cetera] cuncta F uideamus. adiecit continue/, leguntur in codcl.

VS 7 post ait pon. cap. Ill LUL l FF l PV cap. II S legitur UF\
in mg. m. 2 legatur F l et om. V 8 potuisse S 9 Pelagium

om. S 10 hec U 12 libri F 13 ecclesia m. 1 F condempnaret
LUFF 1 19 promouere F 1 propria uoluntate S 20 tanquam U
21 benedic hered. tuae om. S hereditatem tuam FP m. 2, V 2 d

23 sine deo om. m. 1 L 1 24 uelud L 25 qui] quod L l

Digitized by

Google

degestisPelagii 57

aliquid agit et ideo regitur, ut recte agat; qui autem agitur,
agere ipse aliquid uix intellegitur. et tamen tantum praestat
uoluntatibus nostris gratia saluatoris, ut non dubitet apostolus
dicere: quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei.

5 nee aliquid in nobis libera uoluntas melius agere potest, quam
ut illi se agendam commendet, qui male agere non potest,
et hoc cum fecerit, ab illo se ut faceret adiutam esse non
dubitet, cui dicitur in psalmo: deus meus misericordia
eius praeueniet me.

10 6. Denique in eo libro, ubi ilia capitula Pelagius scripsit,
huic positioni, qua dixit 'omnes uoluntate propria regi et suo
desiderio unumquemque dimitti\ subiecit aliquid de testimonio
scripturarum, quo satis appareat non se sibi hominem regendum
debere committere. ait enim de hoc ipso in sapientia Salomonis:

is sum quidem et ego mortalis homo, similis omnium,
ex genere terreno illius qui prior finctus est et cetera
usque ad eum capituli finem, ubi legitur: unus ergo omnibus
introitus ad uitam et similis exitus. propter hoc
optaui, et datus est mihi sensus, et inuocaui, et uenit

20 in me spiritus sapientiae. nonne luce clarius apparet,
quemadmodum iste considerata miseria fragilitatis humanae
non est ausus se regendum sibi committere, sed optauit, et
datus est ei sensus, de quo dicit apostolus: nos autem
sensum domini habemus, et inuocauit, et uenit in eum

25 spiritus sapientiae? hoc enim spiritu, non uiribus propriae
uoluntatis reguntur et aguntur qui filii sunt dei.

4 Rom. 8, 14 8 Ps. 58, 11 15 Sap. 7, 1 17 Sap. 7, 6. 7
23 I Cor. 2, 16 25 Rom. 8, 14

1 ideo] ideo IJ deo LUF l P a deo (a m. 2 add.) F, VSd autem]
enim F l 2 aliquid ipse VSd 3 apostolus] amplius F 6 agendum
in. 1 F agenda VS l agendo S commendent V 7 adiutum m. 1 F
esse om. VS 8 dubitat S 9 ei U 10 eo] illo F l PSVd 11 po-
sitioni] pro omni U, m. 1 F propositioni UP 12 aliud U 14 in
om. FPVSd 16 fictus P factus S 18 et propter LUL x F l P 20 ap-
pareret F 22 comittere L l

Digitized by

Google

58 S. Aureli Augustini

7. Nam et illud, quod posuit de psalmo in eodem capitu-
lorum libro, ut quasi probaret c omnes uoluntate propria regi':
dilexit maledictum et ueniet ei; et noluit benedic-
tionem, et elongabitur ab eo, quis nesciat hoc uitium
esse non naturae, sicut earn condidit deus, sed uoluntatis 5
humanae, quae recessit a deo? uerumtamen si non maledictionem
dilexisset et uoluisset benedictionem et in hoc ipso uoluntatem
suam diuina gratia negaret adiutam, ingratus atque inpius
sibi regendus dimitteretur, ut sine rectore deo praecipitatus
non se a se ipso regi potuisse poenis experiretur. sic etiam 10
in illo testimonio, quod in eodem libro eidem titulo subdidit:
apposuit tibi aquam et ignem; ad quod uis porrige
manum tuam; ante hominem bonum et malum, uita et
mors; quod placuerit ei, dabitur illi, manifestum est,
quod, si ad ignem manum mittit et malum ac mors ei placet, n
uoluntas id hominis operatur; si autem bonum et uitam diligit,
non solum uoluntas id agit, sed diuinitus adiuuatur. sufficit
enim sibi oculus ad non uidendura, hoc est ad tenebras; ad
uidendum uero lumine suo non sibi sufficit, nisi illi extrinsecus
adiutorium clari luminis praebeatur. absit autem ut hi qui 20
secundum propositum uocati sunt, quos praesciuit et
praedestinauit conformes imaginis filii sui, suo, ut per-
eant, desiderio dimittantur. hoc enim patiuntur uasa irae, quae
perfecta sunt ad perditionem, in quorum etiam ipsa per-
ditione notas facit deus diuitias gloriae suae in uasa mi- 25
sericordiae suae, propter hoc enim, cum dixisset: deus

3 Ps. 108, 17 12 Eccli. 15, 16. 17 20 Rom. 8, 28. 29

23 Rom. 9, 22. 23 26 Ps. 58, 11

5 esse om. F non leg. ante uitium in u. 4 S 6 uerumptamen F l om.
m. 1 P dilexisset maledictionem FVSd 7 noluisset P 8 ad

uitam L X FF X V atque] siue FV inpius] ipsius F x 9 regendum
L^F* m. 1 12 quoduis S 14 placuit FVS ei om. S dabunt U
malum (m» 2 exp. et in mg. manifestum add.) F l 16 id uoluntas FSVd
est hominis F l 19 uero t\Q L Me m. 1 P 20 hii LF 1 21 sunt
(m. 2 add.) F l sunt sancti V 1 23 demittantur V permittantur S
26 deus om. F x

Digitized by

Google

degestisPelagii 59

mens misericovdia eius praeueniet me, continuo subiecit:
deus mens demonstrabit mihi in inimicis meis. illis
ergo fit quod scriptum est: tradidit illos deus in desi-
deria cordis eorum; non autem fit praedestinatis, quos regit

5 spiritus dei, quoniam non inanis est uox eorum: ne trad as me,
domine, a desiderio meo peccatori, quandoquidem et
contra ipsa desideria sic oratum est, ut diceretur: aufer a
me concupiscentias uentris et desiderium concubitus
ne apprehendat me. praestat hoc deus illis quos subditos

10 regit, non autem illis qui se idoneos ad se ipsos regendos
putant et praefidenti ceruice propriae uoluntatis ilium dedi-
gnantur habere rectorem.

8. Quae cum ita sint, filii dei qui hoc nouerunt et se dei
spiritu regi et agi gratulantur quomodo moueri potuerunt,

15 cum audirent uel legerent a Pelagio scriptum oranes uoluntate
propria regi et suo desiderio unumquemque dimitti? et tamen
quia interrogans ab episcopis quid mali sonarent ilia uerba
persensit responditque hoc se dixisse propter liberum arbitrium,
continuo subiciens c cui deus adiutor est eligenti bona; homo

20 uero peccans ipse in culpa est quasi liberi arbitrii', hanc
quoque sententiam pii iudices approbantes quam incaute uel
quo sensu ilia in libro eius uerba sint posita considerare uel
quaerere noluerunt, sufficere existimantes ita eum confessum
esse liberum arbitrium, ut eligenti bona deus esset adiutor,

25 peccans uero ipse esset in culpa ad hoc sibi sufficiente pro-
pria uoluntate. ac per hoc deus regit, quibus adiutor est

3 Eom. 1, 24 5 Ps. 139, 9 7 Eccli. 23, 5. 6

1 meus om. codd. VS 2 demonstrauit LUL x F l VSd mihi om.

LF l m. 1 in om. UUFF^VSP m. 2 meis om. V 3 fit] sit

LUVF*V 2 4 sit V 2 sic S 5 inanis non S uox] uxor U 6 a
om. FV 7 contra] supra L l super P 8 desideria S 9 apprehen-
dant 8 quos— illis om. S 10 illi* LL 1 11 piesidenti PSV 13 mo-
uerant L l 14 moneri LL X F X V 2 non moueri coni. S 17 quia om. P
20 et quasi LL^FF^PVS; cf. pag. 56, 12 21 quoque] ergo U 22 sit U
25 ipse om. FVSd sufficiente sibi P sufficere LUL^F 1

Digitized by

Google

(}0 S. Aureli Augustini

eligentibus bona; et ideo bene regunt quicquid regunt, quoniam
ipsi reguntur a bono.

9. Item recitatum est quod in libro suo Pelagius posuit 'in
die iudicii iniquis et peccatoribus non esse parcendum, sed
aeternis eos ignibus exurendos\ quod ideo fratres mouerat, 5
ut obiciendum putaretur, quod ita dictum est, tamquam omnes
peccatores aeterno essent supplicio puniendi non eis exceptis
qui fundamentum habent Christum, quamuis superaedificent
ligna, fenum, stipulam, de quibus dicit apostolus: si cuius
opus exustum fuerit, detrimentum patietur; ipse 10
autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem. sed cum
respondisset Pelagius "hoc secundum euangelium se dixisse,
ubi dicitur de peccatoribus: isti ibunt in supplicium
aeternum, iusti autem in uitam aeternam > , nullo modo
potuit christianis iudicibus euangelica et dominica displicere 15
sententia nescientibus quid in uerbis de libro Pelagii prolatis
mouerit fratres, qui disputationes eius uel discipulorum eius
audire consuerunt, quando his absentibus, qui libellum contra
Pelagium sancto episcopo Eulogio dederunt, nullus urgebat,
ut peccatores per ignem saluandos a peccatoribus aeterno 20
supplicio puniendis aliqua exceptione distingueret et eo modo
intellegentibus iudicibus cur fuerit illud obiectum, si nollet
distinguere, merito culparetur.

10. Quod autem addidit Pelagius: c et si quis aliter credit,
Origenista est', hoc acceperunt iudices, quod re uera in Origene 25
dignissime detestatur ecclesia. id est, quod etiam illi, quos
dominus dicit aeterno supplicio puniendos, et ipse zabulus

8 cf. I Cor. 3, 11. 12 9 1 Cor. 3, 15 13 Matth. 25, 46

1 regit (bis) FV 2 2 capitulum quartum incipit feliciter U cap.

Ill LL l S 4 esset FV 2 pacendum V 5 que V 2 adeo S 8 super-
hedificant LU 12 se dixisse om. U 13 isti] illi d 17 uel om.
m. 1 F 18 consueuerunt L X PV hiis L 20 saluandi codd. S

22 nollent L l 23 distingueret (exp. m. 2) F 24 et] ut LUL l F l

26 testatur m. 1 F id est] ids F idem VS quod om. J J

27 diabolus d

Digitized by

Google

degestisPelagii (51

atque angeli eius post tempus licet prolixum purgati libera-
buntur a poenis et Sanctis cum deo regnantibus societate
beatitudinis adhaerebunt. hoc ergo synodus dixit ^lienum non
esse ab ecclesia\ non secundum Pelagium, sed potius secundum

5 euangelium, quod tales iniqui et peccatores aeternis ignibus
exurentur, quales tali supplicio dignos iudicat euangelium, et
quod detestabiliter cum Origene sentiat quisquis dixerit ali-
quando eorum finiri posse supplicium, quod dominus dixit
aeternum. de illis uero peccatoribus, quos dicit apostolus

10 exusto eorum opere tamquam per ignem saluos futuros, quo-
niam nihil Pelagio de his euidenter obiectum est, nihil iudica-
uerunt. quapropter qui dicit iniquos et peccatores, quos aeterno
supplicio ueritas damnat, aliquando inde posse liberari, non
inconuenienter eum Pelagius Origenistam uocat; sed rursus

is qui nullum peccatorem in dei iudicio misericordia dignum
existimat quod uult ei nomen imponat, dum tamen et hunc
errorem ecclesiastica ueritate non recipi intellegat; iudicium
enim sine misericordia fiet illi qui non fecit miseri-
cordiam.

20 11. Quomodo autem fiat hoc iudicium, difficile in scripturis
Sanctis comprehendi potest; modis enim raultis significatur
quod uno modo futurum est. namque aliquando dicit dominus
adaersus eos, quos in suum regnum non recipit, ostium se
clausurum clamantibusque illis et dicentibus: aperi nobis;

25 in nomine tuo manducauimus et bibimus et cetera quae
illos dicere scriptum est, se responsurum: nescio uos, qui
operamini iniquitatem; aliquando iussurum se com-

17 lac. 2, 13 24 Luc. 13, 25. 26 26 Luc. 13, 27

2 societati S 5 exemplum (s. I. m. 2 euangeliu) P 7 quisquis]
quod si quis LUL X qui si quis FF X VP m. 1 qui S 8 futuri (in mg.
m, 2 finiri) F 11 nichii LU hiis XF 1 13 dampnat LUFF 1

inde] no (in mg. m. 2 inde) L 14 Pelagius eum S 15 quod F l

16 uult ei om. m. 1 F 17 intelligant L 1 18 enim om. m. 1 L 1

fiet] sed UF m. 1 fiat S 20 fiet FVSd 21 post potest add. cap. III!
LWPV 2 24 clusurum LUVFF'

Digitized by

Google

62 S. AureliAugustini

memorat, ut hi qui noluerunt eum regnare, sibi adducantur
et interficiantur coram illo; aliquando uenturum se dicit
cum angelis suis in maiestate sua, ut congregentur ante eum
omnes gentes et diuidat eas et alios ponat ad dexteram,
quorum bona opera commemorans reportet in uitam aeternam, 5
alios ad sinistram, quibus bonorum sterilitatem imputans eos
aeterno igne condemnet; aliquando seruum nequam et pigrum,
qui pecuniam eius neglexit impendere, uel etiam hominem
inuentum in conuiuio non habentem uestem nuptialem iubet
ligatis manibus et pedibus mitti in tenebras exteriores; ali- 10
quando susceptis quinque prudentibus ostium contra stultas
alias quinque uirgines claudit. haec et si quid est aliud, quod
in praesentia non occurrit, de iudicio dicuntur futuro, utique
non in uno uel quinque, sed in multis exercendo. nam si unus
esset, qui de conuiuio, quod non habebat uestem nuptialem, 15
in tenebras iussus est mitti, non continuo sequeretur et
diceret: multi enim sunt uocati, pauci autem electi,
cum potius uno proiecto atque damnato multi in domo reman-
sisse uideantur. sed de his omnibus nunc quantum satis est
disputare perlongum est. hoc tarn en breuiter possum dicere 20
sine praeiudicio — quod in pecuniariis rationibus dici solet —
melioris discussionis unum aliquem iudicii modum, qui est
inscrutabilis nobis, seruata dumtaxat in praemiis et poenis
diuersitate meritorum multis per scripturas sanctas significari
modis. quod autem huic causae, de qua nunc agitur, satis est: 25

1 cf. Luc. 19, 27 2 cf. Matth. 25, 31—46 7 cf. Luc. 19, 22—24
8 cf. Matth. 22, 11—13 11 cf. Matth. 25, 10—12 17 Matth. 22, 14

1 hii L hi# X 1 om. VS uoluerunt L 1 regnari V 2 se uen-

turum P 3 suis om. FV 4 omnes] quam U ponat m. 1 P

5 commemorat LUL l F l PVS et reportat S reportat LUL x F l V

7 seruo LUUF^PVS et om. codd. pigro codd. VS

11 hostium LUL X P m. 1 13 praesentiam FVS occurrit] osteudit
LUUF [ PV 2 15 nuptialem in tenebras om. S 16 iussus] uisus F
17 autem] uero L l PVSd 19 hiis F iis S omnibus] hominibus

LL X F [ V> nunc] non VS 22 solet. Mollioris S 23 seruata d: seruat
codd. VS 25 quod ex Qui L qui et U

Digitized by

Google

degestisPelagii 63

si dixisset Pelagius omnes omnino peccatores aeterno igne et
aeterno supplicio puniendos, quisquis iudicium id approbasset,
in se ipsura primitus sententiam protulisset; quis enim
gloriabitur mundum se esse a peccatis? quia uero nee
5 omnes dixit nee quosdam, sed indefinite posuit et hoc secundum
euangelium se dixisse respondit, uera quidem sententia episeo-
pali est confirmata iudicio; sed adhuc ne aliud quid sentiat
Pelagius non apparet et post hoc etiam episcopale iudicium
non impudenter inquiritur.

10 IIH. 12. Obiectum est et illud Pelagio, tamquam in suo
libro scripserit 'malum nee in cogitationem uenire\ respondit
autem: 'hoc non ita posuimus, sed diximus debere studere
christianum, ne male cogitet\ quod, sicut decuit, episcopi
approbauerunt. quis enim dubitat malum eogitari non oportere?

io et re uera in libro suo ad 'malum* <cautius> ita legitur:
c nec cogitandum\ quod in hoc intellegi solet: malum ne
eogitari quidem debere. hoc autem qui negat, quid aliud dicit
quam debere eogitari malum? quod si uerum esset, non dice-
retur in laude caritatis: non cogitat malum, uenire tamen in

3 Prou. 20, 9 19 I Cor. 13, 5

1 omnes] quern UL l 2 quibus S id iudicium Vd 3 protulisse 8
4 se mundum F l SVd uero] uno F 5 indefinite d: nee indeffi-

nite codd. VS 6 snia F sua m. 1 F 1 7 adhuc ne aliud quid scrip-
simus: adhuc ne aliquid codd. VS adhuc quid d 9 imp*udenter P

imprudenter V 1 10 Capitulum quartum incipit feliciter U Capitulum
Quartum LF, m. 2 F 1 , VS Capitulum V UP et om. F 12 hoc—
cogitet add. m. 2 in mg. F L posnimus ex possumus m. 2 F sed
om. L X P 14 approbarunt VSd om. m. IF 1 15 et re uera in

libro suo ad malum cuius ita legitur nee cogitandum quod in {om.
U) hac intelligi solet malum nee (ne UFF l PS) eogitari quidem debere
codd. VS; V 1 : libro suo ad Melaniam ita legitur nee cogitandum quod
in hoc intelligi solet sqq., S 1 : libro suo ita legitur malum nee cogitan-
dum quod in hoc sensu intelligi solet sqq., d: libro suo quod ait 'malum
nee eogitari', si ita legitur 'nee cogitandum quidem', hoc intelligi solet
sqq.; cf. Hieronymi dial, contra Pel. I 32 (XXIII 549 M): Ne leuiter
quidem esse peccandum, et quid sit hoc 'leuiter', ne forte in opere te aliquis
dixisse aestimaret, annectis: Malum nee cogitandum 17 debere quidem
FVSd 18 uerum] nu F 19 non uenire d tamen ex tantum m. 2 P

Digitized by

Google

64 S. AureliAugustini

cogitationem iustorum atque sanctorum ideo non tam <in>probe
asseritur, quia cogitatio uocari solet etiam cum aliquid in
mentem uenit, etsi consensio non sequatur. cogitatio uero,
quae culpam contrahit et merito prohibetur, consensione non
caret, potuit ergo fieri, ut mendosum codicem legerent qui 5
hoc ita obiciendum arbitrati sunt, tamquam Pelagius dixerit
'malum nee in cogitationem uenire\ id est iustis et Sanctis in
mentem non uenire quod malum est. quae sententia profecto
absurdissima est; cum enim mala reprehendimus, nisi cogitata
uerbis enuntiare non possumus. sed ilia, ut diximus, culpabilis 10
appellatur cogitatio mali, quae consensionem trahit.

V. 13. Cum ergo et banc responsionem Pelagii iudices
approbassent, recitatum est aliud, quod in suo libello scripsit
'regnum caelorum etiam in ueteri testamento promissum*. ad
quod Pelagius: 'hoc et per scripturas probare possibile est: 15
haeretici autem in iniuriam ueteris testamenti hoc negant. ego
uero scripturarum auctoritatem secutus dixi, quoniam in pro-
pheta Daniele scriptum est: et accipient sancti regnum
altissimi*. qua eius accepta responsione synodus dixit: 'neque
hoc alienum est a fide ecclesiastica*. 20

14. Numquidnam ergo fratres nostros, ut etiam hoc inter
cetera obicerent, sine causa uerba ista mouerunt? non utique.
sed ueteris testamenti nomen modis duobus dici solet: uno
secundum diuinarum scripturarum auctoritatem, alio secundum
loquendi uulgatissimam consuetudinem. Paulus namque apostolus 25

18 Dan. 7, 18

1 cogitatione LUL l F l ideo non tam] deo notum codd. VS probe libri
2 etiam om. F l VS 3 mente F 4 probetur F prohibet V 2 5 fi'eri
(eri add. m. 2) F mosum (m. 2 in mg. mendosum) F 6 ita in mg.
add. L 7 cogitatione F id est— uenire om. S id est] idem F [
9 cogita m. 1 F 11 confessionem FF l 12 pelagii responsione F
Pelagii responsionem VSd 13 post approbassent add. Cap. V LFF { U
Cap. VI L X P 15 probari Vd possibile est in mg. L 19 neque
hoc] nicbil U neque enim hoc L X P 21 nunquidnam FF* hec UL X
m. 2, om. F 1 hoc ex hie P 23 uno] unum F una 7*' 1 uno modo VSd
25 loquendi om. m. 1 F l 8 uulgantissimam F uulgarissimam JP 1

Digitized by

Google

degestisPelagii (55

dicit ad Galatas. dicite mi hi, inquit, sub lege uolentes
esse legem non audistis? scriptum est enim quod
Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, alterum
de libera, quae sunt in allegoria. haec enim sunt duo

•* testamenta, unum quidemin seruitute generans, quod
est Agar. Sina mons est in Arabia, quae coniuncta est
ei quae nunc est Ierusalem; seruit enim cum filiis
suis. quae autem sursum est Ierusalem libera est,
quae est mater nostra, cum ergo uetus testamentum ad

10 seruitutem pertineat — unde etiam dictum est: eice ancil-
lam et filium eius, non enim heres erit filius ancillae
cum filio meo Isaac — regnum autem caelorum ad liber-
tatem, quomodo etiam regnum caelorum ad uetus pertinet
testamentum? sed quoniam, ut dixi, etiam sic solemus loqui,

i» ut scripturas omnes legis et prophetarum, quae ante incarna-
tionem domini ministratae auctoritate canonica continentur,
nomine testamenti ueteris nuncupemus, quis ecclesiasticis
litteris uel mediocriter eruditus ignorat ita scripturis illis
promitti potuisse regnum caelorum sicut etiam illud testa-

20 mentum nouum, ad quod pertinet regnum caelorum? certe enim
in illis litteris apertissime scriptum est: ecce dies ueniunt,
dicit dominus, et consummabo domui Israel et domui
Iacob testamentum nouum non secundum testamentum,
quod disposui patribus eorum in die qua apprehendi

25 manum eorum, ut educerem eos de terra Aegypti. hoc
enim factum est in monte Sina. tunc autem Daniel propheta

1 Gal. 4, 21. 22. 24—26 10 Gen. 21, 10 21 Hier. 38, 31. 32

1 dixit V galathas LUIJF 1 inquit om. S 2 uidistis S

3 abraam L ancilla] alia F 4 in om. FVS 5 seruitutem FPVSd

generans] quod £ tecitius (in mg. m. 2 generans) L tecitius UL X P m. 7,

generans (in spatio uaciw m. 2) F generans tecitius F 1 6 sina enim S

en

7 est] in F l hierusalem L l seruis enim (corr. m. 2) F

seruiens VS 10 etiam] et F l 12 ysaac LUL l FF l 16 ministrante
codd. VS; cf. 68, 4 17 numcupemus X 1 18 ita om. S 19 sicut
—caelorum bis pos. S 22 consumaboXt/X 1 !^ 1 domini bis pro domui U
23 testamentum ipeuip nouum L l 25 educemur V

XXXXTI Aug. Sect. VIII pars II ^>

Digitized by

Google

6() S. A u r e 1 i A u g u s t i n i

nondum erat qui dixerat: accipient sancti regnura altis-
simi. his enim uerbis praemium non ueteris, sed noui testa-
menti prophetabat, sicut ipsum Christum uenturum idem
prophetae utique pronuntiarunt, cuius sanguine dedicatum est
testamentum nouum, cuius testamenti ministri apostoli facti *
sunt dicente beatissimo Paulo: qui et idoneos nos fecit
ministros noui testamenti non littera, sed spiritu;
littera enim occidit, spiritus autem uiuificat. in illo
uero testamento, quod proprie uetus dicitur et datura est in
monte Sina, non inuenitur apertissime promitti nisi terrena 10
felicitas. unde ilia terra, qua est populus introductua per
heremum ductus, terra promissionis uocatur, in qua pax et
regnum et ab inimicis uictoriarum reportatio et abundantia
filiorum ac fructuum terrenorum et si qua huius modi, haec
sunt promissa ueteris testamenti. quibus etsi figurantur ad 15
nouum testamentum pertinentia spiritalia, tamen qui propter
ilia terrena suscipit legem dei, ipse est ueteris heres testa-
menti. ea quippe secundum uetus testamentum promittuntur
atque tribuuntur, quae secundum hominem ueterem concupi-
scuntur; quae autem illic ad nouum testamentum pertinentia 20
figurantur, nouos homines quaerunt. neque nesciebat enim quid
loqueretur tantus apostolus, qui duo testamenta in ancilla et
libera allegorica significatione distincta esse dicebat ueteri
filios carnis, nouo filios promissionis attribuens. non qui
filii carnis, inquit, hi filii dei, sed filii promissionis 25
deputantur in semen, filii ergo carnis pertinent ad terrenam
Ierusalem, quae seruit cum filiis suis, filii autem promissionis

1 Dan. 7, 18 6 II Cor. 3, 6 22 cf. Gal. 4, 23 24 Rom. 9, 8

1 accipiant F l accipias V 2 3 iidem VSd 4 utique om. VSd

praenuntiarunt V l d 5 mlsteri F l 6 et om. VS 9 quod propriej
qui quippe FV quod quippe SV ] uetus] uerus F l 10 promitti aper-
tissime FVSd 11 quo d quae V in quam V l S l per] et per (et m. 2
add.) LF,VUFiPVSd 13 habundantia LUL l FF l 14 ac] aut S
fructum LUVFF^ hac V 1 om. S 17 heres ueteris VSd 21 figuratur F
quod m. IF 22 apostoli m. 1 F 25 inquit om. S ii m. 1 V

27 hierusalem L x filiis autem S

Digitized by

Google

degestisPelagii 67

ad earn quae sursura est, liberam matrem nostram aeternam
in caelis. unde perspicitur qui ad regnum terrenum et qui
pertineant ad regnum caelorum. istam distinctionem qui etiam
illo tempore per dei gratiam intellegentes filii promissionis

5 effecti sunt, noui testamenti heredes in occulto dei consilio
deputati sunt, etiamsi uetus testamentum per temporum dis-
tributionem diuinitus datum populo ueteri congruenter mini-
strauerunt.

15. Quomodo ergo non merito commouerentur filii promis-

io sionis, filii liberae Ierusalem aeternae in caelis, cum ista
discretio apostolica atque catholica Pelagii uerbis uideretur
auferri et Agar quodam modo Sarrae crederetur aequari? ille
igitur haeretica impietate scripturae ueteris testamenti facit
iniuriam, qui earn ex deo bono, summo et uero fronte sacri-

15 legae impietatis negat, sicut Marcion, sicut Manicheus et si
quae alia pestis hoc sentit. quapropter ut de hac re quod
sentio qua possum breuitate complectar: sicut ueteri testa-
mento, si esse ex deo. bono et summo negetur, ita et nouo
fit iniuria, si ueteri aequetur. sed cum Pelagius respondisset,

20 cur dixerit etiam in ueteri testamento promitti regnum caelorum,
Danielis prophetae commemorans testimonium, qui sanctos
accepturos regnum altissimi apertissime prophetauit, non esse
hoc alienum a fide catholica merito iudicatum est: non
secundum illam distinctionem, qua in monte Sina promissa

1 nostram in mg. L in caelis aeternam FSVd 2 qui fin.

in mg. add. L 3 dictionem mut. m. rec. in distinctionem U 4 pro
dei gratia S 6 deputati] dampnati U pro temp, distributione S
7 congruentur X 1 9 prom, filii liberae om. S 10 in caelis

aeternae VSd 12 auferre F quo U sarae LUL l VSd et

crederetur (et er. m. 2) L, U 13 faciat S 14 fonte S 15 motion
U martion F si quae alia] si quae aliqua LUL 1 si qua aliqua FF l P
m. 1 si qua alia (m. 2) P, V si qua alias S 16 sentis m. IF 1 18 ne-
garetur S 20 etiam dixerit d dixerunt F etiam om. FVS

uetere PVd jn regnum L 21 prophetae om. P 23 alienum

hoc S hoc om. F catholica] ecclesiastica F indicatum F l

24 quam F l

Digitized by

Google

63 S. AureliAugustini

terrena ad uetus testamentum proprie pertinere monstrantuv,
nee tamen improbe secundum hanc loquendi consuetudinem,
qua uniuersae scripturae canonicae ante incarnationem domini
ministratae ueteris testamenti appellatione censentur, non enim
aliud est regnum altissimi quam dei regnum. aut quisquam &
contendere audebit aliud esse dei regnum, aliud regnum
caelorum?

VI. 16. Post haec obiectum est, quod Pelagius in eodem
libro suo dixerit 'posse hominem, si uelit, esse sine peccato*
et quod scribens ad uiduam adulatorie dixerit: 'inueniat apud ">
te pietas, quae nusquam inuenit, locum, inueniat ubique pere-
grina in te sedem iustitia; ueritas, quam iam nemo cognoscit,
domestica tibi et arnica fiat et lex dei, quae ab omnibus
prope hominibus contemnitur, a te sola honoretur\ et iterum
ad ipsam: f o te felicera et beatam, si iustitia, quae in caelo i*
tantum esse credenda est, apud te solara inueniatur in terris!'
et in alio ad ipsam libro post orationem domini et saluatoris
nostri docens quemadmodum debeant aancti orare ait: 'ille ad
deum digne eleuat manus, ille orationem bona conscientia
effundit, qui potest dicere: tu nosti, domine, quam sanctae et *>
innocentes et mundae sunt ab omni molestia et iniquitate et
rapina quas ad te extendo manus, quemadmodum iusta et
munda labia et ab omni mendacio libera, quibus offero tibi
deprecationem, ut mihi miserearis*. ad hoc autem Pelagius
respondens ait: 'posse quidem hominem esse sine peccato et 2>

4 ministrante FV ministrate V 2 §ecenseatnr F censeatur V 2

8 Cap. VI LFF l UV Capitulum VII L'PS 9 libro scripserit suo d

esse om. L 10 adulatione F 11 inueniet ubique S peregrina
in te d: peregrinate LU peregrinante L l FF l PVS peregrinans te V ] S l
12 sedem] sed me S iam in rng. add. L 13 domistica F 14 con-
tempnitur LFF 1 solo P 16 esse in mg. add. L 18 ille— effundit
om. U 20 sancti F 21 innocentes (te add. m. rec.) U sint F,VS
molestia] malitia F 1 ^ 1 23 ab omnij a boni F 24 misereris V

25 sine peccato esse FVSd

Digitized by

Google

degestisPelagii 69

dei mandata custodire, si uelit, diximus; banc enim possibili-
tatem deus illi dedit. non autem diximus quod inueniatur
aliquis ab infantia usque ad senectam qui numquara pecca-
uerit, sed quoniam a peccatis conuersus proprio labore et

5 dei gratia possit esse sine peccato, nee per hoc tamen in
posterum inconuersibilis. reliqua uero quae subiecerunt neque
in libris nostris sunt neque talia umquam diximus*. illis auditis
synodus dixit: Quoniam te negas talia scripsisse, anathematizas
illos qui sic tenenf? Pelagius respondit: 'anathematizo quasi

io stultos, non quasi haereticos, siquidem non est dogma*, deinde
iudicauerunt episcopi dicentes: 'nunc quoniam propria uoce
anathematizauit Pelagius insertum stultiloquium recterespondens
hominem cum adiutorio dei et gratia posse esse sine peccato,
respondeat et ad alia capitula\

in 17. Numquid hie poterant iudices uel debebant incognita
et incerta damnare, quando nemo contra aderat, qui ea quae
ad uiduam reprehensibilia scripta dicebantur Pelagium scrip-
sisse conuinceret? ubi profecto parum esset codicem ferre et
de scriptis eius haec legere, nisi et testes adhiberentur, si

«o ilia scripta sua esse etiam cum recitarentur negaret. uerum-
tamen in his quoque fecerunt iudices. quod facere potuerunt,
interrogantes Pelagium, utrum anathematizaret illos qui talia
sentiunt, qualia se negauit scripsisse siue dixisse. quos ubi
se tamquam stultos anathematizare respondit, quid amplius de

25 hac re iudices aduersariis absentibus quaerere debuerunt?
18. An et illud fortasse tractandum est utrum recte dictum
sit non tamquam haereticos, sed tamquam stultos anathe-
matizandos qui itu sentirent, quoniam dogma non esset? sed

1 enim] tibi U 2 qui F 6 inconuersi U inconuertibilis L l 8 negas
te FVSd 9 sic] sicut F quas stultos U 11 propria uoce om. FVS
12 incertum d 13 esse posse UF l P 15 nunquid FF* 16 ad

herat L adhereat IJ adherat U 17 reprehensibilis F l .p. == Pelagius
(ita et in cas. obi) LUL^FF 1 19 scripturis F hoc i 1 ^ 2 ^ 1 nisi
et] quia V 2 S l 20 uerumptamen F l 21 hiis FF L quoque] quodque F
22 auathemaret F 23 ibi F [ VS l ille S 27 est V

Digitized by

Google

70 S. A u r el i A ugu 8 1 ini

ab hac quaestione non leui, ubi quaeritur, quatenus sit defi-
niendus haereticus, recte se in praesentia iudices abstinueruut.
non enim, si quisquam uerbi gratia dixerit aquilarum pullos
paterno ungue suspensos et radiis solis oblatos, si oculis
palpitauerint, tamquam adulterinos in terram luce quodam 5
modo conuincente dimitti, si forte hoc falsum est, haereticus
iudicandus est. ethoc quidem, quia in hominum doctorum litteris
inuenitur famaque uulgatum est, nee stulte dici putandum est,
etiam si uerum non est, nee fidem nostram, propter quam
fideles uocamur, aut creditum laedit aut creditum iuuat. porro i>
si ex hoc <sensu quis> (?) contenderit animas rationales
inesse uolucribus ex eo quod in eas reuoluantur humanae, turn
uero tamquam haeretica pestis ab auribus aniraoque pellenda
est agendumque et demonstrandum, etiam si hoc de aquilis
uerum est, sicut multa mira ante oculos nostros de apibus 15
uera sunt, longe tamen ab huius modi irrationabilium animau-
tium quamuis mirabili sensu distare rationem, quae non
hominibus et pecoribus, sed hominibus angelisque communis
est. multa uero etiam stulta dicuntur ab imperitis et uanis
nee tamen haereticis, qualia sunt eorum qui de alienis artibus, 20
quas non didicerunt, temere iudicant aut immoderato et caeco
affectu uel laudant quos diligunt uel uituperant quos oderunt
et quicquid aliud in consuetudine sermonis humani non statuto
dogmate, sed passim, ut ad tempus occurrerit, per stultitiae

1 quatjnus (s. \ add. e) L diffiniendus LUL { F X P 2 abstinue-

runt V i S i d: abstulerunt codd. VS 5 aduersarios U adulteiimos V

6 hoc forte UL^FF^P 7 est om. F quidem om. FVSd 9 uerum
corr. m. 2 ex unum F 11 ex hoc sensu quis V x d: ex hoc seuis (an
senis in L dubium) q (quod P) LL l P hoc senis que F ex hoc seuis
quod UF l hoc senis quod V ex hoc uenit quod S rationabiles FVSd
12 humanae om. S tamen uero L tamen L ] UF l tunc uero S 14 aqui-
lis ue add. m. 2 F 16 uera sunt] una forte F una sorte V 2 ab
huius modi] ad hoc UF ab hoc X 1 ab his P innarationabilinm U
17 mirali (li 8. I. m. 2) L mirabilis FV 2 similis S 1 19 uere S etiam J
que L l que P stulta etiam P 20 de om. U 21 tenere U 22 uel
alt.] et i 1 24 dogmatorum U sed — leuitatem om. F occurrit S

Digitized by

Google

degestis Pelagii 71

leuitatem uel ore profertur uel stilo etiam litterisque commit-
titur. multos denique de his paululum admonitos talia dixisse
mox paenitet. ita ea non placito quodara fixa retinebant, sed
quasi undecumque rapta et non considerata profuderant. uix
5 est autem carere istis malis, et quis est qui non labitur
lingua et offendit in uerbo? sed interest quanto, interest
unde, interest postremo utrum admonitus corrigat an pertina-
citer defendendo etiam dogma faciat, quod leuitate, non dog-
mate dixerat. cum igitur omnis haereticus consequenter et

10 stultus sit, non autem omnis stultus continuo sit appellandus
haereticus, recte iudices insertum stultiloquium propria uoce
Pelagium anathematizasse dixerunt, quia et si haeresis esset,
procul dubio stultiloquium est. proinde quicquid illud sit,
generalis uitii nomine appellauerunt. utrum autem ex aliquo

i;, dogmate ista sint dicta an uero non fixa placitaque sententia,
sed facile emendabili uanitate, quoniam ille qui audiebatur
quoquo modo dicta essent sua esse negauerat. discutiendum in
praesentia non putarunt.

19. Nos sane cum hanc Pelagii defensionem in ilia quam

20 prius accepimus chartula legeremus, aderant quidam sancti
fratres, qui se Pelagii libros exhortatorios uel consolatorios
ad quandam uiduam conscriptos, cuius nomen non esset
expressum, se habere dixerunt et admonuerunt requirendum,
utrum illic ista quae sua negauit essent forte conscripta,

25 quoniam hoc et ipsi se ignorare asserebant. turn uero cum

5 cf. Eccli. 19, 16; cf. lac. 3, 2 22 Mercator in Commonitorio
super nomine Caelestii IV 3 Liuaniam nominat (cf. XLVIII 102 M.)

1 et : amj autem m. 1 F 2 inulto m. 1 L de iis S amonitos
L&Fl* 3 ea] etiam FVW eo FVS quondam FV 2 S [ quodnam S
fixi FV 2 S l 4 desiderata FV 2 S* considerant S 6 oetenditur (in mg.
m. 2 offendit) F in om. F quantum UL*FF [ PVSd 7 amonitus L
9 et consequenter stultus S consequenter — haereticus om. m. 1 F l

11 incertum Ud 13 stultiloquium esset UL l d 15 non om. m 1 F
pacitaque m. 1 F 16 facili m. 1 F 17 quo modo UL*FF l VSP m, 1
negauerant F l in om. F l 19 cum om. m. 1 L x illo m. 1 F l

22 est FPVSd 24 utrum] unum L* 25 so om. V

Digitized by

Google

72 S. AureliAugustini

idem libri ab exordio legerentur, quaesita et inuenta sunt,
affirmabant autem illi qui protulerant codicem ante quattuor
ferme annos se istos tamquam Pelagii libros habere coepisse
nee umquam utrum eius essent ab aliquo se audisse dubitari.
considerantes itaque optime nobis seruorum dei cognitam 5
fidem de hac re non posse mentiri, restare uidebatur, ut
Pelagium potius in episcopali iudicio crederemus fuisse
men ti turn, nisi fieri potuisse cogitaremus etiam ante annos
tarn multos aliquid sub eius nomine, non tamen ab illo fuisse
conscriptum; neque enim isti eosdem libros ab ipso se acce- 10
pisse uel quod ipsius essent ab eodem audisse dicebant. nam
et mihi quidam fratres nostri nonnulla opuscula sub meo
nomine in Hispaniam uenisse dixerunt, quae quidem ab eis
qui alia nostra legissent non agnoscerentur, ab aliis tamen
nostra esse crederentur. is

20. Illud sane quod Pelagius suum esse confessus est,
adhuc latebrosum est; sed puto quod in istorum gestorum
consequentibus partibus elucebit. ait enim: 'posse quidem
hominem esse sine peccato et dei mandata custodire, si uelit.
diximus; banc enim possibilitatem deus illi dedit. non autem *u
diximus quod inueniatur aliquis ab infantia usque ad senectam
qui numquam peccauerit, sed quoniam a peccatis conuersus
proprio labore et dei gratia possit esse sine peccato, nee
tamen per hoc in posterum inconuertibilis'. in his uerbis quam
dicat dei gratiam prorsus latet; et iudices quidem catholici 25
nullam aliam intellegere potuerunt, nisi quam nobis plurimum
apostolica doctrina commendat. haec est enim, qua nos liberari

1 iidem VSd 2 protulerunt V 5 congnitam U 6 re om. F l
7 pelagius L l potius om. L l 9 tam] tamen L l F l ab] sub FY-
10 se om. S 11 audiuisse S 12 meo] modo L ] F l m. 1 13 yspaniam
L byspaniam FF l iis VSd 14 agnoscentur m. 1 F 16 Cap.

VII S 18 eluebit m. IF 19 hominem om. S 20 diximus enim
banc LULWPV*S l enim om. FVS 24 tamen post hoc FVSd

haec V inconuersibilis VSd 26 potuerant V plurimum add. in
mg. in. 2 F [ 27 cominendet F lioc 7^

Digitized by

Google

degestisPelagii 73

posse speramus de corpore mortis huius per lesum

VII. Christum dominum nostrum et pro qua impetranda ora-

mus, ne intremus in temptationera. haec gratia non est natura,

sed qua subuenitur fragili uitiataeque naturae; haec gratia non

5 est legis scientia, sed ea est, de qua dicit apostolus: non
irritam facio gratiam dei; nam si per legem iustitia,
ergo Christus gratis mortuus est, et ideo non est littera
occidens, sed spiritus uiuificans. scientia quippe legis sine
gratia spiritus operatur in homine omnem concupiscentiam.

10 peccatum enim, inquit, non cognoui nisi per legem; nam
concupiscentiam nesciebam. nisi lex diceret: non
concupisces. occasione autem accepta peccatum per
mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam.
neque ista dicendo legem uituperat, immo etiam laudat, cum

is dicit: lexquidem sancta et mandatum sanctum etiustum
et bonum. quod ergo bonum est, inquit, mihi factum
est mors? absit, sed peccatum, ut appareat peccatum,
per bonum mihi operatum est mortem, et iterum legem
laudat dicendo: scimus enim quia lex spiritalis est; ego

20 autem carnalis sum, uenumdatus sub peccato. quod
enim operor ignoro; non enim quod uolo hoc ago, sed
quod odi illud facio. si autem quod nolo hoc facio,
consentio legi, quoniam bona est. ecce iam legem nouit
et laudat eique consentit, hoc est earn bonam esse consentit,

25 quoniam quod ilia iubet hoc et ipse uult et quod ilia uetat
et damnat hoc et ipse odit, et tamen quod odit hoc facit.

1 Rom. 7, 24. 25 3 cf. Matth. 6, 13 5 Gal. 2, 21 7 ci.

II Cor. 3, t> 10 Rom. 7, 7. 8 15 Rom. 7, 12. 13 19 Rom. 7, 14—16

2 Cap. VIII LL X P Cap. VII FF l UV Cap. 7 in mg. S et] sed

UL X VS set L 3 natura— non est om. S 6 faciam Yd si om. S
10 inquit om. S nam] inquam LUV nam (in ras. m. 2) F 11 di-
ceretur U 12 peccatum cm. S 14 nee L x d ita VS l 16 quid
LUFFP mihi om. FV 2 17 apparet VS { 18 iterum legem] utrum F
19 dicendo legem F quod VSd 20 uenundatus UL X F 23 nouit
UV*S*d: monuit LVFF l PVS 24 et om. VSd

Digitized by

Google

74- • S. A u r e 1 i A u g u s t i n i

inest ergo legis sanctae scientia nee tamen sanatur uitiosa
concupiscentia, inest uoluntas bona et ualet operatio mala,
hinc est quod duabus inter se legibus colluctantibus, dum
legi mentis lex repugnat in membris et captiuat sub lege
pecaati, a confitente exclainatur et dicitur: infelix ego homo, s
quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei
per Iesum Christum dominum nostrum.

VIII 21. Non ergo natura, quae sub peccato uenumdata
et uitio sauciata redemptorem saluatoremque desiderat, nee
legis scientia, per quam fit concupiscentiae cognitio, non 10
euictio, liberat a corpore mortis huius, sed gratia domini
per Iesum Christum dominum nostrum.

VIIK. Ista est non natura moriens nee littera occidens. sed
spiritus uiuificans. iam enim habebat iste naturam cum uolun-
tatis arbitrio — nam dicebat: uelle adiacet mihi — sed i»
non habebat naturam cum sanitate sine uitio — nam dicebat:
scio quod non habitat in me, hoc est in carne mea
bonum — iam habebat cognitionem legis sanctae — nam dicebat:
peccatum non cognoui nisi per legem — sed non habebat
uires agendae perficiendaeque iustitiae; nam dicebat: non 20
quod uolo hoc ago, sed quod odi hoc facio, et perfi-
cere bonum non inuenio. ideo nee uoluntatis arbitrium
nee legis praeceptum, unde liberaretur de corpore mortis
huius, quia utruraque iam habebat, aiiud in natura, aliud in
doctrina, sed gratiae dei poscebat auxilium per Iesum Chri- 25
stum dominum nostrum.

4 cf. Rom. 7. 23 5 Rom. 7, 24. 25 11 Rom. 7, 24. 25 15. 17 Rom.
7, 18 19 Rom. 1, 7 20 Rom. 7, 15. 18 23 Rom. 7, 24. 25

1 niiiosa L 3 legibus inter se Vd 4 mentis] merit is V 7 ihestt L 1
8 Cap. Villi L*P Cap. VIII LFFW Cap. 8 in mg. S uenundata

UVF 9 ne F 10 sit F^PVS 11 euictio] e uitio UFVW
12 ihesum L l 13 Cap. Villi LFF l U Capitulum X UP Cap. num. om.
VS ita S non est L 1 16 natura F 17 scio— nam dicebat
om. U scio om. F quia L { FF { habebat F 18 cognitionis F
cognationem V 19 peccatum— Jicebatw. 2inmg. L l 20 non om. m. 1 F
21 hoc pr. d: om. codd. VS 24 huius om. F l 25 gratia U dei om. F

Digitized by

Google

degcstisPelagii 75

X. 22. Hanc itaque gratiam quam in catholica ecelesia
iiotissimam nouerant episcopi crediderunt Pelagium confiteri,
cum audirent eum dicere 'hominem a peccatis conuersum
proprio labore et dei gratia posse esse sine peccato.* ego

5 autem propter ilium librum, quern mihi refellendum serui
dei dederunt, qui discipuli eius fuerunt et. cum eundem
Pelagium ualde diligerent, eius esse dixerunt, ubi hac quae-
stione sibi proposita, quia hoc in eo iani plurimos offenderat,
quod aduersus dei gratiam loqueretur, apertissime expressit

io 'hanc se dicere dei gratiam, quod possibilitatem non peccandi
natura nostra cum conderetur, accepit, quoniam condita est
cum libero arbitrio' — propter hunc ergo librum ego, plurimi
autem fratres propter eius disputationes, quas dicunt sibi esse
notissimas, adhuc sumus de istorum uerborum eius ambiguitate

15 solliciti, ne forte quid in ea lateat atque hoc se dixisse sine
praeiudicio sui dogmatis exponat postea discipulis suis ita
disserens: dixi quidem proprio labore et dei gratia posse
hominem esse sine peccato, sed quam dicam gratiam optime
nostis et legendo recolere potestis, quod ea sit, in qua creati

20 sumus a deo cum libero arbitrio. atque ita duin eum credunt
episcopi earn dixisse gratiam, non qua homines creati sumus,
sed qua in nouam creaturam adoptati — hanc enim apertis-
sime gratiam diuina scriptura commendat — ignorantes haere-
ticum tamquam catholicum absoluerunt. suspectum enim me

25 facit etiam illud, quod cum in eodem libro, cui respondi, aper-
tissime dixerit 'Abel iustum numquam omnino peccasse\
modo ait: 'non autem diximus quod inueniatur aliquis ab

6 Timasius et Iacobus, cf. cap. XXIII

1 Cap. XI L X P Cap. 10 in mg. S 2 nouerunt V 7 diligenter

LUL l F l V 2 8 hoc] hec U iam] omnia L 1 9 o§ten<}Jt expressit
F l ostendit V 2 8 l 13 autem (*. I add. m. rec.) U ergo i 1 15 latent
FV 2 se hoc VSd 17 disseretis (m. 1 ex disceretis) F, V 2 dixit F
19 quod ea sit] ea quod sit L l quod sit ea U qui ea sit F sic quod
ea F l VS quia ea sit V 2 quo V 22 qua om. V 23 commen-

dat om. F 24 absoluerint LUL i FF l VS 25 etiam om. S cum om. V 2
27 inueniat F

Digitized by

Google

76 S. AureliAugustini

infantia usque ad senectam qui numquam peccauerit, sed
quoniam a peccatis conuersus proprio labore et dei gratia
possit esse sine peccato*. Abel quippe iustum non a peccatis
conuersum in cetera uita dixit factum esse sine peccato, sed
'quod peccatum nullum limquam fecerit\ unde si ille ipsius 5
liber est, profecto ex ipsa responsione emendandus est. nolo
enim eum dicere modo fuisse mentitum, ne forte quid in
libro illo scripserit se dicat oblitum. proinde cetera uideamus.
ea quippe consequuntur in ecclesiasticis gestis, quibus adiu-
uante domino possumus ostendere etiam Pelagio, sicut nonnullis 10
uidetur, in ilia examinatione purgato et certe apud iudices
dumtaxat homines absolute hanc talem haeresim, quam et
ulterius progredi et in peius proficere nolumus, sine dubio esse
damnatam.

XL 23. Haec enim sequuntur obiecta Pelagio, quae in 15
doctrina Caelestii discipuli eius referuntur inuenta. 'Adam
mortalem factum, qui siue peccaret siue non peccaret, mori-
turus esset. quoniam peccatum Adae ipsum solum laeserit et
non genus humanum. quoniam lex sic mittit ad regnum quem-
admodum enangelium. quoniam ante aduentum Christi fuerunt *..
homines sine peccato. quoniam infantes nuper nati in ilio
statu sint, in quo Adam fuit ante praeuaricationem. quoniam
neque per mortem uel praeuaricationem Adae omne genus
hominum moriatur neque per resurrectionem Christi omne
genus hominum resurgat*. haec ita obiecta sunt, ut etiam 25

16 cf. Op. iraperf. I 68. VI 25 (XLV 1090. 1559 M.) 21 cf. Op.
iraperf. I 96 (ib. 1112)

3 iustds L a om. codd. V 5 quod om. F { ullum FVS

nunquam S ipse FV 2 S l 6 emendans FV l 7 fuisse om. F

quod VSd consecuntur LFF [ ecclesiastis V 10 ostendere et
cetera .p. sicut L 1 Pelagium V Pelag. V 2 Pelagio V 1 11 purgat L x
12 absolutos FV 2 et om. UL l FF l S 13 et in peius] in penis F
profiteri LUL l FF^P m. 2, VS noliraus UL l d 14 dampnatum FF [
15 Cap. XI LFU Cap. X F' Cap. XII HP Cap. VIII S Hie F'VS
secuntur LFF 1 16 eel estii UFF 1 17 sine L j.eccaueritpr. LUL*F l V 2
peccauerit fin. L x 18 laeserit] lex erit F 22 sunt Vd fecit FS l

Digitized by

Google

degestisPelagii 77

apud Garthaginem a sanctitate taa et ab aliis tecum epi-
scopis dicerentur audita atque damnata. ubi quidem, ut recolis,
ipse non fui, sed postea, cum uenissem Carthaginem, eadem
gesta recensui, ex quibus aliqua memini; sed nescio utrura

5 eis iiaec omnia teneantur. quid autem interest, utrum aliqua
ibi non sint forte commemorata et ideo nee damnata, cum
constat esse damnanda? deinde obiecta sunt et alia quaedam
capitula commemoratione mei nominis interposita, quae mihi
de Sicilia missa fuerant, cum ibi fratres catholici huiusce modi

10 quaestionibus turbarentur, quibus per librum ad Hilarium
scriptum, qui ea mihi in epistola sua consulens miserat, satis
sufficienter, ut mihi uidetur, respondi. ista sunt autem: posse
hominem sine peccato, si uelit, esse, infantes, etsi non bapti-
zentur, habere uitara aeternam. diuites baptizatos, nisi omnibus

15 abrenuntient, si quid boni uisi fuerint facere, non reputari illis
neque regnum dei posse eos habere.

24. Ad haec sibi obiecta, sicut gesta testantur, Pelagius ita
respondit: 'posse quidem hominem sine peccato esse dictum
est\ inquit, 'superius; de eo autem, quod fuerint ante aduentum

20 domini homines sine peccato, dicimus et nos quoniam ante
aduentum Christi uixerunt quidam sancte et iuste secundum
scripturarum sanctarum traditionem. reliqua uero et secundum
ipsorum testimonium a me dicta non sunt, pro quibus ego
satisfacere non debeo; sed tamen ad satisfactionem sanctae

25 synodi anathematizo illos qui sic tenent aut aliquando tenu-

10 Ep. 157 (cf. XXXIII 674 M.)

1 cartaginem LUFF 1 3 cum ipse S non — Carthaginem] non fuis-
sem cartagini m. 1 F cum fuissem cartagini m. 2 F, V 2 fdi, sed] fuissem
LUL l F l VS cartaginem LUL 1 in Carthaginem V 5 eius VS 6 inibi
FVd cum om. F l V 7 constet FV 2 9 huiusmodi UVSd

10 ylarium L hylarium Z 1 hylarum F yllarium F l 12 respondisse

LUL ] FF l VS 15 abrenuntietur F uisi] nisi S 17 hoc JJ

18 de posse d 19 inquit om. S 21 qui Jem m. 1 F 22 tradicti-
onem LU et om. F 23 pro] quod F 24 satisfare U 25 fin.
tenuerant VS 1 tenuerint S

Digitized by

Google

78 S. AureliAugustini

erunt\ post banc eius responsionem synodus dixit: f ad haec
praedicta eapitula sufficienter et lecte satisfecit praesens
Pelagius anathematizans ea quae non erant eius'. uidemus
igitur et tenemus non solum a Pelagio uerum etiam a Sanctis
episcopis, qui illi iudicio praesidebant, mala perniciosissima 5
huius modi haeresis esse damnata: Adam mortalem factum,
quod ut plenius exponeretur quomodo dictum sit, additum est:
qui siue peccaret siue non peccaret moriturus esset. quod
peccatum eius ipsum solum laeserit et non genus humanum.
quod lex sic mittat ad regnum, quemadmodum et euangelium. 10
quod infantes nuper nati in illo statu sint, in quo Adam fuit
ante praeuaricationem. quod neque per <mortem uel> prae-
uaricationem Adae omne genus hominum moriatur neque per
resurrectionem Christi omne genus hominum resurgat. quod
infantes; etsi non baptizentur. habeant uitam aeternam. quod v>
diuites baptizati, nisi omnibus abrenuntient, si quid boni uisi
fuerint facere, non illis reputetur neque regnum dei possint
habere, haec certe omnia iudicio illo ecclesiastico anathemati-
zante Pelagio et episcopis interloquentibus constat esse
damnata. 20

25. His autem quaestionibus et istarum sententiarum conten-
tiosissimis adsertionibus iam usquequaqueferuentibus multorum
fratrum perturbabatur infirmitas. unde coacti sumus sollici-
tudine caritatis, quam erga ecclesiam Christi per gratiam
Christi habere nos conuenit, etiam ad beatae memoriae Mar- 25
cellinum, qui eos cotidie disputatores molestissimos patiebatur
et me per litteras consulebat, de quibusdam istarum quaesti-
onibus scribere et maxime de baptismo paruulorum, de quo

1 haec praedicta] haecque dicta LUL*FF l hae quae dicta VS 2 satis-
facit FV 2 4 etiam et 7 1 6 huius modi] huius UVFVS 8 quod]
quoque FV 2 ; sic etiam in iters. 10. 11. 12. 14. 15 12 mortem uel d:
om. codd. VS 15 habent FF l S 16 abrenuerint V uisi] nisi V 2 S l
19 esset m. 1 F l 21 contentiosissima LUUF l P m. 1 contgptiosissima
F et contentiosissima VS 1 23 fratrum] factum L x 25 nos habere VSd
ad] a F

Digitized by

Google

degestisPelagii 79

etiam postea te iubente in basilica Maiorum gestans quoque
in raanibus epistolam gloriosissimi martyris Cypriani et de
hac re uerba eius recitans atque pertractans, ut error iste
nefarius de quorundam cordibus auferretur, quibus persuasa
5 fuerant quae in his gestis uidemus damnata, adiutus orationibus
tiiis, quantum potui, laboraui. haec sunt, quae nonnullis
fratribus quidam talia sentientes ita persuadere conabantur,
ut de orientalibus comminarentur ecclesiis quod, nisi qui haec
tenerent, earum possent iudicio condemnari. ecce quattuordecim

10 antistites orientalis ecclesiae in ea terra, cui dominus praesen-
tiam suae incarnationis exhibuit, Pelagium non absoluerent,
nisi ea taraquam fidei catholicae aduersa damnaret. unde si
propterea est iste absolutus, quod anathematizauerit talia, procul
dubio ilia damnata sunt, quod multo cumulatius atque clarius

15 in consequentibus apparebit.

26. Vnde nunc duo ilia uideamus, quae noluit anathemati-
zare Pelagius, quia etiam sua esse cognouit, sed ut illud
quod in eis offendebat auferret quomodo ea sentiret exposuit.
'posse quidem', inquit, 'hominem sine peccato esse dictum est

20 superius\ dictum sane et nos meminimus, sed ideo mitigatum
et a iudicibus approbatum, quod addita est dei gratia, quae
in iliis capitulis tacebatur. de hoc autem altero quemadmodum
respondent diligentius intuendum est. c de illo autem*, inquit,
'quod fuerint ante aduentum domini homines sine peccato

25 dicimus et nos quoniam ante aduentum Christi uixerunt quidam

1 Sermo 294 (XXXVIII 1335 M.)

1 in basilica om. m. 1 L Maiorini V l S { 2 cipriani & ciprini

m. 1 F 4 nepharius &F nefandus U auferetur F 5 fuerunt FVS
8 comminatur m. 1 F* quod] quoque m. 1 LF nisi] si qui

LUVFS m F'S 1 hoc FUIJ 9 eorum F*VS posse LUL l F

ecce om. S 11 sui F carnis FVSd exibuit LU absoluerentur
F'F 2 15 sequentibus FV 2 16 uidemus U quern (?) LUL 1

uoluit L l 17 qui FVd 18 offendebaut F sentire V 19 quidem]
in quid V 2 inquit S l om. F l inquit om. VS 20 dictum est V

metuimus V 22 illis] nullis IJrjJF [ V 2 S l altera S 25 uixerint F

Digitized by

Google

80 S. AureliAugustini

sancte et iaste secundum sanctarum scripturarum traditionem*.
non est ausus dicere: dicimus et nos quoniam ante aduentum
Christi fuerunt homines sine peccato, cum hoc illi de Caelestii
dictis fuisset obiectum — sensit enim quam esset periculosum
et molestum — sed ait: dicimus et nos quoniam ante aduentum 5
Christi uixerunt quidam sancte et iuste\ quis hoc negauerit?
sed aliud est hoc et aliud fuisse sine peccato, quia et illi
sancte iusteque uiuebant, qui ueraciter tamen dicebant: si
dixerimus quia peccatum non habemus, ipsi nos sedu-
cimus et ueritas in nobis non est. et hodie multi iuste 10
sancteque uiuunt nee tamen in oratione mentiuntur, cum
dicunt: dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimit-
timus debitoribus nostris. hoc ergo iudicibus placuit,
quemadmodum ipse <se> dicere asseuerauit Pelagius, non
quemadmodum obiciebatur dixisse Caelestius. nunc ea quae 15
restant pertractemus. ut possumus.

XII. 27. Obiectum est Pelagio, quod diceret 'ecclesiam hie
esse sine macula et ruga*, unde etiam Donatistae diuturnum
nobiscum habuerunt in nostra collatione conflictum; sed illos
de permixtiono malorum hominum tamquam palea cum fru- 20
mentis propter areae similitudinem potius urgebamus. qua
similitudine etiam istis respondere possumus, nisi ecclesiam in
solis bonis uellent fo.rtassis intellegi, quos nullum omnino
asserunt habere peccatum, ut possit ecclesia hie esse sine
macula et ruga, quod si ita est, eadem repeto quae paulo 25
ante memoraui: quomodo sunt membra ecclesiae, de quibus

8 I loh. 1, 8 12 Matth. 6, 12

2 est om. FV 3 celestii LL l F m 2 celesti m. IF 7 qua S
9 dixsmus m. 1 F 10 sancte iusteque m. 1 F 14 ipse se scripsi:
ipse codd. VS se S l d diceret codd. VS adseuerauerit F non
quemadmodum corr. m. 2 ex nunquam aliquod F l 16 ut possumus

om. S 17 Cap. XII LUFF 1 Cap. XIII L*P Cap. IX (in mg. 11) S est
(in mg. et) V 18 etiam] et F 20 permisstione S paleae d 21 soli-
tudinem F poius— similitudine add. m. 2 in mg. F 22 istos F*
possumus F 23 fortasse FVSd 24 asserere L 1

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 81

uerax clamat humilitas: si dixerimus, quia peccatum non
habemus, ipsi nos seducimus et ueritas in nobis non
est? uel quomodo id quod earn dominus docuit orabit ecclesia:
dimitte nobis debita nostra, si in hoc saeculo est ecclesia

3 sine macula et ruga? postremo ipsi de se ipsis interrogandi
sunt, utrum necne fateantur aliqua se habere peccata. quod
si negabunt, dicendum est eis, quod se ipsos decipiant et
ueritas in eis non sit; si autem peccatum se habere fatebuntur,
quid aliud quam de ruga sua uel macula fatebuntur? non sunt

10 ergo isti ecclesiae membra, quia ilia est sine macula et ruga,
hi autem cum macula et ruga.

28. Sed ad hoc obiectum uigilanti circumspectione respondit,
quam sine dubio catholici iudices approbauerunt. 'dictum est',
inquit, 'a nobis, sed ita, quoniam lauacro ab omni macula et

is ruga purgatur ecclesia, quam uelit ita dominus permanere\ ad
quod synodus dixit: 'hoc et nobis placet*, quis enim nostrum,
negat omnium in baptismo peccata dimitti et omnes fideles
sine macula et ruga de lauacro regenerationis adscendere? aut
cui christiano catholico non placet, quod et domino placet

*> idque futurum est, ut ecclesia permaneat sine macula et ruga,
quandoquidem id nunc agitur dei misericordia et ueritate, ut
ad illam perfectionem, ubi sine macula et rjiga in aeternum
mansura est, sancta ecclesia perducatur? sed inter lauacrum,
ubi omnes praeteritae maculae rugaeque tolluntur, et regnum,

25 ubi sine macula et ruga perpetuo manebit ecclesia, tempus
hoc medium est orationis, ubi necesse est dicat: dimitte
nobis debita nostra, propter hoc obiectum est eos dicere

1 I Ioh. 1, 8 4. 26 Matth. 6, 12

1 quia] quoniam LUUS om. F l 3 eum UL*FF l VS 4 sicut L
sicut m. 1 F, V 2 om. F l hoc om. V 6 uerum nee ne S 7 qui
ni. IF 8 se om. m. 1 F fatentur S 10 menbra FF l 12 circum-
inspectione LU 14 sed] scilicet VS 18 et ruga om. F 21 quando-
quidem — ruga add. m. 2 in mg. L quam quidem V 2 dei] de L 1
et Dei V 1 23 perducetur LUL^F, m. 1 P perduceret F l VS 24 ubi]
nisi LL*F ] m. 1 26 orationi F\ n 27 est om. S

XXXXII Aug. Sect. V11I pars II. ^

Digitized by

Google

82 S. Aureli Augustini

c hic esse ecclesiam sine macula et ruga*, utrum per banc
sententiam auderent prohibere orationem, qua diebus et noc-
tibus ueniam peccatorum iam baptizata sibi poscit ecclesia.
de quo medio tempore inter remissionem peccatorum quae
fit in lauacro et permansionem sine peccatis quae futura est 5
in regno cum Pelagio nihil est actum, nihil ab episcopis
pronuntiatum, sed tantum hoc, quod breuiter significandum
putauit, non se ita dixisse, ut uidebatur obiectum. cum enim
hoc ait: 'dictum est a nobis, sed ita\ quid uoluit uideri nisi non ita,
quemadmodum dixisse ab his qui obiecerant credebatur? quid 10
tamen secuti sint iudices, ut sibi dicerent hoc placere, id est
baptismum, quo abluitur a peccatis, et regnum, ubi permanebit
sine peccatis sancta quae nunc mundatur ecclesia, satis, quantum
existimo, apparet.

XIII. 29. Deinde obiecta sunt de libro Caelestii, quid in 15
unoquoque capitulo contineat, magis secundum sensum quam
secundum uerba. quae quidem ille latius exequitur, sed tunc
subicere omnia qui libellum aduersus Pelagium dederunt se
non potuisse dixerunt. ergo in primo capitulo libri Caelestii
hoc scriptum esse posuerunt: "quoniam plus facimus quam in 20
lege et euangelio iussum est\ ad quod Pelagius respondit:
"hoc quasi nostrum posuerunt; dictum est uero a nobis secundum
apostolum de uirginitate, de qua Paulus dicit: praeceptum
domini non habeo\ synodus dixit: 'hoc et ecclesia recipit*.
legi ego, quo sensu id Caelestius in libro suo posuerit, si 25

23 I Cor. 7, 25

1 esse add. m. 2 F 2 audere m. 1 F auderent auderent F 1 proibere L
dibus m. IF 3 possit m. 1 F 4 quo] qua LFF l S 7 hoc om. F quod
om. m.lL 8 enim om. UL l F l VS 9 hoc om. FS l ait om. S a nobis]
uobis codd. VS noluit LVF'V 2 10 abiecerant L l obiecerunt V

11 transecuti m. 1 F sunt £ dicerent sibi UF l V8d id est om. i 1

12 a quo FV* 15 Cap. XIII LUFF 1 Cap. X (in mg. 13) 8 Cap. XIIII
UP 17 exsequetur VS 1 18 quae S 19 capitulo libri m. 2 ex in
libri alteri F 21 et euangeliu (s. 1. m. 2) L l iusum F ad quod m.
2 ex quid FV 2 Pelagius] postea L l post m. 1 F L 23 uerginitate U
qua add. m. 2 l, x 24 dei V dicit V 25 ego] eo F ei T' 2 si] non S

Digitized by

Google

degestisPelagii ^3

tamen eum suum esse non negat. dixit enim hoc, quo uidelicet
persuaderet tantam nos habere per naturam liberi arbitrii non
peccandi possibilitatem, ut plus etiam quam praeceptum est
faciamus, quoniam perpetua seruatur a plerisque uirginitas,
5 quae praecepta non est, cum ad non peccandum praecepta
implere sufficiat. quod autem a Pelagio responsum est, ut
approbarent iudices, non sic acceperunt, tamquam omnia legis
et euangelii praecepta custodiant, qui uirginitatem, quae prae-
cepta non est, insuper seruant, sed ad hoc tantum, quod

10 plus est uirginitas quae non est praecepta quam coniugalis
pudicitia quae praecepta est et custodire istam quam illam
utique plus est, cum tamen neutrum eorum habeatur sine
gratia dei, quandoquidem apostolus de hac re loquens ait:
uolo autem omnes homines esse sicut me ipsum; sed

is unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic,
alius autem sic. et ipsi domino cum dixissent discipuli: si
haec hominis est causa cum uxore, non expedit nubere,
uel, quod latine melius dicitur, non expedit ducere, non,
inquit, omnes capiunt uerbum hoc, sed quibus datum

20 est. hoc ergo episcopi ecclesiam recipere pronuntiarunt, quod

plus sit uirginitas perseuerans, quae praecepta non est, quam

nuptiarum castitas, quae praecepta est. quo autem sensu

illud Pelagius siue Caelestius dixerit, iudices nescierunt.

XIIII. 30. Hinc iam obiciuntur Pelagio alia Caelestii capifcnla

14 I Cor. 7, 7 16. 18 Matth. 19, 10. 11

1 non om. S 2 Tin LFF 1 tantum V uos U habere* F 3 est
om. m. 1 F 6 perficiat m. 1 F a om. L x 8 euangelia U euan-
gelium m. IF 9 insuper— non est om. m. 1 F hec FF l V 10 uir-
ginitatis V quam] que LUL l F { F m. 1 11 et om. S 12 neutrum
(rum corr. m. 2) F habeatur (atur corr. m. 2) F 13 de hac re

apostolus F 14 homines omnes L l 15 habeo U 16 autem om. L l
ipso V 17 hoc FV om. S hominis om. LUUFF l V post causa

legitur apud S 20 pronuntiatur L l 23 Pelagius in spat, uacuo

addid. m. 2 F dixerunt V>S l 24 Ca r . XIIII LUFF' Cap. XV UP
Cap. XI (in mg. 14) S iam] inde U pelagii L 1 celesti m. IF

Digitized by

Google

84 S. AureliAugustini

capitalia et sine dubitatione damnanda, quae nisi anathemati-
zasset, cum his sine dubio damnaretur. in tertio capitulo scripsisse
Caelestium: 'gratiam dei et adiutorium non ad singulos actus
dari, sed in libero arbritrio esse uel in lege ac doctrina > , et
iterum: c dei gratiam secundum merita nostra dari, quia si 5
peccatoribus illam det, uidetur esse iniquus', et his uerbis
intulisse: 'propterea et ipsa gratia in mea uoluntate posita est,
siue dignus fuerim siue indignus. si enim per gratiam omnia
facimus, quando uincimur a peccato, non nos uincimur, sed
dei gratia, quae uoluit nos iuuare omni modo et non potuit\ 10
et iterum ait: c si gratia dei est, quando uincimus peccata, ergo
ipse est in culpa, quando a peccato uincimur, quia omnino
custodire nos aut non potuit aut noluit*. ad ista Pelagius
respondit: 'haec utrum Caelestii sint, ipsi uiderint qui dicunt
ea Caelestii esse; ego uero numquam sic tenui, sed anathe- 15
matizo qui sic tenet*, synodus dixit: 'recipit te sancta synodus
ita uerba reproba condemnantem\ de his certe omnibus et
Pelagii eadem anathematizantis manifesta responsio est et
episcoporum ista damnantium absolutissima iudicatio. utrum
ea Pelagius an Caelestius an uterque an -neuter illorum an 20
alii siue cum ipsis siue sub nomine illorum senserint siue
adhuc sentiant, sit dubium uel occultum, satis tamen hoc
iudicio declaratum est esse damnata et Pelagium simul fuisse
damnandum, nisi haec etiam ipse damnaret. nunc certe post hoc
iudicium, quando contra huius modi sententias disputamus, 25
aduersus damnatam haeresim disputamus.

5 cf. Op. imperf. I 133 II 166 (XLV 1133. 1212 M.), De bono
perseuer. 16, 41 (ib. 1018), Contra duas ep. Pelag. I 4, 8. 19. 37 (XL1V
554. 567 M.), Contra Iulianum Pelag. Ill 21, 48 (ib. 727)

4 ac] et F 5 nostra om. ]J 7 intulisset LUFF l S 8 fierem
FF l SV 10 gratia dei UVF 1 uoluit ex noluit F* adiuuare FVSd
oiode L omnimode L x F l 11 uicimus F l V uiuamus m. 1 F 12 ipsa
(a ex e) L l P 13 pr. aut] autem F 14 utrum ex utique F celestii
om. m. 1 L 1 20 ea (corr. m. 2 a) F pelagius m. 2 ex apostolus F
21 alii* F senserunt FVS 23 damnaturn LFF 1 VS darnnatds L x simul |
. similem LUL 1 24 hoc UI.^FVS hoc ex hii F 25 contra] cum 1*

Digitized by

Google

degestisPelagii 85

31. Dicam etiam aliquid latius. superius metuebam, cum
diceret Pelagius 'adiuuante gratia dei posse esse hominem
sine peccato\ ne forte eandem gratiam possibilitatem diceret
esse naturae a deo couditae cum libero arbitrio, sicut in libro

5 illo est, quern tamquam eius accepi, cui respondi, et eo modo
nescientes iudices falleret. nunc uero cum anathematizat eos
qui gratiam dei et adiutorium non ad singulos actus dicunt
dari, sed in libero arbitrio esse uel in lege atque doctrina,
satis euidenter apparet earn ilium dicere gratiam, quae in

10 Christi ecclesia praedicatur, quae subministratione sancti spiritus
datur, ut ad nostros actus singulos adiuuemur. unde et
oramus semper adiutorium oportunum, ne inferamur in tempta-
tionem. nee illud iam metuo, ne forte ubi dixit: 'non posse
esse sine peccato, nisi qui scientiam legis habuerit\ atque

is id ita exposuit, ut ad non peccandum in legis scientia poneret
adiutorium, eandem legis scientiam dei gratiam uelit intellegi.
ecce anathematizat qui hoc sentiunt, ecce nee naturam liberi
arbitrii nee legem atque doctrinam uult intellegi gratiam,
qua per actus singulos adiuuamur. quid ergo restat, nisi ut

20 earn intellegat quam dicit apostolus subministratione
spiritus sancti dari? de qua dicit dominus: nolite cogi-
tare quomodo aut quid loquamini; dabitur enim uobis
in ilia hora quid loquamini; non enim uos estis qui
loquimini, sed spiritus patris uestri qui loquitur

25 in uobis. nee illud metuendum est, ne forte ubi ait 'omnes

1 cf. pag. 72, 18 5 cf. libr. de nat. et gratia 13 cf. pag. 52, 20

20 Phil. 1, 19 21 Matth. 10, 19. 20 25 cf. pag. 56, 9

1 latius (in ras.) L laetius FV 2 d 3 ne om. F 5 illo om. VS
6 falleretur m. 1 L,L l F { V 2 cum om. S anathematizans scribendum

suspicans 7 dicuntj debent X 1 8 sed] si L l libro m. 1 F

9 ea F 12 optunQ L optimum X 1 13 iam om. S ubi] nisi m. 1
F\ V 2 14 habuit VF'VS 15 exposuerit L l legum LL X F*V*

scientiam VSd 16 eadem FV 2 scientia FV 2 gratia F 17 hec F 1
19 ut add. 7n. 2 L om. F 20 intelligant F subministrationem L U

21 dari in mg. LF 24 loquamini V loquor U

Digitized by

Google

8(3 S. Aureli Augustini

uoluntate propria regi 1 , idque exposuit 'ideo se dixisse propter
liberum arbitrium, cui deus adiutor est eligenti bona", etiam
hie per naturam liberi arbitrii et per doctrinatn legis adiu-
torera dixerit. cum enim recte anathematizauerit eos qui
dicunt gratiam dei et adiutorium non ad singulos actus dari, 5
sed in libero arbitrio esse uel in lege ac doctrina, profecto
dei gratia uel adiutorium ad singulos actus datur excepto
libero arbitiio uel lege atque doctrina, ac per hoc per singulos
actus a deo regimur, quando recte agimus, nee frustra orantes
dicimus: itinera mea dirige secundum uerbum tuum, 10
ne dominetur mihi omnis iniqitas.

32. Sed quod ista sequitur, me rursus sollicitat. cum enim
de quinto capitulo libri Caelestii huic fuisset obiectum, quod
affirment unumquemque hominem omnes uirtutes posse habere
et gratias et auferant diuersitatem gratiarum, quam apostolus 15.
docet, Pelagius respondit: 'dictum est a nobis, sed maligne et
imperite reprehenderunt. non enim auferimus gratiarum diuer-
sitatem, sed dicimus donare deum ei qui fuerit dignus accipere
omnes gratias, sicut Paulo apostolo donauit\ ad hoc synodus
dixit: 'consequenter et ecclesiastico sensu et ipse sensisti de 20
dono gratiarum, quae in sancto apostolo continentur\ hie dicet
aliquis: quid ergo sollicitat? an tu negabis omnes uirtutes et
gratias fuisse in apostolo? ego uero, si illae accipiuntur omnes,
quas uno quodam ipse apostolus commemorauit loco, quas et
episcopos intellexisse arbitror, ut hoc approbarent et pronun- 25
tiarent sensu ecclesiastico dictum, non eas dubito habuisse
apostolus 1'aulum. ait enim: et quosdam quidem posuit

10 Ps. 118, 133 27 I Cor. 12, 28

1 propria uoluntate V 2 dei L 1 3 adiutorium U 4 dixit FF { VS
5 ad om. m. 1 1J 8 uelj et S ac] ne F 11 ut ne F mihi]
in me S 12 ita LUL x FF l VS sequitur] semper U rursum

FF [ VSd 13 fuisse V 15 aplis (s 8. 1) F 17 auferrimus F

gratiam m. 1 F 18 ea S 22 negabas S 23 e*go F accipiantur d
25 hec L l F l S et pronuntiarent om. U 26 ecclesiastico] occulto U
eos LUL l FP m. I V 2 S l

Digitized by

Google

»le gestis Pelagii 87

Jeus in ecclesia, primo apostolos, secundo prophetas,
tertio doctores, deinde uirtutes, deinde donationes
sanitatum, adiutoria, gubernationes, genera linguarum.
quid ergo? dicemus quod haee omnia non habuerit apostolus

5 Paulus? quis hoc audeat dicere? nam eo ipso quod apostolus
erat habebat utique apostolatum. sed habebat et prophetiam.
an non prophetia eius est: spiritus enim manifeste dicit,
quia in nouissimis temporibus recedent quidam a fide
intendentes spiritibus seductoribus, doctrinis daemo-

10 niorum etcetera? erat et doctor gentium in fide et ueritate
et operabatur uirtutes et sanitates; nam mordentem uiperam
manu excussit illaesa et paralyticus ad uerbum eius restituta
continuo salute surrexit. adiutoria quae dicat obscurum est,
quoniam uis huius uerbi late patet. quis tamen huic et istam

15 gratiam defuisse dicat, per cuius laborem salutem hominum sic
constat adiutam? quid uero eius gubernatione praeclarius, quando
et per eum dominus tunc tot ecclesias gubernauit et per eius
epistolas nunc gubernat? iam genera linguarum quae illi deesse
potuerunt, cum ipse dicat: gratias deo quod omnium ue-

20 strum lingua loquor? quia ergo istorum omnium nihil
apostolo Paulo defuisse credendum est, propterea responsionem
Pelagii omnes gratias ei donatas esse dicentis iudices approba-
uerunt. sed sunt et aliae gratiae, quae hie commemoratae non
sunt, neque enim, quamuis esset apostolus Paulus multum ex-

25 cellens membrum Christi corporis, nullas plures et ampliores

7 I Tim. 4, 1 10 I Tim. 2, 7 11 cf. Act. 28, 3 12 cf. Act!
14, 10 19 I Cor. 14, 18 25 cf. I Cor. 6, 15

1 ecclesiam S 2 deinde alt. om F doipjnationes L l doiwtiones
(in mg. m. 2 at dominationes) F L 4 habuit VS 5 audet V 6 habe-
batque pr. V 7 prophetia (etia in spat. uac. add. m. 2) F 9 inten-
dentibus m. IF 10 et cetera om. VSd erat] ipse erat d pe (pro ipse)
erat V praeterea erat SV l 11 mortem L l F m. 1 13 obscurum om. m. 1 F ]
14 uerbi] ut ibi V latep L huic in spat. uac. m. 2 add. F 16 ad
uitam L X F ad gubemationem F praeclarius est S 20 lingua§ LL 1
linguas S 21 Paulo om. S 22 datas m. 1 L dicentes F 25 cor-
poris xpi L x FF l VSd hillas in nullas m. 2 F

Digitized by

Google

$8 S. AureliAugustini

gratias accepit ipsum totius corporis caput, siue in carne siue in
anima hominis, quam creaturam suam uerbum dei in unitatem
personae suae, ut nostrum caput esset et corpus eius essemus.
assumpsit, et re uera si esse possent in singulis omnia, frustra
de membris corporis nostri ad hanc rem data similitudo uide- 5
retur. sunt enim quaedam communia omnibus membris, sicut
sanitas, sicut uita; sunt autem alia etiam singulis propria,
unde nee auris sentit colores nee oculus uoces. propter quod
dicitur: si totum corpus oculus, ubi auditus? si totum
auditus, ubi odoratus? quod quidem non ita dicitur, tamquam 10
impossibile deo sit et auribus praestare sensum uidendi et
oculis audiendi. quid tamen faciat in Christi corpore, quod
est ecclesia, et quam diuersitatem ecclesiarum uelut per
membra diuersa ut essent dona etiam singulis propria, signi-
ficauerit apostolus certum est. quapropter et qua causa hi 15
qui illud obiecerunt auferri noluerint distantiam gratiarum et
qua causa episcopi propter Paulum apostolum, in quo dona
omnia, quae loco uno commemoiauit, agnoscimus, id quod
respondit Pelagius potuerint approbare iam clarum est.

33. Quid est ergo, unde me de hoc capitulo sollicitum 20
factum esse praedixi? hoc uidelicet, quod ait Pelagius 'donare
deum ei, qui fuerit dignus accipere, omnes gratias, sicut
Paulo apostolo donauit*. nihil essem de hac eius responsione
sollicitus, nisi quod attinet ad hanc causam, cuius maxime
cura gerenda est, ne scilicet gratia dei nobis tacentibus et 25
tantum malum dissimulantibus obpugnetur. cum ergo non ait
donare deum cui uoluerit, sed ait 'donare deum ei, qui fuerit
dignus accipere, omnes gratias*, non potui, cum legerem.

9 I Cor. 12, 17 12 cf. Col. 1, 18

1 quam ipsum msp. S 2 unitate VS 3 ut] et S 4 si om. S
7 etiam] et F l V 2 8 oculos m. 1 F 9 pr. si* F 11 Ipole (le 8. I
m. 2) L et fin. om. $ 15 apostolus in mg. L incertum S

quae LIAFF 1 16 noluerunt codd. VS 19 potuerunt FF l VS 22 ei
qui] eq F ei q<} F l 23 ratioe U 24 nisi in mg. L om. F 25 ge-
rendi F scilicet] .s. (s. I.) L om. UF 28 al potuit 8 l legere F

Digitized by

Google

degestisPelagii 89

non esse suspiciosus. ipsum quippe gratiae nomen et eius
nominis intellectus aufertur, si non gratis datur sed earn qui
dignus est accipit. an forte quis djcet apostolo me facere
iniuriam, quia eum gratia dignum fuisse non dico? immo

r» tunc facio et illi iniuriam et mihi poenam, si quod dicit ipse
non credo, an ille gratiam non ita definiuit, ut earn sic gratis
appellatam quod daretur ostenderet? nempe ipse dixit: si
autem gratia, iam non ex operibus, alioquin gratia
iam non est gratia, unde item dicit: ei autem qui ope-

10 ratur merces non imputatur secundum gratiam, sed
secundum debitum. quisquis ergo dignus est, debitum est
ei. si autem debitum est, gratia non est; gratia quippe
donatur, debitum redditur. gratia ergo donatur indignis, ut
reddatur debitum dignis; ipse autem facit, ut habeant quae-

15 cumque redditurus est dignis qui ea quae non habebant donauit
indignis.

34. Hie forte dicet: ego non ex operibus, sed ex fide dixi
apostolum dignum fuisse, cui tantae illae gratiae donarentur;
non enim opera, quae bona ante non habuit, sed tamen fides

20 eius hoc meruit, quid enim? putamus quod fides non operetur?
immo ipsa ueraciter operatur, quae per dilectionem ope-
ratur. quantumlibet autem opera infidelium praedicentur,
eiusdem apostoli sententiam ueram nouimus et inuictam:
omne quod non est ex fide, peccatum est. ideo uero

25 saepe dicit non ex operibus, sed ex fide nobis iustitiam depu-
tari cumpotius fides per dilectionem operetur, ne quisquam

7 Kom. 11, 6 9 Rom. 4, 4 21. 26 Gal. 5, 6 24 Rom.

14, 23

1 suspectus (in mg. m. 2 suspiciosus) L suspectus (s. I. .i. suspiciosus)
L 1 suspectus UFF l VS 2 eum L l 3 accipere U dicit i 1 4 quia—
iniuriam om. F gratiam U inmo L 5 qui F ipse dicit VSd
6 an] ante FV 2 diffiniuit LUL l F l ut earn sic quod daretur gratis
appellatam ostenderet d 7 quo UL l FF l VS ostenderetur FV 2

8 autem] ante L l 9 ita S dixit VSd 15 qui] qua F 17 Hie L
hinc UL X hoc FFVSd 19 no alt. add. m 2 U 20 operaretur S
25 saepe] ipse S

Digitized by

Google

90 S. AureliAugustini

existimet ad ipsam fidem meritis operum perueniri, cum ipsa
sit initium, unde bona opera incipiant, quoniam, ut dictum
est, quod ex ipsa non est, peccatum est. hinc et ecclesiae
dicitur in Cantico canticorum: uenies et transies ab initio
fidei. quapropter quamuis bene operandi gratiam fides impetret, 5
ipsam certe fidem ut haberemus, nulla fide meruimus, sed in
ea nobis danda, in qua dominum sequeremur, misericordia
eius praeuenit nos. an ipsam nobis nos dedimus et ipsi
nos ipsos fideles fecimus? prorsus etiam hie clamabo: ipse
fecit nos et non ipsi nos, nisi uero aliud apostolica doc- "10
trina commendat, ubi ait: dico autem per gratiam dei,
quae data est mihi, omnibus qui sunt in uobis, non
plus sap ere, quam oportet sap ere, sed sap ere ad tempe-
rantiam, sicut unicuique deus partitus est mensuram
fidei. hinc est quippe et illud: quid enim habes quod 15
non accepisti? quando et hoc accepimus, unde et incipit quic-
quid in nostris actibus habemus boni.

35. Quid est ergo quod idem dicit apostolus: bonum
certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui;
de cetero superest mihi corona iustitiae, quam reddet 20
mihi dominus in illo die, iustus iudex, si haec non red-
duntur dignis, sed donantur indignis? hoc qui dicit, parum
considerat coronam reddi non potuisse digno, nisi gratia donata
esset indigno. ait enim: bonum certamen certaui; sed idem
ipse ait: gratias deo, qui dedit nobis uictoriam per 25

4 Cant. 4, 8 7 cf. Ps. 58, 11 9 Ps. 99. 3 11 Rom. 12, 3
15 I Cor. 4, 7 18 II Tim. 1, 7. 8 25 I Cor. 15, 57

2 incipiunt Vd 3 quod— non est om. S huic F L V 2 hoc F 4 ueniens
FV^S 1 transiens X transiens FV 2 S l 5 init. fides F fide F 2 6 habemus
UIJFFWV 7 sequemur V 8 praeueniet FF^P prouenit V 10 nisi]
nihil FF* m. 1, VSd apostoli ea IJFF l V apostoli ilia- S 12 qui]
que F 14 pertitus F 15 huic X 1 quid] quod m. 1 F l 16 hie
UFV id. V 1 alt. et om F [ VSd 19 consumaui LUL^F 1 20 quern X 1
21 si] an S 23 reddere (in mg. i) X, UF l VS reddire (i ex e) X 1

data F l VSd 25 ipse om. F

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 91

dominum nostrum Iesum Christum, ait: cursum con-
summaui; sed ipse idem ait: non uolentis neque currentis,
sed miserentis est dei. ait: fidem seruaui; sed idem ipse
ait: scio enim cui credidi et certus sum quia potens
5 est depositum meum seruare in ilium diem, id est
commendatum meum; nam codices nonnulli non habent 'depo-
situm*, sed quod est planius 'commendatum 1 . quid autem
commendamus deo, nisi quae oramus ut seruet. in quibus et
ipsa est fides nostra? nam quid aliud apostolo Petro dominus

io commendauit orando, unde illi ait: ego rogaui pro te,
Petre, ne deficiat fides tua, nisi ut eius deus seruet
fidem, ne temptationi cedendo deficeret? quocirca, o beate
Paule, magne gratiae praedicator, dicam nee timeam — quis
enim mihi minime succensebit ista dicenti quam tu, qui ea

15 dicenda dixisti et docenda docuisti? — dicam, inquam, nee
timeam: redditur quidem meritis tuis corona sua, sed dei dona
sunt merita tua.

36. Redditur ergo debitum praemium apostolo digno, sed
ipsum apostolatum indebitum gratia donauit indigno. an hoc

20 me dixisse paenitebit? absit; eius enim testimonio ab hac
inuidia defensabor nee me quisquam uocabit audacem, nisi
qui fuerit ausus ipsum uocare mendacem. ipse clamat, ipse
testatur, ipse, ut in se dei dona commendet nee in se ipso,
sed in domino glorietur, non solum nulla se habuisse dicit

2 Rom. 9, 16 4 II Tim. 1, 12 10 Luc. 22, 32 24 cf. I
Cor. 1, 31

1 consumaui UL l F 2 idem ipse F 3 ipse idem VSd 5 in eum
LUL*F l 6 non om. V 7 sedj si U * quod] qui F 8 qui LUL*FF l
quod V l S 9 ipsi V ipsis V^S 1 11 seruaret d 12 temtationi L l
deficeretur m. IF 1 o beate] obe" m. 1 L obete (te s. I. m. 2) L

obendiente L 1 13 magnae VS om. L 1 . ne U neque S 14 minus
V*d succensebit** F qui ex que F l ea Om. S 15 unquatn •
U, m. 1 F\ om. F neque S 19 apl'm L apostolum UIJVSP m. 1
aplili FF 1 ; meritis uel apostolo susp. S in debitum V gratiae V
21 defensabor m. 2 ex responsabor F neque S 23 neque S non V [
24 gloriatur codd. VS

Digitized by

Google

92 S. AureliAugustini

merita bona, ut apostolus fieret, sed etiam mala merita sua
dicit, ut dei gratiam manifestet et praedicet. non sum, inquit,
idoneus uocari apostolus, quod quid est aliud quam: non
sum dignus? nam hoc plerique latini codices habent. hoc est
nempe quod quaerimus, nempe isto munere apostolatus illae 5
omnes gratiae continentur. non enim decebat aut oportebat
apostolum non habere prophetiam aut non esse doctorem aut
rjon clarescere uirtutibus donationibusque sanitatum aut adiu-
toria non praebere aut ecclesias non gubernare aut linguarum
generibus non excellere: omnia haec unum nomen apostolatus 10
amplectitur. ipsum igitur consulamus, ipsum potius audiamus;
dicamus ei: sancte Paule apostole, Pelagius monachus dignum
te dicit fuisse, ^ui acciperes omnes gratias apostolatus tui;
tu ipse quid dicis? non sum, inquit, dignus uocari apo-
stolus, itane, ut honorem deferam Paulo, Pelagio magis de 15
Paulo credere audebo quam Taulo? non faciam; me namque
potius onerabo quam ilium honorabo, si fecero. audiamus
etiam, cur non sit dignus uocari apostolus: quia persecutus
sum, inquit, ecclesiam dei. si sensum sequeremur, quis
non istum a Christo damnandum censeret potius quam uocandum? 20
quiff ita diligat praedicatorem, ut non detestetur persecutorem ?
optime ergo ipse atque ueraciter, non sum, inquit, dignus
uocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei.
faciens igitur tantum mali unde meruisti tantum boni? audiant

2. 14. 18 I Cor. 15, 9

1 fuerit (in mg. fieret) L 3 quid] quidem U quam] quod FV 2
4 plurimique i 1 codices latini VS 6 dicebat m. 1 F, V 2 S l 8 cla-
resceret F ad uictoriam F 9 ecclesias] oculos F 10 hie U hoc L l
apostolatus (o&to in ras.) F [ appellatus F 12 sancte in ras. m. 2 F
paule s. I. m. 2 F apostole om. U te dignum F 13 fuisse

dicit F 15 deferam honorem FVSd 17 honerabo LF l m. 1 illud
m. 1 F 18 cur] cui V 19 sequeremus m. 1 F quis— quis ita

add. m. 2 F 20 istam LUF l P m. 1, VS dapnatu (ta ?) L damp-
nandum F l damnandam m. 1 PV censeretur F l PV om. i 1 sed

potius L l quam om. LUL x FF l VP m. 1 21 non om. U 23 sfi
add. m. 2 L l 24 honum F

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 93

respondentem omnes gentes: sed gratia dei sum id quod
sum. numquid aliter est gratia commendata, nisi quia est
indigno data? et gratia eius, inquit, in me uacua non
fuit. hoc et aliis praecipit, ut etiam arbitrium uoluntatis

5 ostendat, ubi ait: praecipientes autem et rogamus, ne
in uacuum gratiam dei suscipiatis. unde autem probat
quod gratia eius in eo uacua non fuit nisi ex eo quod sequitur:
sed plus omnibus illis laboraui? proinde gratiam non
laborauit ut acciperet, sed accepit, ut laboraret; atque ita

10 unde ad accipienda debita praemia fieret dignus, gratiam gratis
accepit indignus. nee ipsum sane laborem sibi ausus est arro-
gare. cum enim dixisset: plus omnibus illis laboraui,
continuo subiecit: non ego, sed gratia dei mecum, o
magnum gratiae praeceptorem, confessorem, praedicatorem !

is quid est hoc: plus laboraui. non ego? ubi sese extulit
aliquantum uoluntas, ibi continuo uigilauit pietas et tremuit
humilitas, quia se agnouit infirmitas.

37. Merito, quod gesta indicant, etiam hoc usus est testi-
monio sanctus Iohannes Ierosolymitanae antistes ecclesiae,

20 sicut interrogans quae apud ilium ante judicium gesta fuerint
coepiscopis nostris, qui simul in illo iudicio praesidebant,
ipse narrauit. ait enim tunc quibusdam susurrantibus et dicen-
tibus, quod 'sine dei gratia* diceret Pelagius 'posse hoc perfici\
il est, quod superius dixerat, 'esse posse hominem sine pec-

1. 3 I Cor. 15, 10 5 II Cor. 6, 1 8. 12. 13. 15 I Cor. 15, 10
19 cf. Orosii Apolog. 3, 6. 4, 1 sqq. (CSEL V 607 sqq.)

2 nunquid FF l 3 eius] enim F [ 4 et] etiam F L SV et ut L
5 rogauius F 7 i'uerit L l 8 ill! S proinde gratiam (exp. m. 2)
non laborauit ut gratiam (gratiam m. 2 add.) acciperet F proinde noil
gratiam laborauit ut acciperet gratiam L l proinde non gratiam laborauit
ut acciperet U proinde non laborauit ut gratiam acciperet F^VSd 12 la-
boraui illis UF 15 ubi] nisi L l F l 16 aliquando L x uigilauerit F
18 Cap. XII S 19 iherosolomitane F hierosolimitane X 1 ierosolimitane
LTJ ierosolitane F l 20 quae om. S liunt F 23 gratia dei S

diceretur LUF 1 dicetur F hoc] hominem d 24 id est] idem VS l
supra F

Digitized by

Google

.94 S. AureliAugustini

cato: culpans 1 , inquit, 'super hoc et intuli, quia et apostolus
Paulus multum laborans, sed non secundum suam uirtutem,
sed secundum gratiam dei dixit: amplius omnibus illis
laboraui. non ego autem, sed gratia dei mecum, et
iterum: non est uolentis neque currentis sed miserentis 5
dei, et illud: nisi dominus aedificauerit domum, in
uanum laborauerunt qui aedificant earn et alia multa
similia diximus\ inquit, c de scripturis Sanctis*, illis autem non
suscipientibus quae dicebantur a nobis de Sanctis scripturis,
sed adhuc susurrantibus dixit Pelagius: c et ego sic credo: io
anathema sit qui dicit absque adiutorio dei posse hominem ad
profectum omnium uenire uirtutum\

XV. 38. Haec narrauit episcopus Iohannes audiente Pelagio,
qui utique posset honorifice die ere: fallitur sanctitas tua, non
bene meministi, non dixi ad ista testimonia, quae de scripturis 15
commemorasti 'ego sic credo*, quoniam non ea sic intellego,
quod gratia dei sic laboret cum homine, ut quod non peccat,
non uolentis neque currentis, sed miserentis sit dei.

XVI. 39. Sunt enim quaedam expositiones epistolae Pauli,
quae scribitur ad Komanos, quae ipsius Pelagii esse dicuntur, 20
ubi hoc, quod scriptum est: non uolentis neque currentis,
sed miserentis est dei, 'non ex personaPauli' asserit 'dictum,
sed eum uoce interrogantis et redarguentis usum fuisse, cum
hoc diceret, tamquam hoc dici utique non deberet*. non ergo,
cum episcopus Iohannes plane istam sententiam esse apostoli 25
agnouit eamque ideo commemorauit, ne Pelagius sine dei

3 I Cor. 15, 10 5. 18. 21 Rom. 9, 16 6 Ps. 126, 1 19 cf.
Mercatoris Common, adu. haer. Pel. et Cael. 2 (XL VIII 111 M.)

1 culpara UL l FF { VS hoc in spat. uac. add. m. 2 F et] etiam
F l F m. 2, VSd 2 suam add. m. 2 L l 3 illius omnibus S 5 no-
lentis F l 6 hedificauerit U 10 si F 11 abque U 12 perfectum U
13 Cap. XVI L l P Cap. 15 in mg. S Haec] Et F 14 utique om. VS
senitas m. 1 F serenitas m. 2 F 18 neque] non L l sit om.

LUL}FF*V 19 Cap. XVII L*P Cap. 16 in mg. S quedam (e ex
i) L l 20 scribit V 24 diceret] dret LU 25 esse om. FVS

26 cognouit VS

Digitized by

Google

d e g e s t i s P e 1 a g i i 95

gratia non peccare quemquam putaret, et dixit respondisse
Pelagiuin: 'et ego sic credo 1 , neque cum hoc praesens audiret,
respondit: non sic credo, oportet ut illam expositionem per-
uer«am, ubi hoc non sensisse apostolum, sed potius redar-
5 guisse iutellegi uoluit. aut suam neget aut corrigere atque
emendare non dubitet. nam quicquid dixit episcopus Iohannes
de absentibus fratribus nostris siue coepiscopis Herote scilicet
ac Lazaro siue de presbytero Orosio siue de aliis, quorum ibi
non sunt nomina expressa, credo quod intellegat ad eorum

io praeiudicium non ualere. si enim praesentes essent, possent
eum fortasse, absit ut dicam, conuincere de mendacio, sed
forte commemorare, qHid forte fuisset oblitus aut in quo eum
fefellerit latinus interpres, etsi non studio mentiendi, certe
alienae linguae minus intellectae nonnulla difficultate, prae-

15 sertim quia non [in] gestis agebatur, quae improbi ne menti-
autur, boni autem ne aliquid obliuiscantur utiliter instituta
sunt, si quis autem memoratis fratribus nostris ex hoc aliquid
quaestionis intulerit eosque ad iudicium episcopale uocauerit.
sibi, ut poterunt, aderunt: nobis hie laborare quid opus est,

20 quando ne ipsi quidem iudices post coepiscopi nostri narrationem
aliquid inde pronuntiare uoluerunt?

XVII. 40. Cum ergo Pelagius praesens ad ilia testimonia
scripturarum dixisse se ita credere tacitus agnouerit, quo-
modo illud apostoli testimonium paulo superius recolens

25 et inueniens eum dixisse: non sum dignus uocari apo-
stolus, quia persecutus sum ecclesiam dei, sed gratia

8 cf. Orosii Apologet. 6, 1 (CSEL V 610, 2 sqq.) 25 I Cor. 15, 9. 10

1 nonj nee F l 2 ego sic] eius sicut U neque — credo in nig.

m. 2 F 4 sensisse] fuisse FV 2 S l 5 aut] ut VS negat FV 2

7 herote 8a* F Herotesal V scilicet om. VSd 9 sint F l 10 pos-
set F [ 12 obitus m. IF aut] atque U eum in quo F 13 etsi
non] et sine hVUFFV 15 in suadent. Ben. inclusi; cf: 55 gestis agens
agitatur V; S coni: haec in gestis agebantur 18 nouerit F reuocauerit S
19 potuerunt FV adder LF l adderunt U addere X 1 hoc F om. V
quid laborare F 22 Cap. XVIII L*P Capitulum F x Cap. num. om. S
ergo om. V 23 dixisset V tactus F quomodo] quo minus VS

Digitized by

Google

9(> 5i. Aureli Augustini

dei sum id quod sum, non uidit non se dicere debuisse.
cum ageretur de abundantia gratiarum, quas idem accepit
apostolus, dignum fuisse qui acciperet, cum ipse se non solum
dixerit, sed et aliam causam reddens probarit indignum et eo
ipso gratiam uere gratiam commendauerit? sed si forte illud 5
iam dudum a sancto Iohanne narratum cogitare uel meminisse
non potuit, recentissimam suam responsionem respiceret et
quae paulo ante de Caelestio sibi obiecta anathematizauerit
aduerteret. nempe enim inter ilia est, quod obiectum est dixisse
Caelestium c dei gratiam secundum merita nostra dari\ si 10
ergo ueraciter hoc Pelagius anathematizauit, quid est quod
dicit gratias omnes apostolo secundum meritum datas? an
aliud est dignum esse accipere, aliud secundum meritum
accipere? et potest aliqua subtilitate disputationis ostendere
dignum esse aliquem, sed non mereri? uerumtamen Caelestius i»
uel quis alius, cuius omnes superiores anathematizauit senten-
tias, nee de hoc uerbo eum nebulas obtendere atque in eis
latere permittit. urget enim et dicit: c et ipsa gratia in mea
uoluntate est posita, siue dignus fuerim siue indignus\ si
ergo recte hoc a Pelagio ueraciterque damnatum est, ubi 20
dicitur c dei gratiam secundum merita et dignis dari\ quo
corde cogitauit quoue ore protulit quod ait: 'dicimus donare
deum ei qui fuerit dignus accipere omnes gratias'? quis non
ista si diligenter aduerterit, fiat de illius responsione uel
defensione sollicitus? 25

41. Cur ergo, ait aliquis, hoc iudices approbarunt? fateor.
ideo iam ipse ambigo; sed nimirum aut breue dictum eorum
audientiam et intentionem facile subterfugit aut aliquo modo

1 id L om. U 2 habundantia LUL l FF l 3 aplm Fti 1 4 pro-
baret m. 1 F, V et et F 5 uere] r\& F l 9 enim codd. VS: etiani d
inter] in terra V inter ilia V 1 12 apostolum LFV apostolus L l

merita US 13 alt. aliud — accipere in mg. m. 2 F 1 17 ostendere ti
19 posita est FVSd fierem LUIJFF 1 20 hoc om. m. 1 X 1

22 hore F quod] et U quid V 26 approbauerint F approbauerunt
VSd 28 audientieam m. 1 F

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 97

id recte posse accipi existimantes, cuius de hac re confessiones
liquidas sibi habere uidebantur, paene de uno uerbo nihil ei
controuersiae mouendum putarunt. quod et nobis forsitan
contigisset, si cum eis in illo iudicio sedissemus. si enim pro

i> eo, quod positum est 'dignus', positum esset 'praedestinatus*
uel aliquid eius modi, nihil certe scrupuli tangeret atque
angeret animum. et tamen si dicatur eum qui per electionem
gratiae iustificatur nullis quidem praecedentibus meritis bonis.
sed destinatione dignum uocari, sicut electus uocatur, utrum

10 uel certe uel minima offensione intellegentiae dici possit,
difficile iudicatur. nam quantum ad me attinet, ab hoc uerbo
facile transirem, nisi me liber ille, cui respondi, ubi omnino
nullam dicit dei gratiam nisi naturam nostram cum libero
arbitrio, gratiam creaturam, de ipsius Pelagii sensu solli-

15 citum redderet, ue forte hoc uerbum non de neglegentia

locutionis, sed de diligentia dogmatis curarit inserere. iam ea

quae restant nouissima ita iudices commouerunt, ut ante respon-

sionem Pelagii damnanda censerent.

XVIII. 42. Nam in sexto capitulo Caelestii libri positum

2o obiectum est 'filios dei non posse uocari, nisi omni modo
absque peccato fuerint effecti\ unde secundum ipsum dictum
est neque apostolum Paulum esse filium dei, qui dixit: non
quod iam acceperim aut quod iam perfectus sim; in
septimo capitulo 'obliuionem et ignorantiam non subiacere

25 peccato, quoniam non secundum uoluntatem eueniunt, sed
secundum necessitatem*, cum Dauid dicat: delicta iuuen-

22 Phil. 3, 12 26 Ps. 24, 7

3 controuersiam euomendum LL l FF l VS l P m. 1 controuersiae euo-
mendum U controuersiam commouendam S 4 si fin.] sic U 5 prae-
distinatus V 6 aliquid uel eiusmodi LUL l F l aliquid huiusmodi Vd

9 uocari alt. L l 11 indacatur F l V ab] ad F 12 libri* F

respondit S 14 gratiam creaturam om. S sensum LUL l V sensu* F
15 uerbo FV 16 inserere] miscere S 18 censere LUIJFF 1 censeri V
19 Cap. XVmi L l P Cap. XIII S Capitulum FF l 23 profectus V

24 capitulo om. V 25 uoluntatem om. V

XX XXII Aug. Sect. VIII pars II. 7

Digitized by

Google

98 S. Aureli Augustini

tutis meae ne memineris et ignorantiae meae et cum
in lege sacrificia pro ignorantia sicut pro peccato offeruntur;
in decimo capitulo 'non esse liberum arbitrium, si dei indigeat
auxilio, quoniam in propria uoluntate habet unusquisque aut
facere aliquid aut non facere'; in duodecimo capitulo 'uictoriam &
nostram non ex dei esse adiutorio, sed ex libero arbitrio\
quod inferre dictus est his uerbis: 'nostra est uictoria, quoniam
propria uoluntate arma suscepimus, sicut ex contrario nostrum
est quando uincimur, quoniam armari propria uoluntate contem-
psimus\ et de apostolo Petro posuit testimonium 'diuinae nos k>
esse consortes naturae*, et syllogismum facere dicitur:
'quoniam si aniraa non potest esse sine peccato, ergo et deus
subiacet peccato, cuius pars, hoc est anima, peccato obnoxia
est*, in tertio decimo capitulo dicit : 'quoniam paenitentibus uenia
non datur secundum gratiam et misericordiam dei. sed secun- 15.
dum meritum et laborem eorum, qui per paenitentiam digni
fuerint misericordia\

XVIIII. 43. His recitatis synodus dixit: 'quid ad haec quae
lecta sunt capitula dicit praesens Pelagius monachus? hoc
enim reprobat sancta synodus et sancta dei catholica ecclesia*. 20
Pelagius respondit: 'iterum dico quia haec et secundum ipso-
rum testimonium non sunt mea. pro quibus, lit dixi, satisfac-
tionem non debeo. quae uero mea esse confessus sum, haec
recte esse affirmo; quae autem dixi non esse mea, secundum
iudicium sanctae ecclesiae reprobo anathema dicens omni a&
contrauenienti et contradicenti sanctae catholicae ecclesiae

2 cf. Leu. 4. 2. 3 (13. 14. 22. 23. 27. 28) 10 II Petr. 1, 4

1 meae om. V 2 offerantur V s d 3 nisi FV 2 4 aut] autem TJF
7 inferius S dictum FVS difficile L l est fin. om. S 8 ex pro-
pria F [ V 2 suscipimus LL X F e FVSd uestrum m. 1 F 11 si-
logismum LUUF 1 silogissimum F 16 merita FF l VSd qui om. S
17 fuerunt V 18 Cap. XX X J P Cap. num. om. S Capitulum FF l

haec] hoc UF l 19 hec X 1 20 catholica om. U 21 hoc FV 22 mea]
in ea L x satisfactione UL X 23 hoc FV 24 recta P m. 2, Vd
26 et om. S contradicenti om. S catholicae om. F l

Digitized by

Google

d e gestis Pelagii 99

doctrinis. ego enira in unius substantiae trinitatem credo et
omnia secundum doctrinam sanctae catholicae ecclesiae; si quis
uero aliena ab hac sapit, anathema sit*.

XX. 44. Synodus dixit: "nunc quoniam satisfactum est nobis
5 prosecutionibus praesentis Pelagii monachi, qui quidem piis

doctrinis consentit, contraria uero ecclesiasticae fidei reprobat
et anathematizat, communionis ecclesiasticae eum esse et
catholicae confitemur*.

XXI. 45. Si ista sint gesta, quibus amici Pelagii gaudent
io eum esse purgatum, nos, quoniam erga se nostram quoque

amicitiam prolatis etiam familiaribus epistolis nostris atque in
hoc iudicio recitatis, quas insertas continent gesta, satis pro-
bare curauit, salutem quidem eius in Christo cupimus et
optamus, de ista uero eius purgatione, quae magis creditur

is quam liquido demonstratur, gaudere temere non debemus.
neque hoc dicens iudicum arguo uel neglegentiam uel coni-
uentiam uel, quod ab eis longe abhorrere certissimum est,
impiorum dogmatum conscientiam, sed eorum iudicio pro
merito approbato atque laudato Pelagius tamen apud eos

20 quibus amplius certiusque notus est non mihi uidetur esse
purgatus. illi enim tamquam de ignoto iudicantes his praesertim
absentibus, qui contra eum libellum dederant, hominem quidem
diligentius examinare minime potuerunt, haeresim tamen ipsam,
si eorum sequantur iudicium qui pro eius peruersitate certa-

25 bant, penitus peremerunt. illi autem qui bene sciunt quae

4 Cap. XXI L l P Capitulum FF l om. S 5 persecutionibus codd.

VS; cf. cap. XXXV 6 consensit V ecclesiastice LUL 1 eccce (ce
s. I) F*; cf. cap. XXXV 7 ecclesiae PVS et om. codd. VS; cf.
cap. XXXV 9 Cap. XXII L l P Capitulum FF l Cap. XIV S Si]

Sed FP ita V 11 probatis S 12 quasi codd. VS 1 incertas FVS 1
continent gesta om. F 1 probare] probe LL X 13 curarit S

curauerit V 2 15 gaudere— neglegentiam in mg. m. 2 L x gaudere]
qui audere L 1 temere om. L l 16 hec F l iudicium LUL l P m. 1
cohibentiam LUL^FF^S 1 17 abhorrentem L l aborerg L ab error e F
19 aprobato F 20 artiusque FV 2 S X notum m. 1 P 23 heresym L
24 cecabant LL 1 secabant F l V 2

Digitized by

Google

100 S. A u r e 1 i A u gu s t i n i

Pelagius docere consueueiit, siue qui eius disputationibus
restiterunt siue qui ex ipso errore se liberatos esse gratulantur,
quomodo possuiit eum non habere suspectum, quando eius
non simplicem confessionem praeterita errata damnantem, sed
talem defensionem legunt, quasi numquam aliter senserit, quam 5
isto iudicio in eius est responsionibus approbatum?

XXII. 46. Nam, ut de me ipso potissimum dicam, prius
absentis et Romae constituti Pelagii nomen cum magna
eius laude cognoui; postea coepit ad nos fama perferre, quod
aduersus dei gratiam disputaret. quod licet dolerem et ab eis 10
mihi diceretur quibus crederem, ab ipso tamen tale aliquid
uel in eius aliquo libro nosse cupiebam, ut, si inciperem
redarguere, negare non posset, postea uero quam in Africam
uenit, me absente nostro, id est Hipponensi litore exceptus
est, ubi omnino, sicut comperi a nostris, nihil ab illo huius 15
modi auditum est, quia et citius, quam putabatur, inde pro-
fectus est. postmodum eius faciem Carthagine, quantum recolo,
semel uel iterum uidi, quaudo cura collationis, quam cum
haereticis Donatistis habituri eramus, occupatissimus fui; ille
uero etiam inde ad transmarina properauit. interea per ora 20
eorum qui eius discipuli ferebantur dogmata ista feruebant,
ita ut Caelestius ad ecclesiasticum iudicium perueniret et
reportaret dignam sua peruersitate sententiam. salubrius sane
aduersus eos agi putabamus, si hominum nominibus tacitis
ipsi refutarentur et redarguerentur errores atque ita metu potius 25
ecclesiastici iudicii corrigerentur homines quam ipso iudicio

1 consueuit Fd consuerit U 2 resisterunt F que m. 1 F L

5 confessionem F l Vd aliter om. m. 1 F 6 est ex esse F 7 Capi-
tulum XXIII L l F Capitulum FF 1 Cap. 22 in mg. S prius] ipsius S
8 et] a S Roma S 9 congnoui F capit m. 1 F proferre F l V 2
10 dolorem FF l V 11 credg L credere L l UFF l tantum F 12 no-
scere F 13 affricam F l 14 ypponensi LUL X yponensi F l ipponensi F
lictore UF 1 15 comperi om. V a nostris] nostis V 1 al sicut nostis
S l illo] ab quo S 17 eius] enim F l carthagini TV cartagine F l
18 cura] circa S 20 inde om. VSd hora F 23 sua ex sue F l
24 si om. F

Digitized by

Google

dogestisPelagii 101

punirentur. nee libris igitur aduersus mala ilia disserere nee
popnlaribus tractatibus cessabamus.

XXIII. 47. Cum uero mihi etiam liber ille datus esset a
seruis dei. bonis et honestis uiris Timasio et Iacobo, ubi
5 apertissime Pelagius obiectam sibi a se ipso tamquam ab
aduersario, unde iam grandi inuidia laborabat, de dei gratia
quaestionem non aliter sibi soluere uisus est, nisi ut paturam
cum libero arbitrio conditam dei diceret gratiara, aliquando
idque tenuiter nee aperte ei coniungens uel legis adiutorium
io uel remissionem etiam peccatorum: turn uero sine ulla dubi-
tatione mihi claruit, quam esset christianae saluti uenenum
illius peruersitatis inimicum. nee sic tamen operi meo, quo
eundem librum refelli, Pelagii nomen inserui, facilius me
existimans profuturum, si seruata amicitia adhuc eius nere-
is cundiae parcerem, cuius litteris iam parcere non deberem. hinc
est, quod nunc moleste fero, in hoc iudicio dixisse ilium
quodam loco: 'anathematizo illos qui sic tenent aut aliquando
tenuerunt'. suffecerat dicere: qui sic tenent. ut eum crederemus
e3se correctum; cum uero addidit: aut aliquando tenuerunt,
20 primum quam iniuste damnare immeritos ausus est, qui illo.
quem siue aliis sine ipso doctore didicerant, errore caruerunt?
deinde quis eorum qui eum ista non solum aliquando tenuisse
uerum etiam docuisse nouerunt, non immerito suspicetur
simulate anathematizasse qui haec tenent, cum eodem modo
25 anathematizare non dubitauit qui haec aliquando tenuerunt. in

1 ille F dedisserere F l 3 Cap XXIIII UP Capitulum FF>

Cap. XV S CumJDum LL l F l 4 fimisasio V Timasio uel Primasio
V 2 S l 5 obiectum F 7 iussus F L 9 idque tenuiter] id quod

tenuerit LUL l F id quod tenuit F l SV a parte F cum iungens F l
10 etiam] eius FV 2 peccatorum om. U 13 eumdem U 14 per-
futurum F 15 percerem m. 1 L l cuius] cum S parere T^S' 1

debere S 17 aut] qui F 18 subfecerat F sufficerat V 19 esse
om. m. 1 F 1 aut] et F [ 20 illo] ilia siue V 1 21 qui FVS siue
ipso] sine ipso L l didicerant F errorem F l 23 uerum] ande F
merlto VSd suspicitur V suspicatnr V 1 24 simulacre L l hoc F
25 hoc FV

Digitized by

Google

102 S. AureliAugu8tini

quibus eum ipsum recordabuntur magistruni? ecce, ut alios
taceam, Timasium et Iacobum quibus oculis, qua fronte con-
spiciet suos, aut dilectores et aliquando discipulos, ad quos
librum scripsi, ubi libro eius respondi? qui certe quemadmodum
mihi rescripserint, tacendum et praetereundum non putaui, 5
sed exemplum litterarum subter adnexui.

XXI III. 48. 'Domino uere beatissirao et merito uenerabili
patri episcopo Augustino Tiraasius et Iacobus in domino
salutem. Ita nos refecit et recreauit gratia dei ministrata per
uerbum tuum, ut prorsus germane dicamus: misit uerbum 10
suum et sanauit eos, domine beatissime et merito uenera-
bilis pater, sane ea diligentia uentilasse sanctitatem tuam
textum eiusdem libelli reperimus, ut ad singulos apices responsa
reddita stupeamus, siue in his quae refutare, detestari ac
fugere deceat christianum siue in illis in quibus non satis 15
inuenitur errasse, quamuis nescio qua calliditate in ipsis quo-
que gratiam dei credidit supprimendam. sed unum est quod
nos in tanto beneficio afficit, quia tarde hoc tarn praeclarum
gratiae dei munus effulsit, siquidem contigit absentes fieri
quosdam, quorum caecitati ista tarn perspicuae ueritatis illu- 20
stratio deberetur, ad quos etsi tardius non diffidimus propitio
deo eandem gratiam peruenire, qui uult omnes homines
saluos fieri et ad agnitionem ueritatis uenire. nos
uero, etsi olim spiritu caritatis, qui in te est, docti subiec-
tionem eius abiecerimus erroris, in hoc etiam nunc gratias 25
agimus, quod haec quae ante credidimus nunc aliis aperire

4 cf. libr. De nat. et gratia 7 Ep. 168 (cf. XXXIII 741 M.)

10 Ps. 106, 20 22 I Tim. 2, 4

1 quibus om. L l recordabantur UFF l VS 2 Fimasium V 3 aut
(u add. m. rec.) U autera F x V 2 et V*d; Engelbrecht pro aut susp. ante
7 Cap. XXV UP Capitulura FF l Cap. XVI S 9 creauit F { 10 ger-
mani V 12 ea ex ad F 1 sanitatem V 13 a m. 1 F 14 redita F
debita S detestare m. IF 1 16 caliditate UL*FF l 17 suppremen-
dam L l F l supremendam F 10 dei om. m. 1 X 1 effulxit U effluxit F*V 2
contingit S 20 ista om. UUFF^VS 21 diffidius UF l 24 clari-
tatis VS 1 subsecutionem m. 1 F l 25 abiecimus U 26 hoc L l hoc ^

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 103

didicimus uiam facilitatis uberiore sanctitatis tuae sermone

pandente. et alia manu: incolumem beatitudinem tuam nostri-

que memorem misericordia dei nostri glorificet in aeternum\

XXV. 49. Si ergo et iste ita confiteretur in hoc errore se

s fuisse aliquando \it hominem praeoccupatum, sed nunc anathe-
matizare qui haec tenent, quisquis ei non gratularetur tenente
iam illo uiam ueritatis, ipse amitteret uiscera caritatis. nunc
uero paruni est, quod se non confessus est ab ea peste libe-
ratum, sed anathematizauit insuper liberatos, qui eum sic

io diligunt, ut etiam ipsum cupiant liberari. in quibus et isti
sunt, qui beneuolentiam suam erga ilium significauerunt his
ad me datis litteris suis; nam et ipsum praecipue cogitabant,
cum dicerent hoc se affici, quod tarde ilium librum scripserim.
'siquidem contigit\ inquiunt, 'absentes fieri quosdam, quorum

io caecitati ista tarn perspicuae ueritatis illustratio deberetur, ad
quos etsi tardius\ inquiunt, 'non diffidimus propitio deo eandem
gratiam peruenire*. nomen quippe uel nomina ipsi quoque adhuc
tacenda putauerunt, utuiuente amicitia error potius moreretur
amicorum.

so 50. At nunc si Pelagius deum cogitat, si non est ingratus
eius misericordiae, qui eum ad episcoporum iudicium propterea
perduxit, ut haec anathemata defendere postea non auderet
iamque detestanda et abicienda cognosceret, gratius accipiet
litteras nostras, quando expresso nomine ulcus sanandum

1 didimus U facillitatis F felicitatis S 2 precidente F L praesi-
dente V 2 S l nostrique corr. m. 2 ex nunquam F uestrique m. 1 F l

3 merorem X 1 merem m. 1 F l clarificet S 4 Cap. XXVI L l P

Capitulum FF X Cap. XVII S ista L l confitetur ita FV confiteatur
ita S confiteretur ita cl 5 praeoccipatura F 6 tenet S quisquis
ei] quis enim F 7 uertas F [ araittere V 8 est pr. om. U libe-
ratur L l 11 beniuolentiam L y F L 12 praecipue om. S cogebant S
13 eumdicere F 14 contingit I^tf 15 perspicuae F l 16 diffidi 1 L
diffidius U 17 adliuc om. F 18 portauerunt V potitius F

20 Capitulum XXVII UP Aurelii Augustini de gestis Pelagii idem ca-
pitulum XXV incipit feliciter U Alias hie incipit cap. 25 V Cap. 25 S
22 produxit S 23 ambitienda F accepit L 1 accipit m. 1 F\LU

24 literasque nostras V nostras ex uestras F

Digitized by

Google

104 S. Aureli Augustini

potius aperimus, quam illas, ubi, cum dolorem facere time-
remus, tumorem, quod nos paenitet, augebamus. si autem
mihi fuerit iratus, quam inique irascatur attendat et, ut uincat
iram, tandem aliquando dei postulet gratiam, quam in hoc
iudicio confessus est singulis nostris actibus necessariam, ut 5
ueram consequatur illo adiuuante uictoriam. quid enim ei
prosunt tantae eius laudes in epistolis episcoporum, quas pro
se commemorandas uel etiam legendas atque allegandas putauit?
quasi eum haec peruersa sentire omnes qui uehementes et
quodam modo ardentes ad bonam uitam exhortationes eius to
audiebant facile scire potuerant.

XXVI. 51. Et ego quidem in epistola mea, quam protulit,
non solum ab eius laudibus temperaui, sed etiam, quantum
potui, sine ullius commotione quaestionis de dei gratia recte
sapere admonui. dixi eum quippe in salutatione dominum, i»
quod epistolari more etiam non christianis quibusdam scribere
solemus neque id mendaciter, quoniam omnibus ad salutem,
quae in Christo est, consequendam debemus quodam modo
liberam seruitutera. dixi dilectissimum, quod et nunc dico et
si iratus fuerit, adhuc dicam, quoniam nisi erga eum dilec- 20
tionem tenuero, illo irascente ipse mihi magis nocebo. dixi
desiderantissimum, quoniam ualde cupiebam cum praesente
aliquid colloqui; iam enim audieram contra gratiam, qua
iustificamur, quando hinc aliqua commemoratio fieret, aperta
eum contentione conari. denique litterarum ipsarum breuis 25

1 ubi, cum] ubicumque m. 1 F ubi cum forte m. 1 P dolore FF l VS

o

3 uingeat F 4 in hoc] nichil F I h' iudi L in huiusmodi U

8 atque] uel etie" V 9 pro quasi susp. Enqelbrecht quia uel quoniam
eum] cum IJFVS hoc m. 1 U,F L sentiret LUL l F l VS sentires F
11 audebant X 1 potuerant VS potuerint V*S l d 12 Cap. XXVIIIi 1 ^
Capitulum FF l Cap. XVIII S Et om. FV 2 14 ullius] eius F l VSd
commonitione UP m. 1 commemoratione m. 2 P de om. m. 1 F l

15 eum] enim LUL x FF l SV 16 quod om. m. 1 F 17 quoniam] quam
LUL % FF X V quia V 1 19 nunc tunc LUL\ m. 1 FF' 20 uirtus m. 1
F, S l uirtus al natus V 2 22 desideratissimum libri praet. F 23 au-
diebam S 24 aperte FV 2 25 contemptione F coerceri S

Digitized by

Google

degestisPelagii 105

textus hoc indicat; nam cum egissem gratias. quod me scriptis
suis exhilarasset certum faciendo de sua salute ac suorum,
quos utique si correctos uolumus, etiam corporali salute
saluos uelle debemus, mox ei bona optaui a domino retribui

5 non ad salutem corporis pertinentia, sed ea potius, quae
putabat esse uel forte adhuc putat in solo arbitrio uoluntatis
et propria potestate posita, simul optans et propter hoc uitam
aeternam. deinde quia litteris suis, quibus respondebam, talia
quaedam in me bona multum benigneque laudauerat, etiam

10 ibi petiui ab eo, ut pro me oraret, quo potius a domino talis
fierem, qualem me esse iam crederet, ut eum sic admonerem,
contra quod ilie sapiebat, ipsam quoque iustitiam, quam in
me laudandam putauerat, non esse uolentis neque curren-
tis, sed miserentis dei. hoc est totum, quod breuis ilia

is epistola mea (#ntinet eaque intentione dictata est; nam ita se
habet.

XXVII. 52. 'Domino dilectissimo et desiderantissimo fratri

XXVIII Pelagio Augustinus in domino salutem. Gratias ago plurimum.

quod me litteris tuis exhilarare dignatus es et certum facere

20 de salute uestra. retribuat tibi dominus bona, quibus semper
sis bonus, et cum illo aeterno uiuas in aeternum, domine
dilectissime et desiderantissime frater. ego autem, etsi in me
non agnosco praeconia de me tua, quae tuae benignitatis epi-
stola continet, beneuolo tamen animo erga exiguitatem meam

25 ingratus esse non possum, simul admonens, ut potius ores
pro me, quo talis a domino fiam, qualem me iam esse arbi-

13 Rom. 9. 16 17 Ep. 146 (cf. XXXIII 596 M.)

2 exilarasset LUFF 1 faciendum F 3 sic V correptos

m. 1 F nolumus L l salute ac ?gorum F 4 uelle] esse LUL*F [
ei) enim F l V 2 et S 6 uel corr. m. 2 ex cum F 7 simul— aeternam
om. S 9 laudarat F et L x 11 sic ow. i* 1 12 quod] quern S
14 breui LUTJFF 1 17 Cap. XX Villi L l P Capitulum FF l Cap. XXI
(in mg. 27) S desideratissimo libri praet. F 18 ante gratias add.
XXVIII LUFF*V, in mg. 28 8 19 tuis om. S exilarare LTJF

exilerare F L 22 desideratissime libri praet. FF l 24 beniuolo UL l F l
25 possem V res S 26 fiam ex sciam m. 2 F

Digitized by

Google

106 S. Aureli Augustini

traris. et alia maim: memor nostri incolumis domino placeas,
domine dilectissime et desiderantissime frater\

XXVIIII. 53. In ipsa quoque subscriptione quod posui, ut
domino placeat, magis hoc esse significaui in eius gratia quam
in sola hominis uoluntate, quando id nee hortatus sum nee 5
praecepi nee docui, sed optaui. quemadmodum uero si hortarer
aut praeciperem uel docerem, pertinere hoc et ad liberum
arbitrium demonstrarem nee tamen dei gratiae derogarem,
ita, quia optaui, dei quidem commendaui gratiam, non tamen
arbitrium uoluntatis extinxi. ut quid ergo in hoc iudicio pro- 10
tulit hanc epistolam, secundum quam, si ab initio sapuisset,
nullo modo fortassis licet a bonis fratribus, sed tamen peruer-
sitate disputationum eius offensis ad episcopale iudicium
uocaretur? porro autem sicut ego rationem de hac mea epistola
reddidi, ita de suis, si esset necesse, redderent quorum alle- 1*
gauit dicentes uel quid putauerint uel quid ignorauerint uel
qua ratione scripserint. proinde Pelagius, de quorumlibet
sanctorum amicitia se iactauerit, quorumlibet de suis laudibus
litteras legerit, quaelibet purgationis suae gesta protulerit,
nisi ea, quae contra dei gratiam. qua uocamur et iustificamur, 20
posuisse in libris suis idoneorum testium fide probatur, con-
fessus anathematizauerit ac deinde contra haec ipsa scripserit
et disputauerit, nequaquam his, quibus plenius notus est, uide-
bitur esse correctus.

XXX. 54. lam enim quae post hoc iudicium consecuta sint, 25
quae hanc suspicionem magis augeant, non tacebo. peruenit

1 deo LU 2 desideratissime libri praeter FF 1 pater frater

(corr. m. 2) V 3 Cap. XXX L l P Capitulura FF 1 , in m^.'Cap. 29 8
5 in om. S neo F m. 1 oratus LUL\ m. 1 FF 1 6 ortarer L,
m. IF 7 et del. assignat V 1 9 ita quiaj itaque U 10 extincxi
X, m. 1 F l pertulit m. 1 L x 12 tamen om. U 13 dispositi-

onum FF l PS 15 redderentur LL ] FPV 2 alligant codd. allegant
VS 19 quelibet L purgationes V 21 Iris LF litteris UL l F l
Uteris S testibus m. 1 F 22 deinde] demum V^S 1 contra ipsa
haec ipsa S 25 Cap. XXXI L l P Capitulum FF 1 Cap. XIX 8 Nam F
sunt S 26 in mg. Cap. 30 S

Digitized by

Google

degestisPelagii 107

in nianus nostras nonnulla epistola, quae ipsius Pelagii dice-
retur scribentis ad amicum suum quendam presbyterum, qui
eum litteris, sicut eadem epistola continetur, benigne admo-
nuerat, ne per eius occasionem se aliquis a corpore ecclesiae

5 separaret. ibi inter cetera, quae inserere longum est nee opus
est, ait Pelagius: 'quattuordecim episcoporum sententia definitio
nostra comprobata est, qua diximus posse hominem sine
peccato esse et dei mandata facile custodire, si uelit. quae
sententia*, inquit, 'contradictions os confusione perfudit et

10 omnem in malum conspirantem societatem ab inuicem sepa-
rauit\ siue ergo istara epistolam Pelagius uere scripserit siue
sub eius nomine a quocumque conficta sit, quis non uideat,
quemadmodum hie error et de iudicio, ubi conuictus atque
damnatus est, tamquam de uictoria glorietur? sic enim posuit

15 haec uerba, quemadmodum leguntur in libro eius, qui capitu-
lorum uocatur, non quemadmodum obiecta sunt in iudicio uel
eius etiam responsione repetita. nam et illi qui obiecerunt
nescio qua incuria minus posuerunt uerbum, de quo non parua
est controuersia. posuerunt enim eum dixisse posse hominem,

20 si uelit, esse sine peccato et dei mandata custodire, si uelit;
de facilitate nihil est dictum, deinde ipse respondens ait: 'posse
quidem hominem esse sine peccato et dei mandata custodire si
uelit, diximus\ neque ipse dixit 'facile custodire*, sed tantum-
modo 'custodire*. ita alio loco inter ilia, de quibus me Hilarius

25 consuluit atque rescripsi, sic obiectum est: posse hominem esse
sine peccato, si uelit. ad quod ipse ita respondit: 'posse quidem

1 diceretur (ur in ras. m. 2) F 2 sum m 1 F 3 Iris X 5 se-
paret X 1 separaretur m. 1 F,VS 6 .P. = Pelagius] post X 1 pelagius
post P sententias L ] P nostra definitio S 7 diximus (imus in
spatio uacuo add. m. 2) F 9 contradictiones P os F omnes P hos S
11 Pelagius om. S 12 quocunque L l confitta L 13 ibi m. IF
17 eius om. S 18 iniuria S 20 et dei— uelit om. HJL^FF l VS

21 de — peccato om. m. 1 F l facilitate F deinde (af dictum) S

22 custodiere F l 23 nee X 1 ne F l ipsi m. 1 X 1 custodiere
m. 1 F l 24 ilarius LU ylarius F yllarius F [ 25 consuluit (s. /. m.
2) X 1 rescripsit X 1 sicut X 1

Digitized by

Google

](j8 S. Aureli Augustini

hominem sine peccato esse dictum est superius'. neque hie
ergo uel ab eis qui obiecerunt uel ab ipso qui respondit
additum est 'facile', superius etiam in narratione sancti
Iohannis episcopi ita commemoratum est: < illis > , inquit, 'instan-
tibus et dicentibus, quia haereticus est; dicit enim quoniam 5
potest homo, si uoluerit, esse sine peccato, et de hoc interro-
gantibus nobis eum respondit: non dixi quoniam recipit natura
hominis ut impeccabilis sit; sed dixi quoniam qui uoluerit
pro propria salute laborare et agonizare, ut non peccet et
ambulet in praeceptis dei, habere eum banc possibilitatem a 10
deo. tunc quibusdam susurrantibus et dicentibus, quod sine
dei gratia diceret Pelagius posse hoc perfici, culpans\ inquit,
'super hoc et intuli, quia et apostolus Paulus multum laborans,
sed non secundum suam uirtutem, sed secundum gratiam
dei dixit: amplius omnibus illis laboraui. non ego 15
autem, sed gratia dei raecum' et cetera quae iam comme-
moraui.

55. Quid sibi ergo uult, quod in hac epistola ita gloriari
ausi sunt, ut non solum possibilitatem non peccandi, sed
etiam facilitatem, sicut in libro capitulorum eiusdem Pelagii 20
positum est, iudicantibus quattuordecim episcopis se persua-
sisse iactarent, cum totiens eadem adiecta gestis atque repetita
nusquam hoc habere inueniantur? quomodo enim etiam ipsi
defensioni et responsioni Pelagii non est hoc uerbum contra-

15 I Cor. 15, 10 16 cf. pag. 94, 1 sqq.

1 hoc UF 2 uel ab eis] *abiis (1 er. ?) F ab] ubi LUVF 1 ab
in ras. F 3 superius ex sumus m. 2 F 5 esto LL l FF l V 7 eum]
cum U respondere (inter alt. e et r ras ) L x non] ut FV 2 di-
xit U reeepit Sd 8 ut om. F impassibilis m. 1 F, V 2
9 pro om. LUL x FF l VS 12 gratia dei F dicente LUL l FF^VS
.p. LL l FF x pelagio UVS posset V l S l hoc] hominem d culpam
LUL l FF l culpaui S l 18 hoc om LUL l FF l VS et] etiam d om.
F l V8 intuli] et mutili V 2 14 suam om. m. 1 L l 15 dixit— gratia
add. in mg. m. 2 F 18 Quod L l 19 non fin. om. V 20 facul-
tatem S 22 eadem om. P adiecta] adicta LL* addicta m. 1 U
abdicta FV 2 U m. 2 edicta F'-VS dicta V 1 obiecta d atque om. T 71

Digitized by

Google

degestisPelagii 109

rium, cum et episcopus Iohannes sic eum apud se respondisse
dixerit, ut eum uellet intellegi posse non peccare, qui uoluerit
pro salute sua laborare et agonizare, et ipse iam gestis agens
seque defendens proprio labore et dei gratia dixerit homi-
5 nem posse esse sine peccato? quomodo ergo facile fit, si
laboratur ut fiat? puto enim omnem sensum hominum nobis-
cum agnoscere, quod ubi labor est, facilitas non est et tamen
epistola carnalis uentositatis et elationis uolat et gestorum
tarditate procurata celeritate praecedens in manus hominum

10 praeuolat, ut quattuordecim episcopis orientalibus placuisse
dicatur non solum posse esse hominem sine peccato et dei
mandata custodire, sed et facile custodire nee nominato
deo iuuante, sed tan turn 'si uelit 1 : ut uidelicet tacita, pro
qua uehementissime pugnabatur, diuina gratia restet, ut sola

is in epistola legatur infelix et se ipsam decipiens uelut uictrix
humana superbia, quasi non hoc se dixerit ' culpasse Iohannes
episcopus et uelut giganteos montes aduersus supereminen-
tiam gratiae caelestis structos tribus diuinorum testimoniorum
tamquam fulminum ictibus deiecisse aut uero cum illo etiam

20 ceteri episcopi iudices uel mente uel ipsis auribus ferrent
Pelagium dicentem 'posse quidem hominem sine peccato esse
et dei mandata custodire, si uelit, diximus', nisi continuo
sequeretur: 'hanc enim possibilitatem deus illi dedit* — quod
nesciebant illi eum diqere de natura, non de ilia, quam in

25 apostolica praedicatione nouerant, gratia — ac deinde coniun-

17 cf. Eph. 3, 19

1 si FV 2 sic in ras. F l 2 diserit FV 2 disserit S i ut eum] et

cum S 3 iamj in V*S l 4 proprioque L 1 5 esse posse S quo-
modo] quo L quo X 1 fiat S 7 quid m. IF 1 8 in epistola
LL^FF^VS in delendum adnotat V i S 1 epistola om. U 10 ut]
et V 12 sed— custodire om. LUFF^VS 13 sedj si U uidet
L l F L m. 1 pro] de FV 2 S l 14 pugnabantur U pugnabat L ] in
sola S 15 ipsa m. 1 F l 16 h'na m. 1 F 1 hec F l V 2 18 stratos S
19 fluminum LL x FF l VP m. 1 illo om. m. 1 F 20 ceteri om. F
ferent F l 21 pelegium m. 1 F l 23 qui FV 2 25 coniungeret

(ret corr. m. 2) F

Digitized by

Google

HO S. Aureli Augustini

geret: c non autem diximus, quod inueniatur aliquis ab infantia
usque ad senectam qui numquam peccauerit, sed quoniam a
peccatis conuersus proprio labore et dei gratia possit esse
sine peccato\ quod etiam sua sententia declararunt dicentes
eum recte respondisse hominem cum adiutorio dei et gratia 5
posse esse sine peccato, quid aliud metuentes, nisi ne hoc
negando non possibilitati hominis, sed ipsi dei gratiae facere
uiderentur iniuriam? nee tamen definitum est, quando fiat
homo sine peccato, quod fieri posse adiuuante dei gratia iudi-
catum est, non est, inquam, definitum, utrum in hac carne 10
concupiscente aduersus spiritum fuerit uel sit uel futurus sit
aliquis iam ratione utens et uoluntatis arbitrio, siue in ista
frequentia hominum siue in solitudine monachorum, cui non
sit iam necessarium non propter alios, sed etiam propter se
ipsum dicere in oratione: dimitte nobis debita nostra, an 15
uero tunc perficiatur hoc donum, quando similes ei erimus,
quando uidebimus eum sicuti est, quando dicetur non a
pugnantibus: uideo aliam legem in membris meis repu-
gnantem legi mentis meae, sed a triumphantibus: ubi
est, mors, uictoria tua? ubi est, mors, aculens tuus? 20
quod non inter catholicos et haereticos, sed inter ipsos catho-
licos fortasse pacifice inquirendum est.

XXXI. 56. Quomodo igitur credi potest Pelagium — si
tamen haec epistola eius est — et dei gratiam, quae neque natura
est cum libero arbitrio neque legis scientia neque tantum 25
remissio peccatorum, sed ea quae in singulis nostris est
actibus necessaria, ueraciter fuisse confessum et ueraciter

10 cf. Gal. 5, 17 15 Matth. 6, 12 16 I Ioh. 3, 2 18 Rom.
7, 23 19 I Cor. 15, 55

1 q F 2 utque m. IF 1 4 quod — peccato add. m2 in mg. F [
qui FV 2 5 dei om. F l 7 dei (i add. m. 2) F 8 uideretur S
9 iuuante F l 10 diffinitum LUL* 11 concupiscentie FF l concupi-
scentiae VS 13 hominum] luminum V 17 oppugnantibus pro a pugn.
m. 1 F l 18 uide^o U 21 quid m. 1 F inter alt. om. F catho-
licos ipsos S 22 fortasse] pacifice V 23 Cap. XXXII L*P Capitulum
FF l Cap. XX, in mg. 31 S 24 nee X 1 25 nee (bis) L 1 27 necessario F

Digitized by

Google

d e gestis Pelagii HI

anathematizasse quisquis contra ista sentiret, quando in epi-
stola sua et facilitatem posuit non peccandi, de qua nulla in
hoc iudicio quaestio fuit, quasi iudicibus etiam de hoc uerbo
placuerit, et gratiam dei non posuit, quam confitendo et
5 addendo poenam ecclesiasticae damnationis euasit?

XXXII. 57. Est et aliud quod silere non debeo. in chartula
defensionis suae, quam mihi per quendam Charum nostrum
Hipponensem ciuem, orientalem autem diaconum misit, fecit
aliquid, quod aliter se habeat, quam gestis episcopalibus conti-

10 netur. quod autem habent gesta, longe melius est ac firmius
et omnino enodatius pro catholica ueritate contra illius haeresis
pestem. nam cum eandem chartulam legerem, priusquam ad
nos gesta uenissent, nesciebam <eum> ea ipsa uerba posuisse,
quibus cum sibi adesset usus est in iudicio; pauca enim et

io non multum aliter se habent, de quibus non nimis euro.

XXXIII. Moleste autem ferebam, quod aliquarum sententi-
arum Caelestii, quas eum gestis anathematizasse perspicuum
est, seruasse sibi defensionem potest uideri. nam earum
quasdam suas negauit esse tantummodo dicens pro eis non se

20 debere satisfactionem, anathematizare autem in eadem chartula
noluit. quae istae sunt: 'Adam mortalem esse factum, qui
siue peccaret siue non peccaret, esset moriturus. quod peccatum
Adae solum ipsum nocuerit et non genus humanum. quod lex
sic mittat ad regnum caelorum quemadmodum et euangelium.

25 quod infantes nuper nati in illo statu sint, in quo fuit Adam

21 cf. contra Iulianum Pelag. I 5, 19 (XLIV 653 M.)

1 contraria S 2 non] nee L 1 4 et etiam L l potuerit U pouit
F 1 posuerit V 2 S l 6 Cap. XXXIII I^PCapitulum FF l Cap. XX, in mg.
32 S Ast F et om. LUUF^P quod silere] qui si lege F

7 carum U&FF 1 nostrum] numerum U uestrum FV 2 S l 9 con-

tinere U continetur (tur corr.) F l 10 gesta om. m. 1 F atque F
12 pestis 8 13 eum ex coni. Engelbrecht 14 cum] eum F

ibi S 16 Cap. XXXIIII L l P, in mg. 33 S Capitulum FF { 17 per-
spicum Z/ 1 19 quaedam sua LUL l FF i VS dicens tantummodo

FVSd 21 uoluitm. 1 P, FVS qui] quod F l V 2 S l 23 qui m. IF
25 in alt. om. LL x FF l

Digitized by

Google

U2 S. AureliAugustini

ante praeuaricationem. quod neque per mortem uel praeuari-
cationem Adae omne genus humanum moriatur neque per
resurrectionem Christi omne genus humanum resurgat. in-
fantes, etiamsi non baptizentur, habere uitam aeternam.
diuites baptizatos, nisi omnibus abrenuntiauerint, si quid boni 5
uidentur facere, non illis reputari neque habituros illos regnum
caelorum\ ad ista quippe in chartula ilia ita respondit: 'haec
omnia secundum ipsorum testimonium a me dicta non sunt
nee pro eis debeo satisfactionem\ in gestis autem ad eadem
ipsa ita locutus est: 'secundum ipsorum testimonium a me 10
dicta non sunt, pro quibus ego satisfacere non debeo; sed
tamen ad satisfactionem sanctae synodi anathematizo eos qui
sic tenent aut aliquando tenuerunt\ cur ergo non ita et in
ilia chartula scriptum est? non multum, ut opinor. atramenti
nee litterarum nee morae nee ipsius chartulae, si ita fieret, 15
impenderetur. sed quis non credat id fuisse procuratum, ut
tamquam pro gestorum illorum breuiatione ista charta usque-
quaque discurreret? ubi putaretur non esse ablatam quamlibet
earum sententiarum defendendi licentiam, quod ei tantummodo
obiectae nee eius probatae fuissent, non tamen anathematizatae 20
atque damnatae.

58. Postea etiam de libro Caelestii capitula sibi obiecta in
eadem chartula multa congessit neque his interuallis, quae
continent gesta, duas responsiones, quibus eadem capitula
anathematizauit, sed unam simul omnibus subdidit. quod 25
studio breuitatis factum putarem, nisi plurimum ad id quod
nos mouet interesse perspicerem. ita enim clausit: 'iterum dico

2 nee X 1 7 iste F ilia om. LXJHFF 1 9 eis quit>?s U ade
ade" F ad*eadem F l 10 ipsam FF l ita om. F testimoniam

om. S 14 attramenti XX 1 uiramenti F 15 nee alt.] ne S ipl L ipsi
TJL*FF l VSP m. 1 17 charta] caxa L curata L 1 usquequo F 18 cur-
reret P non putaretur VS non esse (aJ deest particula non) S l

20 obiectae om. U eius] ei codd. S approbatae S anathemati-
zare atque dampnare U 22 post obiecta sequitur: nee ei probare

fuissent (m. 2 s. 1. add. uacat) L l 23 nee X 1 25 una codd. unam
V^Sd qui F [

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 113

quoniam ista et secundum eorum testimonium non sunt mea.
pro quibus, ut dixi, satisfactionem non debeo; quae autem mea
esse confessus sum, haec recte me dicere affirmo; quae autem
dixi mea non esse secundum iudicium sanctae ecclesiae reprobo
5 anathema dicens omni contrauenienti sanctae et catholicae
ecclesiae doctrinis, similiter et his qui falsa fingentes nobis
calumniam commouerunt\ hunc ultimum uersum non habent
gesta; sed nihil ad rem de qua solliciti esse debemus. sint
enim prorsus anathema et hi qui falsa fingentes eis calumniam

10 commouerunt. sed cum primum legi: 'quae autem dixi mea
non esse secundum iudicium sanctae ecclesiae O'eprobo* factum
illud esse iudicium ecclesiae > nesciens, quoniam hie taciturn
est et gesta non legeram, nihil aliud existimaui quam eum
fuisse pollicitum hoc se de his sensurum esse capitulis, quod

15 ecclesia iam non iudicasset, sed quandoque iudicaret, et ea
se reprobaturum, quae ilia non iam reprobasset, sed quando-
que reprobaret, ut ad hoc pertineret etiam quod adiunxit
'anathema dicens omni contrauenienti uel contradicenti sanctae
catholicae ecclesiae doctrinis*. uerum autem, ut gesta testantur,

20 iam de his ecclesiasticum iudicium ab episcopis quattuordecim
factum erat, secundum quod iudicium se dixit ista omnia
reprobare et anathema dicere his qui talia sentiendo contra
iudicium ueniunt, quod iam factum fuisse gesta indicant, iam
enim dixerant iudices: 'quid ad haec quae lecta sunt capitula

25 dicit praesens Pelagius monachus? haec enim reprobat sancta
synodus et sancta dei catholica ecclesia 1 . sed hoc qui nesciunt
et istam chartam legunt, putant aliquid illorum licite posse

1 mea] in ea F 3 hoc L l F 4 secundum] scelerum U 5 omne F

6 que m. 1 F l fingentes] fiet gentes LL X F { m. 1 nobis] eis P

7 calumpniam UFF 1 11 reprobo— ecclesiae om. codd. VS
12 hinc F . 14 esse om. VS 16 jam ilia U iam non Pd iam
om. UV reprobaret LUL^FF^V 17 ad hoc pertineret] hec per-
tinent F l hue pertinent S se pertinent etiam V 2 quae SV 2 ad-
iuxit F l adiungit S 18 se dicente codd. VS dicere V 1 19 autem]
tamen S 23 iudicant F Y V 2 24 leta H 27 cat* L creaturam U
creatam L l

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 8

Digitized by

Google

1X4 8. AureliAiigustini

defendi, tamquam non fuerit iudicatum catholicae contrarium
esse doctrinae paratumque se Pelagius dixerit id de his rebus
sapere, quod ecclesia non iudicauit, sed iudicauerit. non itaque
sic scripsit in ea de qua nunc agimus chartula, ut cognosceretur
quod habet gestorum fides, omnia scilicet ilia dogmata, quibus 5
eadem haeresis proserpebat et contentiosa conualescebat auda-
cia, ecclesiastico iudicio praesidentibus quattuordecim episcopis
esse damnata. quam rem si, ut est, innotescere timuit, se
potius corrigat quam nostrae licet serae uigilantiae qualicum-
que succenseat. si autem hoc eum timuisse falsum est et 10
sicut homines suspicamur, ignoscat, dum tamen ea quae gestis,
quibus auditus est, anathematizata et repvobata sunt de cetero
oppugnet, ne parcendo illis non solum haec antea credidisse,
sed credere uideatur.

XXX1III. 59. Proinde istum librum in tarn graui et grandi 15
causa non frustra fortasse prolixum ob hoc ad tuam uenera-
tionem scribere uolui, ut, si tuis sensibus non displicuerit,
auctoritate potius tua, quae longe maior est quam nostrae
exiguitatis industria, quibus necessarium existimauerit inno-
tescat ad eorum uanitates contentionesque opprimendas, qui 20
putant absoluto Pelagio iudicibus episcopis orientalibus ilia
dogmata placuisse, quae aduersum christianam fidem et dei
gratiam, quauocamur et iustificamur, perniciosissime pullulantia
Christiana semper ueritas damnat et istorum etiam quattuor-
decim episcoporum auctoritate damnauit, quae simul et Pela- 25
gium, nisi ab illo essent anathematizata, damnasset. nunc iam,
quoniam reddidimus homini curam fraternae caritatis et de
illo ac pro illo nostram sollicitudinem fideliter prompsimus,
23 ex. Rom. 8, 30

2 paratumque V l Sd: paratumqui codd. 3 iudicauit] iudicauerit

LUVFF^VP m. 1 ita S 4 in ea UPV*d: in L tame L<FF l VS
agnosceretur UVd 6 conteptiosa L contemptiosa UF l contempnosa F
audaci LUL X FF X VP in. 1 8 est ut F l V 2 se corr. m. 2 ex uoce
ex F 10 tenuisse F l VS l 13 hoc UHF 1 15 Cap. XXXV L l P
Cap. XXI, in mg. 34 S 19 necessarium] non causarum m. 1 F 20 con-
t?ptionesque F 22 dei om. S 26 illo] eo S dampnassent FV 2
27 reddimus LUL*FF X V 28 promissionum LUL ] FF l V promisimus S

Digitized by

Google

degestisPelagii 115

uideamus quomodo breuiter possit aduerti etiam illo, quod
clarum, apud homines absoluto haeresim tamen ipsam diuino
iudicio semper damnabilem etiam iudicio quattuordecim episco-
porum orientalium esse damnatam.
5 XXXV. 60. Haec est illius iudicii postrema sententia.
synodus dixit: 'nunc quoniam satisfactum est nobis prosecuti-
onibus praesentis Pelagii monachi, qui quidem piis doctrinis
consentit, contraria uero ecclesiae fidei reprobat et anathematizat,
communionis ecclesiasticae eum esse et catholicae confitermir\

io duo quaedam satis perspicua de Pelagio monacho sancti epi-
scopi iudices suae sententiae breuitate complexi sunt: unum
quidem, piis eum consentire doctrinis, alterum autem, eccle
siae fidei reprobare et anathematizare contraria. Pelagius
propter haec duo communionis ecclesiasticae et catholicae

is pronuntiatus est. quibus ergo uerbis eius interim, quantum
homines in praesentia de manifestis iudicare potuerunt, utrum-
que claruerit omnia breuiter recapitulando uideamus. in his
enim sibi obiectis, quae sua non esse respondit, dictus est
reprobare et anathematizare contraria. breuiter ergo totam

so istam causam ita, si possumus, colligamus.

61. Quoniam necesse erat impleri quod praedixit apostolus
Paulus: oportet et haereses esse, ut probati manifesti
fiant in uobis, post ueteres haereses <inlata est> etiam modo

22 I Cor. 11, 19
1 breuiter quomodo S quod clarum est apud homines parenthesis loco S
3 et F 5 Cap. XXXVI UP Capitulum FF l Cap. XXII, in mg. 35 8
6 quoniam m. 2 P,V 2 Sd: quotiens LUL l FV quociens F l quoties
m. 1 P persecutionibus FV 2 S { 7 praesentibus LXJL X FF X V mo-
nachii F l 8 fidei om. codd. VS; cf. cap. XX 10 see m. 1 F

12 piis add. m. 2 in spat. uac. F 13 Pelagius om. LUFF l VS 14 pro-

ce

pter om. L l ecc L ecclesie U 16 psexa L praesenti L l 17 ui-
demus m. 1 F 18 enim om. F l V 22 h'es est F 23 haereses multas
{multas om. F 1 ) etiam modo haeresis non sqq. codd.; V in textu haec uerba
omittit, adnotat autem: multas etiam modo haeresis, addendum: orta est
aut aliquid simile; S in textu: multae enim modo haereses, adnotat; adde
inuentae sunt uel quid simile; scripsi inlata est: inuecta etiam modo haeresis
•est d Engelbrecht prop.: post uet. haer. multas ecce iam oritur sqq.

S*

Digitized by

Google

116 S. AureliAugustini

haeresis non ab episcopis seu presbyteris uel quibusque cle-
ricis, sed a quibusdam ueluti monachis, quae contra dei
gratiam, quae nobis est per Iesum Christum dominum
nostrum, tamquam defendendo liberum arbitrium disputaret
et conaretur euertere christianae fidei firmamentum, de quo 5
scriptum est: per unum hominem mors et per unum ho-
minera resurrectio mortuorum; sicut enim in Adam
omnes moriuntur, sic et in Christo omnes uiuifica-
buntur, et in actibus nostris dei adiutorium denegaret dicendo,
ut non peccemus iinpleamusque iustitiam, posse sufficere 10
naturam humanam, quae condita est cum libero arbitrio,
eamque esse dei gratiam, quia sic conditi sumus, ut hoc
uoluntate possimus, et quod adiutorium legis mandatorumque
suorum dedit et quod ad se conuersis peccata praeterita igno-
scit. in his solis esse dei gratiam deputandam, non in adiu- i&
torio nostrorum actuum singulorum; posse enim hominem
esse sine peccato et mandata dei facile custodire, si uelit.

62. Ista haeresis cum plurimos decepisset et fratres, quos
non deceperat, conturbaret, Caelestius quidam talia sentiens
ad iudicium Carthaginensis ecclesiae perductus episcoporum 20
sententia condemnatus est. deinde post aliquot annos Pelagio,
qui magister eius perhiberetur, cum ista haeresis fuisset
obiecta, ad episcopale iudicium etiam ipse peruenit recita-
tisque omnibus quae in libello contra eum dato Heros et
Lazarus episcopi Galli posuerant illis quidem absentibus et 25
de aegritudine unius eorum excusantibus Pelagium ad omnia
respondentem quattuordecim episcopi prouinciae Palaestinae

3 Eom. 7, 25 6 1 Cor. 15, 21

1 quibuscumque UVd 2 sed UV 2 d: uel LTJFF l PV 4 dispu-
tant S 5 conantur S christianae fidei firmamentum (fandamentum S)
euertere VSd firmatum m. I F 8 etiam S 9 denegant S 11 est
om. m. IF 12 hec F 13 possumus LTJL^FF i V' k 14 conuersus
L X F m. 1 15 esse om. F 16 actunm m. 1 L 1 20 cartagincnsis
JAFF 1 21 pelagius F 23 etiam om. F 24 c" L circa X 1

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 117

secundum responsiones eius alienum a peruersitate huius
haeresis pronuntiarunt, earn tamen haeresim sine ulla dubita-
tione damnantes. approbauerunt enim secundum quod ille ad
ea quae obiecta sunt respondebat: 'adiuuari hominem per legis

5 scientiam ad non peccandum, sicut scriptum est: legem in
adiutorium dedit illis*. non tamen ex hoc eandem legis
scientiam illam dei gvatiam esse iudicauerunt, de qua scriptum
est: quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia
dei per Iesum Christum dominum nostrum, nee ideo

10 dixisse Pelagium 'omnes uoluntate sua regi', ut non eos
regeret deus; respondit enim hoc se dixisse propter liberum
arbitrium, cui deus adiutor est eligenti bona, hominem uero
peccantem ipsum esse in culpa quasi liberi arbitrii. approba-
uerunt etiam 'iniquis et peccatoribus in die iudicii non esse

i5 parcendum, sed aeternis eos ignibus puniendos', quoniam hoc
se ille secundum euangelium dixisse respondit, ubi scriptum
est: isti ibunt in supplicium aeternum, iusti autem in
uitam aeternam. non autem dixerat omnes peccatores ad
aeternum pertinere supplicium, ut merito contra apostolum

20 dixisse uideretur, qui quosdam saluos ait futuros, sic tamen
quasi per ignem. 'regnum caelorum* ideo approbauerunt
'etiam in ueteri testamento esse promissum*, quoniam testi-
monium dedit de propheta Daniele, ubi dictum est: et acci-
pient sancti regnum altissimi, hoc loco uetus testamentum

25 intellegentes ab illo appellatum non illud solum quod factum
est in monte Sina, sed scripturas omnes canonicas ante aduentum
domini ministratas. 'posse* autem 'hominem esse sine peccato,

5 Es. 8, 20 8 Rom. 7, 24. 25 17 Matth. 25, 46 20 I Cor.
3, 15 23 Dan. 7, 18

1 eius om. m. 1 L l 3 quae LUL x F l VS qd F 4 obiecta ex oblita
m. 2 F respondeat F 5 ad non] a domino m. 1 F 6 eadem
legis scientia LUL X FF { VS 7 iudicauerunt] approbauerunt V l S*d

11 hec F l V 12 uero] non L*F l m. 1 13 approbarunt Vd 15 hec
L X SV* 16 ille m. 2 add. L l 19 ut om. F l 21 quasi] ait LUVFF^V
22 et F l V 2 uetere d 27 administratas VS

Digitized by

Google

X18 S. Aureli Augustini

si uelit', non sic approbatura est, quomodo ab illo in libro
suo positum uidebatur, tamquam hoc in sola potestate esset
liominis per liberum arbitrium — hoc quippe arguebatur sen-
sisse dicendo 'si uelit* — sed quomodo nunc ipse respondit,
immo quomodo id breuius et apertius iudices episcopi sua s
interlocutione commemorauerunt, hominem cum adiutorio dei
et gratia posse esse sine peccato. nee tamen definitum est,
quando istam perfectionem sancti assecuturi sint, utrum in
corpore mortis huius an quando absorbebitur mors in uicto-
riam. 10

63. Ex his etiam, quae Caelestium dixisse uel scripsisse
tamquam dogmata discipuli eius sunt obiecta Pelagio, sua
quaedam et ipse cognouit, sed aliter se quam obiciebantur
sensisse respondit. hinc est illud, 'quod ante aduentum Christi
uixerunt quidam sancte ac iuste'; Caelestius autem dixisse ib
perhibebatur 'quod sine peccato fuerint*. item obiectum est
dixisse Caelestium 'ecclesiam esse sine macula et ruga*;
Pelagius autem dixit dictum a se quidem, sed ita, quoniam
lauacro ab omni macula et ruga purgatur ecclesia, quam
uelit dominus ita permanere\ item illud dictum a Caelestio 20
'quoniam plus faciamus quam in lege et euangelio iussum
est'; Pelagius autem 'de uirginitate hoc se dixisse* respondit,
'de qua Paulus dicit: praeceptum domini non habeo*.
item obiectum est affirmare Caelestium 'unumquemque hominem
posse habere omnes uirtutes et gratias', ac sic auferri diuer- 25
sitatem gratiarum, quam apostolus docet; Pelagius autem
respondit 'non se auferre gratiarum diuersitatem, sed dicere

9 cf. Cor. 15, 54 23 I Cor. 7, 25

2 uidebitur P5 1 esse LVFF^V 4 tunc F'S 1 5 aptius X 1
suo X 1 7 nee] haec V tamen] mihi F 8 assecuti FV 2 assequi-
turi S sunt FV l Sd 9 an quando ex antequam F 11 hiis LFF 1
iis d 13 ipsa P a se LUVFF 1 ? m. 1 obiciebatur LULWS affi-
ciebantur V 2 14 ilium F Christi aduentum S 18 quidem (e

corr.) Fib 1 sed] si F 19 quam] quia FV 2 S l 22 bee F om. VSd
23 domini] d 1 L dei U dici L* 25 si m. 1 F 1 26 apli 1 F

Digitized by

Google

de gestis Pelagii H9

donare deum ei, qui fuerit dignus accipere, omnes gratias,
sicut Paulo apostolo donauit\

64. Has ex nomine Caelestii quattuor sententias non sic
approbauerunt episcopi iudices, sicut eas Caelestius sensisse

5 dicebatur, sed sicut de his respondit Pelagius. uiderunt enim,
quod aliud sit sine peccato esse, aliud sancte ac iuste uiuere,
sicut etiam ante aduentum Christi quosdam uixisse scriptura
testatur, et quamuis non sit hie ecclesia sine macula et ruga,
tamen earn et lauacro regenerationis ab omni macula rugaque

10 purgari et earn ita uelle dominum permanere — nam et ita per-
manent, quia sine macula et ruga utique in aeterna felicitate
regnabit — et quod perpetua uirginitas, quae praecepta non est,
sine dubio plus sit quam coniugalis pudicitia, quae praecepta
est, quamuis in multis uirginitas perseueret, qui tamen non

15 sunt sine peccato, et quod eas omnes gratias, quas loco uno
commemorat, habuerit apostolus Paulus. quas tamen eum
dignum fuisse accipere aut non secundum merita, sed
potius secundum praedestinationem aliquo modo intellegere
potuerunt — ipse enim dicit: non sum dignus, uel: non

20 sum idoneus uocari apostolus — aut eorum intentionem
subterfugit uerbum, quod Pelagius quemadmodum posuerit
ipse uiderit. haec sunt, in quibus episcopi Pelagium pronun-
tiauerunt piis consentire doctrinis.

65. Nunc similiter recapitulando ilia paulo attentius uideamus,
25 quae ilium contraria reprobare et anathematizare dixerunt. in

hoc enim potius tota haeresis ista consistit. exceptis ergo
illis, quae in adulatione nescio cuius uiduae in libris suis
posuisse dictus est, quae ille neque in libris suis esse neque

19 I Cor. 15, 9

2 sic F Y V X 8 in quatuor LUL x FF i S 5 respondet i 1 uidetur
F l VS 6 ac] et VSd 7 quodam F 8 sit om. LUL l FF l V; in cor-
rigendis add. sit V 9 rigaque F 10 uel X 1 12 quod om. U

15 qui F omnes eas S 16 habuit L x FVSd eum om. F 20 in-
tentione LUL 1 26 tota om. FS haeresi S ista] tota 8 con-
sents LUL^F 1 28 neque fin.] ne F l

Digitized by

Google

120 S. Aureli Augustini

talia umquam se dixisse respondit et eos qui talia sape-
rent, non tamquam haereticos, sed tamquam stultos anathe-
matizauit, haec sunt, quibus haeresis illius dumeta cotidie
pullulare, imrao iam siluescere dolebamus: 'Adam mortalem
factum, qui siue peccaret siue non peccaret, moriturus esset. 5
quod peccatum Adae ipsum solum laeserit et non genus
humanum. quod lex sic mittat ad regnum quemadmodum et
euangelium. quod infantes nuper nati in illo statu sint, in
quo Adam fuit ante praeuaricationem. quod neque per
mortem uel praeuaricationem Adae omne genus hominum mo- 10
riatur neque per resurrectionem Christi omne genus hominum
resurgat. quod infantes, etsi non baptizentur, habeant uitam
aeternam. quod diuites baptizati, nisi omnibus abrenuntient,
si quid boni uisi fuerint facere, non eis reputetur neque
regnum dei posse habere, quod gratia dei et adiutorium 15
non ad singulos actus detur, sed in libero arbitrio sit et in
lege atque doctrina. quod dei gratia secundum merita nostra
detur et propterea et ipsa gratia in hominis sit posita uolun-
tate, siue dignus fiat siue indignus. quod filii dei non possunt
uocari, nisi omnino absque peccato fuerint effecti. quod obliuio 20
et ignorantia non subiacet peccato, quoniam non eueniant
secundum uoluntatem, sed secundum necessitatem. quod non
sit liberum arbitrium, si indigeat auxilio dei, quoniam propriam
uoluntatem habeat unusquisque aut facere aliquid aut non
facere. quod uictoria nostra ex dei non sit adiutorio, sed ex 25
libero arbitrio. quod ex illo, quod ait Petrus diuinae nos
esse consortes naturae, consequens sit, ut ita possit esse

26 II Petr. 1, 4

1 nQquam F se] de jF 1 2 alt. tamquam] tamen tamquam LUL^F
3 dumeta] dum ea codd. V quotidie UP 4 pullare F l de-

beamus F 5 esset om. S 6 ipsi F et om. S 8 sint] non sunt F
9 nee F 11 humanum F l 12 in infantes F hanx L 14 uisi]
nisi VS [ reputentur m. 1 F [ imputctur S 15 possunt *FVS possint d
16 a F 17 nra s. I m, 2 X 1 18 et alt. om. SVd 19 ponx F pos-
sint d 20 qui F 21 subiaceant d subiaceat S 22 qui i 25 dei
adiutorio non sit sed L l 27 esset F consequentis F conueniens U

Digitized by

Google

de gestis Pelagii 121

anima sine peccato quemadmodum deus\ hoc enim in unde-
cimo capitulo libri non quidem habentis auctoris sui titulum,
sed qui perhibetur esse Caelestii his uerbis positum ipse legi:
'quomodo quispiam\ inquit, 'illius rei consortium suscipit, a
s cuius statu et uirtute esse extraneus definitur*? ideo fratres,
qui haec obiecerunt, sic eum intellexerunt, tamquam eiusdem
naturae animam et deum et partem dei dixerit animam; sic
enim acceperunt, quod eiusdem status atque uirtutis earn esse
cum deo senserit. in extremo autem obiectorum positum est:
10 'quod paenitentibus uenia non detur secundum gratiam et
misericordiam dei, sed secundum meritum et laborem eorum,
qui per paenitentiam digni fuerint misericordia*. haec omnia et
si quae argumentationes ad ea confirmanda interpositae sunt
sua negantem et anathematizantem Pelagium iudices appro-
is bauerunt et ideo pronuntiauerunt eum contraria ecclesiasticae
fidei reprobando et anathematizando damnasse. ac per hoc
quomodolibet ea Caelestius posuerit aut non posuerit uel
Pelagius senserit aut non senserit, tanta mala tarn nouae
huius haeresis illo ecclesiastico iudicio damnata gaudeamus et
20 deo gratias agamus laudesque dicamus.

66. De his autem quae post hoc iudicium ibi nescio quo
cuneo perditorum, qui ualde in peruersum perhibentur Pelagio
suffragari, incredibili audacia perpetrata dicuntur, ut dei serui
et ancillae ad curam sancti Hieronymi presbyteri pertinentes
25 sceleratissima caede afficerentur, diaconus occideretur, aedificia
monasteriorum incenderentur, uix ipsum ab hoc impetu atque

24 cf. Ep. 43 Innocentii ad Iohannem Hierosolymitanum et ep. 42
ad Hieronymum (CSEL XXXV 97. 98. 96 sq.)

1 deus om. m. 1 F enim om. V 2 auctoritatis U 4 suscepit Vd
a cuius] alicuius 1 X V 5 ueritate U diffinitur LUL l F Y 6 obiace-
runt F eius L 1 eisdem F' L V 7 dixef L dixerunt UL l FF [ 8 enim]
eum VS ea F 1 9 senserint LUL^F^V senserunt F 10 qui F
16 ac] et VS 17 aut] an L 20 agimus F 21 a nescio quo (m. 2)
P, V 2 Sd an nescio quo F 22 perhiberetur F l V 24 ancillae domini S
ieronimi UF hieronimi LL l presbiteri LUL 1 25 caede m. 2 ex

corde F hedificia LUF

Digitized by

Google

122 S. Aureli Augustini de gestis Pelagii

incursu impiorum in dei misericordia turris munitior tueretur,
tacendum nobis potius uideo et expectandum quid illic fratres
nostri episcopi de his tantis malis agendum existiment, quibus
eos dissimulare posse quis credat? impia quippe dogmata
huiusce modi hominum a quibuslibet catholicis, etiam qui ab 5
illis terris longe absunt, redarguenda sunt, ne ubicumque
nocere possint, quo peruenire potuerint; impia uero facta,
quorum cohercitio ad episcopalem pertinet disciplinam, ubi
committuntur, ibi potissimum a praesentibus uel in proximo
constitutis diligentia pastorali et pia seueritate plectenda sunt. 10
nos itaque tarn longe positi optare debemus his causis talem
illic finem dari, de quo non sit necesse ubilibet ulterius iudi-
care, sed quern nobis potius praedicare conueniat, ut animi
omnium, qui illorum scelerum fama usquequaque uolitante
grauiter uulnerati sunt, dei misericordia consequente sanentur. 15
unde iam huius libri terminus iste sit, qui, ut spero, si
sensibus tuis placere meruerit, adiuuante domino utilis erit
legentibus tuo quam meo nomine commendatior et tua dili-
gentia plurimis notior.

9 cf. Innocentii Ep. 41 (CSEL XXXV 92)

1 mitior m. 1 F 2 potius om. m. 1 L 1 et om. F 3 a quibus d
4 dis8imulari V 6 adsunt LUL^FF 1 nee 1F X V ubique 8

7 nocere] ncCe L necesse UL l F l possit U quo om. m. 1 L l

8 cohercio (tio V) FV coerctio P coertio S 11 obtare L op§tare L 1
12 alterius LUL 1 indicare F 13 quae F l VSd 14 usquequo F
15 domini UL l F consequentes anentur F 16 si J sit .F 1 19 Explicit
liber sci aug ad scm aureliu epm de gestis Pelagii heretici contra ad-
uersarios gre dni nri ihu xpi. Incipit conciliQ cartaginis contra Pelagiu
u* Celestiura discipulum eius L Aurelii Augustini episcopi de gestis Pe-
lagii heretici contra aduersarios gratie domini nostri Iesu Christi liber
explicit feliciter. Incipit concilium Carthaginis contra Pelagium uel Cele-
stium discipulum eius incipit feliciter U Liber Aurelii Augustini de gestis
Pelagii contra aduersarios gratie domini nostri ihesu xpi finit L x Explicit
liber sancti Augustini ad sanctum Aurelium episcopum de gestis Pelagii
heretici contra aduersarios gratiae domini nostri ihesu xpi FF l VS

Digitized by

Google

m.

S. Aureli Augustini

de gratia Christi et de peccato originali.

Digitized by

Google

M = codex Mediolanensis S. 55 A s. XI— XII.

C = codex Casalinus 83 (73) qui in bibl. ciuit. Bourges asser-

uatur s. XI — XII.
Ch = codex Cheltenhamensis 23021 s. XII.
T = codex Trecensis 201 s. XII.
P = codex Parisinus 2093 s. XII.
V = codex Vaticanus lat. 500 s. XV.
b = editio princeps Basileae 1506 apud Io. Amerbachium.
d = editio Benedictinorum a S. Mauro 1696.

Digitized by

Google

in.

DE GKATIA CHKISTI

ET DE PECCATO ORIGINALI LIBRI DVO.

LIBER PRIMVS. DE GRATIA CHRIST!

5 I. 1. Quantum de uestra corporali et maxime spiritali
salute gaudeamus, sincerissimi fratres dilecti a deo Albina,
Piniane et Melania, quia effari non possumus, uobis cogi-
tandum credendumque diraittimus, ut ea de quibus nos
consuluistis potius iam Ioquamur. festinante etenim perlatore.

10 inter occupationes nostras multo apud Carthaginem quam
ubicumque alibi densiores quantum deus donare dignatus est,
ut potuimus, ista dictauimus.

II. 2. Scripsistis mihi cum Pelagio uos egisse, ut quae-
cumque aduersus eum dicerentur scripto damnaret, eumque

15 dixisse audientibus uobis: c anathemo qui uel sen tit uel dicit
gratiam dei, qua Christus uenit in hunc mundum pecca-
tores saluos facere, non solum per singulas horas aut per
singula momenta, sed etiam per singulos actus nostros non
esse necessariam et qui hanc conantur auferre poenas sorti-

20 antur aeternas\ quisquis haec audit et pensum eius ignorat,
quern in libris suis satis euidenter expressit, non illis quos

16 I Tim. 1, 15

2 finit lib III de baptismo paruulorum. Inc" ad PinianQ lib I M Inc"
lib Aurelii Aug epi de gra xpi contra PelagiQ et Celestia C Inc" lib
prim 1 Aurelii Augustini epi contra Pelagium et Celestium de gra xpi et
de peccato originali ad Albina PinianQ et Melania ChTP 5 et

corporali MC 6 gaudemus C dilectissima deo albina V Albine b
7 Melanie b 8 committimus bd 9 enim b 10 cartaginem ChTP
12 tractauimus C 14 dampnaret CChT 15 anathematizo CVd

sentit] dixit M 19 sortiuntur TPCh m. 1, b 21 illos V

Digitized by

Google

126 S. Aureli Augustini

dicit inemendatos sibi fuisse subreptos aut omnino suos negat,
sed in illis quos litteris suis quas Eomam misit commemorat,
omnino eum putat hoc sentire quod ueritas habet; quisquis
autem quid in eis apertius dicat aduertit, debet habere etiam
ista uerba suspecta, quia, etsi gratiam dei, qua Christus 5
uenit in mundum peccatores saluos facere, in sola pecca-
torum remissione constituat, potest huic sensui uerba ista
coaptare dicens ideo earn per singulas horas, per singula
momenta et per actus singulos necessariam, ut semper in
memoria retinentes et reminiscentes dimissa nobis esse peccata 10
non peccemus ulterius adiuti non aliqua subministratione uir-
tutis, sed uiribus propriae uoluntatis quid sibi remissione
peccatorum praestitum fuerit per actus singulos recordantis.
item quoniam solent dicere nobis in eo Christum ad non
peccandum praebuisse adiutorium, quia iuste ipse uiuendo 15
iusteque docendo reliquit exemplum, possunt etiam ad hoc
ista uerba coaptare, ut dicant per singula momenta, per sin-
gulos actus necessariam nobis esse huius modi gratiam, id est
ut in omni conuersatione nostra intueamur dominicae conuer-
sationis exemplum. peruidet autem fides uestra a confessione 20
gratiae, de qua quaestio est, quam sit distinguenda ista con-
fessio et tamen obtegi potest istorum ambiguitate uerborum.
III. 3. Sed quid minim? quandoquidem ipse Pelagius, cum
episcopalibus gestis sine ulla recusatione damnauerit eos, qui
dicunt gratiam dei et adiutorium non ad singulos actus dari, 25
sed in libero arbitrio esse uel in lege atque doctrina — ubi
putabamus eius de hac re omnes tergiuersationes esse con-
sumptas — damnauerit etiam eos, qui docent gratiam dei
secundum merita nostra dari, tamen in libris, quos edidit pro

5 I Tim. 1, 15 24 cf. pag. 84, 3 sqq.

2 jn litteris C 4 aptius b aduerti* M 6 remissione peccatorum
Vd 7 ista uerba b 11 adiutorium M 13 recordantibus V recor-
dantes b 14 in eo nobis M 16 iusteque docendo in ras. M iusteque
dicendo b 18 modi om. V 22 ista V 23 quoniamquidem V

26 ubi] si V 27 esse in ras. M

Digitized by

Google

de gratia Christi 127

libero arbitrio, quorum mentionem facit in epistula, quam
Komam misit, nihil aliud sentire monstratur quam id quod
damnasse uidebatur. nam gratiam dei et adiutorium, quo
adiuuamur ad non peccandum, aut in natura et libero ponit
5 arbitrio aut in lege atque doctrina, ut uidelicet, cum adiuuat
deus hominem, ut declinet a malo et faciat bonum, reue-
lando et ostendendo quid fieri debeat adiuuare credatur, non
etiam cooperando et dilectionem inspirando, ut id quod facien-
dum esse cognouerit faciat.

10 4. Nam cum tria constituat atque distinguat, quibus diuina
mandata dicit inpleri: possibilitatem, uoluntatem, actionem —
possibilitatem scilicet, qua potest homo esse iustus, uolun-
tatem, qua uult esse iustus, actionem, qua iustus est —
horum trium primum, id est possibilitatem datam confitetur

is a creatore naturae nee esse in nostra potentate, sed earn nos
habere, etiamsi nolimus, duo uero reliqua, id est uoluntatem
et actionem nostra esse asserit atque ita nobis tribuit, ut
nonnisi a nobis esse contendat. denique gratia dei non ista
duo, quae nostra omnino uult esse, id est uoluntatem et

20 actionem, sed illam, quae in potestate nostra non est et nobis
ex deo est, id est possibilitatem, perhibet adiuuari, tamquam
ilia quae nostra sunt, hoc est uoluntas et actio, tarn sint
ualentia ad declinandum a malo et faciendum bonum, ut
diuino adiutorio non indigeant, illud uero, quod nobis ex deo

25 est, hoc sit inualidum, id est possibilitas, ut semper gratiae
adiuuetur auxilio.

IIII. 5. Sed ne quis forsitan dicat nos uel non recte intelle-
gere quae loquitur uel maleuolo animo in alium sensum quae
non ita dicta sunt uertere, ipsa iam uerba eius accipite. c nos\

so inquit, 'sic tria ista distinguimus et certum uelut in ordinem

6 I Petr. 3, 11 (cf. Ps. 33, 15; 36, 27)
4 in libero C 6 declinat b faciat om. V 10 distingat C

11 et actionem b 14 confitetur datam C 16 nolumus b 17 nobis
ita C 18 esse a nobis ChP gratia* Ch in ista Ch 19 jn

nostra C uult omnino TP id est om. P 20 nostra e§£ C non
om. V 23 uolentia m. 1 ChT 28 maliuolo CTPb 29 eius uerba b

Digitized by

Google

128 S. Aureli Augustini

digesta partimur. primo loco posse statuimus, secundo uelle,
tertio esse; posse in natura, uelle in arbitrio, esse in effectu
locamus. primum illud, id est posse .ad deum proprie pertinet,
qui illud creaturae suae contulit, duo uero reliqua, hoc est
uelle et esse ad hominem referenda sunt, quia de arbitrii s
fonte descendunt. ergo in uoluntate et opere bono laus hominis
est, immo et hominis et dei, qui ipsius uoluntatis et operis
possibilitatem dedit quique ipsam possibilitatem gratiae suae
adiuuat semper auxilio; quod uero potest homo uelle bonum
atque perficere, solius dei est. potest itaque illud unum esse, 10
etiamsi duo ista non fuerint, ista uero sine illo esse non
possunt. itaque liberum mihi est nee uoluntatem bonam habere
nee actionem, nullo autem modo possum non habere possibili-
tatem boni; inest mihi, etiamsi noluero, nee otium sui ali-
quando in hoc natura recipit. quern nobis sensum exempla 15
aliqua faciant clariorem. quod possumus uidere oculis, nostrum
non est, quod uero bene aut male uidemus, hoc nostrum est;
quod loqui possumus, dei est, quod uero bene aut male loquimur,
nostrum est. et ut generaliter uniuersa complectar: quod possu-
mus omne bonum facere, dicere, cogitare, illius est, qui hoc posse 20
donauit, qui hoc posse adiuuat; quod uero bene uel agimus
uel loquimur uel cogitamus, nostrum est, quia haec omnia
uertere in malum etiam possumus. unde, quod propter calum-
niam uestram saepe repetendum est, # cum dicimus posse
hominem esse sine peccato, et confessione possibilitatis acceptae 25
laudamus deum, qui nobis hoc posse largitus est, nee est ibi
ulla laudandi hominis occasio, ubi solius dei causa tractatur;
non enim de uelle nee de esse, sed tantummodo de eo quod
potest esse disseritur\

V. 6. Ecce est totum dogma Pelagii in libro eius tertio pro so

2 affectu CV 4 illut C (saepius) 9 homo potest b 11 ullo M
15 hoc] illo b 16 facient Vbd 17 pr. est om. V 18 quod loqui— no-
strum est om. CChTPVbd; cf. pag. 139, 10 21 uero om. C 23 etiam
in malum b calumpniam CT 24 nostram b hominem posse Vbd
25 et om. CChTP 30 tertio eius P

Digitized by

Google

de gratia Christi 129

libero arbitrio his omnino uerbis diligenter express um, quo
tria ista, unum quod est posse, alterum quod est uelle, ter-
tium quod est esse, id est possibilitatem, uoluntatem, actionem,
tanta curauit subtilitate distinguere, ut quandocumque legimus

5 uel audimus eum diuinae gratiae adiutorium confiteri, ut a malo
declinemus bonumque faciamus, siue in lege atque doctrina
siue ubilibet constituat, sciamus quid loquitur nee erremus
aliter eum intellegendo quam sentit. scire quippe debemus,
quod nee uoluntatem nostram nee actionem diuino adiuuari

10 credit auxilio, sed solam possibilitatem uoluntatis atque operis,
quam solam in his tribus nos habere affirmat ex deo, tamquam
hoc sit infirmum, quod deus ipse posuit in natura, cetera
uero duo, quae nostra esse uoluit, ita sint firma et fortia et
sibi sufficientia, ut nullo indigeant eius auxilio, et ideo non

15 adiuuet ut uelimus, non adiuuet ut agamus, sed tantummodo
adiuuet ut uelle et agere ualeamus. contra autem apostolus
cum timore, inquit, et tremore uestram ipsorum salutem
operamini. et ut scirent, quia non tantum in eo quod ope-
rari possint — hoc etenim in natura et in doctrina iam

20 acceperant — sed etiam in eo quod operantur diuinitus adiu-
uantur, non ait: deus est enim qui operatur in uobis posse,
tamquam ipsi iam et uelle et operari per se ipsos habeant
nee in his duobus adiutorio eius indigeant, sed ait: deus
est enim qui operatur in uobis et uelle et perficere,

25 uel, sicut in aliis et maxime graecis codicibus legitur, et
uelle et operari. uidete si non apostolus gratiae dei futuros
aduersarios sancto spiritu tanto ante praeuidit et haec duo,
id est et uelle et operari, quae iste ita nostra esse uoluit,

17 Phil. 2, 12 23 Phil. 2, 13

3 accionem C 4 suhtilitate curauit b 5 eum om. CChTPVbd 7 quod
MCP loquimur m. 1 T 12 ipse deus b 13 uelit b 16 adiuuat b
17 urm CChT m. 1 operamini salutem Vbd 19 possent M enim
Vbd 20 adiuuentur b 21 nobis V 22 pr. et om. b 24 enim
est Vbd 25 maxime et M 28 pr. et om. C operari per se ip§o§ C
iste om. M

XXXXII Aug. Sect. VIII pars N. 9

Digitized by

Google

130 S. Aureli Augustini

tamquam ipsa diuinae gratiae non adiuuentur auxilio, deum in
nobis dixit operari.

VI. 7. Neque hinc Pelagius incautos fallat et simplices uel
etiam se ipsum, quoniam cum dixisset: 'ergo in uoluntate et
opere bono laus hominis est', uelut correxit atque addidit: 5
'immo et hominis et dei\ non enim hoc propterea dixit, quia
secundum sanam doctrinam intellegi uoluit, quod et uelle et
operari deus operetur in nobis, sed cur hoc dixerit satis eui-
denter ostendit continuo subiungendo: 'qui ipsius uoluntatis
et operis possibilitatem dedit*. hanc autem possibilitatem in 10
natura eum ponere de uerbis eius superioribus clarum est.
sed ne nihil de gratia dixisse uideretur, adiunxit: 'quique ipsam
possibilitatem gratiae suae adiuuat semper auxilio'; non ait:
ipsam uoluntatem uel ipsam operationem — quod si diceret,
non abhorrere a doctrina apostolica uideretur — sed ait: 15
'ipsam possibilitatem', illud uidelicet ex tribus, quod in natura
locauit, 'gratiae suae adiuuat semper auxilio', ut scilicet in
uoluntate et actione non ideo laus sit et dei et hominis, quia
sic uult homo, ut tamen deus uoluntati eius ardorem dilec-
tionis inspiret, et sic operatur homo, ut tamen deus coope- 20
retur — sine cuius adiutorio quid est homo? — sed ideo ad
hanc laudem adiunxit et deum, quia nisi natura esset in qua
nos condidit, qua uelle et agere possemus, nee uellemus nee
ageremus.

8. Hanc autem naturalem possibilitatem quod adiuuari dei 25
gratia confitetur, non est hie apertum uel quam dicat gratiam
uel quatenus ea naturam sentiat adiuuari; sed sicut aliis locis,
in quibus euidentius loquitur, intellegi potest, non uult aliud
accipi quam legem atque doctrinam, qua naturalis possibilitas
adiuuetur. 30

VII. Nam quodam loco ait: 'hie nos imperitissimi hominum

2 dicit b 3 Pelagius hie b 5 laus] locus M 8 dixit b 12 ad-

iun*xit T 15 aborrere* C 18 med. et om. C 19 sic] si##sicut M

si sic CChTPVb eius uoluntati deus TPb 21 cuius] eius b

quis Vb 22 adiuncxit T 25 quam V

Digitized by

Google

d e gratia Christi 131

putant iuiuriam diuinae gratiae facere, quia dicimus earn sine
uoluntate nostra nequaquam in nobis perficere sanctitatem —
quasi deus gratiae suae aliquid imperauerit et non illis, quibus
imperauit, etiam gratiae suae auxilium subministret, ut quod

5 per liberum homines facere iubentur arbitrium, facilius possent
implere per gratiam* — et tamquam explicaturus quam dicat
gratiam secutus adiunxit dicens: 'quam nos non, ut tu putas,
in lege tantummodo, sed et in dei esse adiutorio confitemur*.
quis non hie desideret ut ostendat quam uelit intellegi gra-

10 tiam? propter hoc enim maxime de illo expectare debemus,
ut dicat hoc quod dicit non in lege tantummodo se gratiam
confiteri. sed nobis hac expectatione suspensis quid addiderit
intuemini. 'adiuuat enim nos deus', inquit, 'per doctrinam et
reuelationem suam, dum cordis nostri oculos aperit; dum

15 nobis, ne praesentibus occupemur, futura demonstrat; dum
diaboli pandit insidias; dum nos multiformi et ineffabili dono
gratiae caelestis illuminat\ deinde sententiam suam quadam
uelut absolutione concludens 'qui haec dicit*, inquit, 'gratiam
tibi uidetur negare an et liberum hominis arbitrium et dei

20 gratiam confitetur > ? in his omnibus non recessit a commen-
datione legis atque doctrinae, hanc esse adiuuantem gratiam
diligenter inculcans et hoc exequens quod proposuerat, cum
diceret: 'sed in dei esse adiutorio confitemur\ denique dei
adiutorium multipliciter insinuandum putauit commemorando

25 doctrinam et reuelationem et oculorum cordis adapertionem et
demonstrationem futurorum et apertionem diabolicarum insi-
diarum et multiformi atque ineffabili dono gratiae caelestis
illuminationem, ad hoc utique, ut diuina praecepta et promissa

2 nostra] naturae V 4 subministrat MCChTP 6 dicant T 7 se-
quutus m. 1 Ch 8 dei] legis M 10 de] ab V 11 hoc] homo M qui
MC quid Ch se] sed M 12 hae M 13 inquit deus b 14 ap-
perit T 15 dum bis leg. P 20 omnibus his C 21 gratiam adiuuan-
tem C 22 exsequens MPbd 23 sed et in legis esse arbitrio con-
fitemur adiutorium M confitemur adiutorium C dei] legis M om.
VCh m. 1 24 adiutorium om. MCTPVCh m. 1 27 multiformem
atque ineffabilem b 28 ut] et M

Digitized by

Google

132 S. Aureli Augustini

discamus. hoc est ergo gratiam dei ponere in lege atque
doctrina.

Vlir. 9. Hinc itaque apparet hanc eum gratiam confiteri,
qua demonstrat et reuelat deus quid agere debeamus, non
qua donat atque adiuuat, ut agamus, cum ad hoc potius 5
ualeat legis agnitio, si gratiae desit opitulatio, ut fiat mandati
praeuaricatio; ubi enim non est lex, ait apostolus, nee
praeuaricatio, et: concupiscentiam nesciebam, nisi
lex diceret: non concupisces. ac per hoc usque adeo
aliud est lex, aliud gratia, ut lex non solum nihil prosit, io
uerum etiam plurimum obsit, nisi adiuuet gratia, et haec
ostendatur legis utilitas, quoniam quos facit praeuaricationis
reos, cogit confugere ad gratiam liberandos et ut concupi-
scentias malas superent adiuuandos. iubet enim magis quam
iuuat, docet morbum esse, non sanat; immo ab ea potius 15
quod non sanatur augetur, ut attentius et sollicitius gratiae
medicina quaeratur, quia littera occidit, spiritus autem
uiuificat. si enim data esset lex, quae posset uiuifi-
care, omnino ex lege esset iustitia; in quantum tamen
etiam lex adiuuet, adiungit et dicit: sed conclusit scri- 20
ptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu
Christi daretur credentibus. itaque lex, inquit, paeda-
gogus noster fuit in Christo Iesu. hoc ipsum ergo
superbis est utile sub peccato artius manifestiusque concludi,
ne ad faciendam iustitiam de liberi arbitrii quasi propriis 25
uiribus praesumatur, sed omne os obstruatur et reus fiat
omnis mundus deo, quia non iustificabitur ex lege
omnis caro coram illo; per legem enim cognitio pec-

7 Rom. 4, 15 8 Rom. 7, 7 17 II Cor. 3, 6 18 Gal. 3, 21
20 Gal. 3, 22. 24 26 Rom. 3, 19—21

3 hie CChTP 4 debemus b 6 oppitulatio C 7 lex om. m. 1 C
10 aliud est gratia Vd 11 adiuuat C hie V 12 quos] quod M
14 iuuet V 16 qua C solliticius C solicitius T 18 quae omnino
M quo V iustificare ChC m. 2, b 20 etiam Ch om. b 24 utilis M
27 iustificatur CChTP

Digitized by

Google

de gratia Christi 133

cati. nunc autem sine lege iustitia dei manifestata est,
testificata per legem et prophetas. quomodo ergo sine
lege manifestata, si per legem testificata? non itaque sine
lege manifestata, sed sine lege iustitia, quia iustitia dei est,
5 id est quae nobis non ex lege sit, sed ex deo, non quae illo
imperante cognoscendo tiraeatur, sed quae illo donante dili-
gendo teneatur, ut et qui gloriatur in domino glorietur.
Villi. 10. Quid ergo est, quod iste legem atque doctrinam
deputat gratiam, qua iuuamur ad operandam iustitiam, quae

10 ut multum adiuuet, ad hoc adiuuat ut gratia requiratur?
nemo enim legem potest implere per legem; plenitudo enim
legis caritas, caritas autem dei non per legem diffusa
est in cordibus nostris, sed per spiritum sanctum qui
datus est nobis, proinde per legem gratia demonstratur. ut

15 lex per gratiam compleatur. quid enim iuuat Pelagium, quia
diuersis uerbis eandem rem dicit, ut non intellegatur in lege
atque doctrina gratiam constituere, qua possibilitatem naturae
asserit adiuuari? quantum autem existimo, ideo ueretur in-
tellegi, quia damnauit eos, qui dicunt gratiam dei et adiu-

2D torium non ad singulos actus dari, sed in libero arbitrio esse

uel in lege atque doctrina, et tamen latere se putat, cum

aliis atque aliis locutionibus uersat significationem legis atque

doctrinae.

X. 11. Et alio quippe loco, cum diu asseruisset non adiu-

25 torio dei, sed ex nobis ipsis in nobis effici uoluntatem bonam,
opposuit sibi ex apostoli epistola quaestionem atque ait: 'et
quomodo*, inquit, 'stabit illud apostoli: deus est enim qui
operatur in uobis et uelle et perficere'? deinde ut hanc
oppositionem ueluti solueret, quam uidebat dogmati suo uehe-

30 menter esse contrariam, secutus adiunxit: 'operatur in nobis
uelle quod bonum est, uelle quod sanctum est, dum nos

7 I Cor. 1,31 11 Rom. 13, 10 12 Rom. 5, 5 27 Phil. 2, 13

3 manifestata est C ita b 7 et om. M 11 potest legem Vbd
15 pellagium T 22 loquutionibus m. 1 Ch 26 posuit MCChTP

27 inquies M 28 nobis CT 30 sequutus PCh m. 1 adiuncxit T

Digitized by

Google

134 S. AureliAugustini

terrenis cupiditatibus deditos et mutorum more animalium
tantummodo praesentia diligentes futurae gloriae magnitudine
et praemiorum pollicitatione succendit; dum reuelatione sapi-
entiae in desiderium dei stupentem suscitat uoluntatem; dum
nobis' — quod tu alibi negare non metuis — 'suadet omne &
quod bonum est*, quid manifestius nihil aliud eum dicere
gratiam, qua deus in nobis operatur uelle quod bonum est,
quam legem atque doctrinam? in lege namque et doctrina
sanctarum scripturarum futurae gloriae atque praemiorum
promittitur magnitudo, ad doctrinam pertinet etiam quod 10
sapientia reuelatur, ad doctrinam pertinet cum suadetur omne
quod bonum est. et si inter docere et suadere uel potius
exhortari distare aliquid uidetur, etiam hoc tamen doctrinae
generalitate concluditur, quae quibusque sermonibus uel
litteris continetur; nam et sanctae scripturae et docent et 16
exhortantur et potest esse in docendo et exhortando etiam
hominis operatio. sed nos earn gratiam uolumus isti aliquando
fateantur, qua futurae gloriae magnitudo non solum promittitur,
uerum etiam creditur et speratur, nee solum reuelatur sapi-
entia, uerum et amatur nee solum suadetur omne quod 20
bonum est, uerum et persuadetur. non enim omnium est
fides, qui audiunt per scripturas regnum caelorum dominum
pollicentem, aut omnibus persuadetur quibuscumque suadetur,
ut ueniant ad eum qui dicit: uenite ad me omnes qui
laboratis; quorum autem sit fides et quibus persuadetur, ut 26
ad eum ueniant, satis ipse demonstrauit, ubi ait: nemo uenit
ad me, nisi pater qui misit me traxerit eum, et paulo
post, cum de non credentibus loqueretur, dixi, inquit, uobis,

21 II Thess. 3, 2 24 Matth. 11, 28 26 loh. 6, 44

28 loh. 6, 65

1 debitos M et om. b 2 diligenter M 5 quod tamen alibi negare
non metuit V 11 suadetur] studetur M 12 potius om. m. 1 C 13 ex-
ortari C 14 quibusque] quibus quia C 16 exortantur CT exortando CP
17 nolumus b iste aliquando fateatur d 18 futura lege M 20 etiam
et CTPb suadetur solum b 22 dominum regnum caelorum ChVbd
24 ad me post laboratis C 26 uenient b monstrauit M

Digitized by

Google

de gratia Christi loo

quia nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum
a patre meo. hanc debet Pelagius gratiam confiteri, si uult
non solum uocari, uerum etiam esse christianus.

XI. 12. Quid autem dicam de reuelatione sapientiae?
5 neque enim facile quisquam sperauerit in hac uita posse per-

uenire ad magnitudinem reuelationura apostoli Pauli et utique
in eis quid aliud credendum est ei reuelari solere, nisi quod
ad sapientiam pertineret? et tamen dicit: in magnitudine
reuelationum mearum ne extollar, datus est mihi sti-

10 mulus carnis meae, angelus satanae, qui me colaphizet.
propter quod ter dominum rogaui, ut auferret eum a
me, et dixit mihi: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus
in infirmitate perficitur. procul dubio si iam summa et
cui nihil esset addendum caritas in apostolo tunc fuisset,

15 quae omnino non posset inflari, numquid necessarius esset
angelus satanae, quo colaphizante reprimeretur elatio, quae in
magnitudine reuelationum posset existere? quid est autem
aliud elatio quam inflatio? et utique de caritate uerissime
dictum est: caritas non aemulatur, non inflatur. haec

20 itaque caritas adhuc etiam in tanto apostolo de die in . diem
profecto augebatur, quamdiu homo eius interior de die in
diem renouabatur, perficienda sine dubio ubi iam non posset
inflari. tunc autem mens eius adhuc erat, ubi inflaretur
magnitudine reuelationis, donee impleretur solido aedificio

25 caritatis; nondum enim perueniendo apprehenderat, quo pro-
ficiendo currebat.

XII. 13. Ideoque nolenti perpeti molestiam, qua eius cohi-
beretur elatio, antequam esset in eo caritatis ultima et summa
perfectio, rectissime dicitur: sufficit tibi gratia mea; nam

8 II Cor. 12, 7-9 19 I Cor. 13, 4 21 cf. II Cor. 4, 16

29 II Cor. 12, 9

1 quia om. m. 1 C ad me om. M 2 gram (s. I. m. 2) debet C
gratiam om. C 6 pauli apostoli paulj C 8 tamen] cum b 10 sa-
th an ae MCC%P 14 a<Jesset Ch 15 nunquid TP nun quam V 16 satha-
nae MCP 19 inflatur non emulatur C 23 erat adhuc C 27 uolenti b

Digitized by

Google

136 S. Aureli Augustini

uirtus in infirmitate perficitur-; in infirmitate scilicet
non, ut ille putat, carnis tantum, sed et carnis et animi,
quia et animus erat in comparatione summae illius perfectionis
infirmus, quando extolleretur. proinde stimulus carnis angelus
satanae intellegebatur datus, quamuis esset in carnalium uel 5
animalium nondum percipientium quae sunt spiritus dei
comparatione firmissimus. quocirca si uirtus in infirmitate
perficitur, quisquis se non fatetur infirmum, non perficitur.
haec autem gratia, qua uirtus in infirmitate perficitur.
praedestinatos et secundum propositum uocatos ad summam 10
perfectionem glorilicationemque perducit. qua gratia agitur
non solum ut facienda nouerimus, uerum etiam ut cognita
faciamus nee solum ut diligenda credamus, ucrum etiam
ut credita diligamus.

XIII. 14. Haec gratia si doctrina dicenda est, certe sic 15
dicatur, ut altius et interius earn deus cum ineffabili suauitate
credatur infundere non solum per eos, qui plantant et rigant
extrinsecus, sed etiam per se ipsum, qui incrementum
suum ministrat occultus, ita ut non ostendat tantummodo
ueritatem, uerum. etiam inpertiat caritatem. sic enim docet 20
deus eos, qui secundum propositum uocati sunt, simul donans
et quid agant scire et quod sciunt agere. unde ad Thessaloni-
censes sic apostolus loquitur: de caritate autem fraterni-
tatis non opus habetis uobis scribi; nam ipsi uos a
deo didicistis, ut diligatis inuicem. atque ut probaret 25
eos a deo didicisse, subiunxit: etenim facitis illud in
omnes fratres in uniuersa Macedonia, tamquam hoc sit
certissimum indicium, quod a deo didiceris, si id quod didi-
ceris feceris. isto modo sunt omnes secundum propositum

6 I Cor. 2, 14 9 II Cor. 12, 9 10 Eom. 8, 28 17 cf. I Cor.
3, 7 23 1 Thess. 4, 9 26 I Thess. 4, 10

1 in alt. om. C 3 corporatione M 4 quando] quin MCh in mg.
quandone P cui ne Vd 9 quia M 11 ait M 16 ineffabilis M
22 tessalonicenses MChT 23 loquitur apostolus C 26 didi§cisse C
subiuncxit T 28 didiceritis b didiceritis feceritis b

Digitized by

Google

de gratia Chvisti 137

uocati, sicut scriptum est in Proplietis, docibiles dei. qui
autem nouit quidem quid fieri debeat et non facit, nondum a
deo didicit secundum gratiam, sed secundum legem, non
secundum spiritum, sed secundum litteram, quamuis multi

5 quod imperat lex facere uideantur timore poenae, non am ore
iustitiae, quam dicit apostolus iustitiam suam, quae ex lege
est, tamquam sit imperata, non data; si autem data est, non
dicitur iustitia nostra, sed dei, quia sic fit nostra, ut sit nobis
ex deo. dicit enim: ut inueniar in illo non habens meam

10 iustitiam quae ex lege est, sed earn quae ex fide est
Iesu, iustitiam ex deo. tantum igitur inter legem distat et
gratiam, ut, cum lex esse non dubitetur ex deo, iustitia tamen,
quae ex lege est, non sit ex deo, sed iustitia, quae per gra-
tiam consummatur, ex deo. quia ex lege iustitia dicitur, quae

i5 fit propter legis maledictum, iustitia ex deo dicitur, quae
datur per gratiae beneficium, ut non sit terribile, sed suaue
mandatum, sicut oratur in psalmo: suauis es, domine, et
in tua suauitate doce me iustitiam tuam, id est, ut
non formidine poenae seruiliter cogar esse sub lege, sed

20 libera caritate delecter esse cum lege, praeceptum quippe
liber facit, qui libens facit. et hoc modo quisquis discit, agit
omnino quicquid agendum didicerit.

XIIII. 15. De isto docendi modo etiam do minus ait:
omnis, qui audiuit a patre meo et didicit, uenit ad me.

25 qui ergo non uenerit, non de illo recte dicitur 'audiuit quidem
et didicit sibi esse ueniendum\ sed facere non uult quod
didicit, prorsus non recte dicitur de isto docendi modo, quo
per gratiam docet deus. si enim, sicut ueritas loquitur,
omnis, qui didicit, uenit, quisquis non uenit, profecto nee

1 Es. 54, 13; Toh. 6, 45 9 Phil. 3, 9 17 Ps. 118, 68 24. 29
Ioh. 6, 45

2 nouit quid est quod P quidem] quid gst (corr. m. 2) Ch quod
bd nundum m. 1 Ch 10 est ex lege C 14 consummaturj est su-
matur M ex deo est quia V dicitur iustitia C 15 maledictum]
mandatum TPb 21 dicit V agit om. V 22 quidquid M quicquit C
27 prorsus— didicit om. ChV

Digitized by

Google

138 S. AureliAugustini

didicit. quis autem non uideat et uenire quemquam et non
uenire arbitrio uoluntatis? sed hoc arbitrium potest esse solum,
si non uenit; non autem potest nisi adiutum esse, si uenit,
et sic adiutum, ut non solum quid faciendum sit sciat, sed
quod scierit etiam faciat. ac per hoc, quando deus docet non 5
per legis litteram, sed per spiritus gratiam, ita docet, ut
quod quisque didicerit non tantum cognoscendo uideat, sed
etiam uolendo appetat agendoque perficiat. et isto diuino
docendi modo etiam ipsa uoluntas et ipsa operatio, non sola
uolendi et operandi naturalis possibilitas adiuuatur. si enim 10
solum posse nostrum hac gratia iuuaretur, ita diceret dominus :
omnis, qui audiuit a patre et didicit, potest uenire ad me;
non autem ita dixit, sed omnis, qui audiuit, inquit, a
patre et didicit, uenit ad me. uenire posse in natura
ponit Pelagius uel etiam, ut modo dicere coepit, in gratia, 15
qualemlibet earn sentiat, 'qua ipsa*, ut dicit, 'possibilitas adiu-
uatur'; uenire autem iam in uoluntate et opere est. non est
autem consequens, ut qui potest uenire, etiam ueniat, nisi id
uoluerit atque fecerit. sed omnis qui didicit a patre non
solum potest uenire, sed uenit. ubi iam et possibilitatis pro- 20
fectus et uoluntatis affectus et actionis effectus est.

XV. 16. Quid sibi ergo uolunt exempla, nisi quia reuera
nobis eius sensum fecerunt, sicut est pollicitus, clariorem?
non ut ea sentire debeamus, sed ut id quod ipse sensit mani-
festius apertiusque noscamus. c quod possumus\ inquit, 'uidere 25
oculis, nostrum non est; quod uero bene aut male uidemus,
hoc nostrum est*, respondeat illi psalmus, ubi deo dicitur:
auerte oculos meos, ne uideant uanitatem. quod etsi de
oculis mentis dictum est, inde utique procedit in hos oculos

13 Ioh. 6, 45 28 Ps. 118, 37

5 facit b 15 pejlagius T uellem ut modo diceret in gratia qualem
earn sentiat V 16 qualemibet P adiuuetur C 19 adque M

20 est possibilitatis V possibilitas m. 1 I 1 21 est om. V 22 ergo
sibi b nobis reuera C 23 pollicitus est Vbd 26 non om. m. 1 T
27 hoc om. C deo] de eo b 28 de om. m. 1 T

Digitized by

Google

de gratia Christi 139

carnis uel bene uidere uel male, non quemadmodum dicuntur
bene uidere sanis oculis intuentes et male lippientes, sed bene
uidere ad subueniendum, male uidere ad concupiscendum.
quamuis enim per hos exteriores oculos uideatur et pauper,

5 cui subuenitur, et mulier, quae concupiscitur, tamen ex inte-
rioribus ad male uel bene uidendum misericordia uel libido
procedit. cur ergo dicitur deo: auerte oculos meos, ne
uideant uanitatem? cur petitur quod ad nostram pertinet
potestatem, si deus non adiuuat uoluntatem?

10 XVI. 17. 'Quod loqui possumus', inquit, 'dei est, quod uero
bene uel male loquimur, nostrum est*, non hoc docet ille, qui
loquitur bene; non enim uos estis, inquit, qui loquimini,
sed spiritus patris uestri qui loquitur in uobis. c et ut
generaliter', inquit, 'uniuersa complectar: quod possumus omne

is bonum facere, dicere, cogitare, illius est qui hoc posse donauit,
qui hoc posse adiuuat*. ecce etiam hie superiorem repetit
sensum, quod illorum trium, id est possibilitatis, uoluntatis,
actionis, nonnisi possibilitas adiuuatur. denique adiungens, ut
inpleat quod intendit, 'quod uero bene*, inquit, 'uel agimus uel

20 loquimur uel cogitamus, nostrum est\ oblitus est quod supe-
rius quasi correxerat, ubi, cum dixisset: c ergo in uoluntate et
opere bono laus hominis est', adiunxit atque ait c immo et
hominis et dei, qui ipsius uoluntatis et operis possibilitatem
dedit\ cur etiam in his exemplis hoc non recordatus est, ut

25 saltern in eorum fine diceret: quod possumus omne bonum
facere, dicere, cogitare, illius est qui hoc posse donauit, qui
hoc posse adiuuat; quod uero bene uel agimus uel loquimur
uel cogitamus, et nostrum est et illius? non hoc dixit, sed,
nisi fallor, uideor mihi uidere quod tiruuit.

7 Ps. 118, 37 12 Matth. 10, 20

1 dicuntur] deum V 2 male uidere lippientes M 6 bene uel

male C 11 uel bene uel male C qui locuturis MCh m. 2 quod

loquuturi m. 1 Ch qui loquutis (~ add. m. 2) C quod locuturi T
12 inquit estis ChTP estis inquit estis M 13 uestri] mei P 16 etiam
om. V 17 sensum] sermonem V 25 fine" C 29 quid TVbd

Digitized by

Google

140 S. Aureli Augustini

XVII. 18. Cum enim uellet ostendere quare nostrum sit,
*quia haec\ inquit, 'omnia uertere etiam in malum possumus*.
illud ergo timuit, ut non diceret *et nostrum est et dei', ne sibi
responderetur: si quod bene agimus, loquimur, cogitamus,
ideo est et nostrum et dei, quia ille nobis hoc posse donauit, 5
ergo et quod malum agimus, loquimur, cogitamus, et nostrum
est et dei, quia illud posse ad utrumque donauit atque ita,
quod absit, quemadmodum cum deo laudamur in operibus
bonis, sic cum illo culpamur in malis. possibilitas quippe ilia,
quam dedit, tarn nos facit bona posse quam mala. 10

XVIII. 19. De qua possibilitate Pelagius in libro primo pro
libero arbitrio ita loquitur: 'habemus autem\ inquit, 'possibili-
tatem utriusque partis a deo insitam uelut quandam, ut ita
dicam, radicem fructiferam atque fecundam, quae ex uoluntate
hominis diuersa gignat et pariat et quae possit ad proprii 15
cultoris arbitrium uel nitere flore uirtutum uel sentibus hor-
rere uitiorum*. ubi non intuens quid loquatur unam eandem-
que radicem constituit bonorum et malorum contra euangelicam
ueritatem doctrinamque apostolicam. nam et dominus nee
arborem bonam dicit posse facere fructus malos nee malam 20
bonos; et apostolus Paulus, cum dicit radicem malorum
omnium esse cupiditatem, admonet utique intellegi radicem
bonorum omnium caritatem. unde si duae arbores, bona et
mala duo sunt homines, bonus et raalus, quid est bonus
homo nisi uoluntatis bonae, hoc est arbor radicis bonae? et 25
quid est homo malus nisi uoluntatis malae, hoc est arbor
radicis malae? fructus enim harum radicum atque arborum
facta sunt, dicta sunt, cogitata sunt, quae bona de bona
uoluntate procedunt et mala de mala.

20 cf. Matth. 7, 18 21 cf. I Tim. 6, 10

2 etiam om. m. 1 C 3 ne] quasi V 5 ideo e?t et nostrum est C
hoc nobis C nobis post posse leg. in b 8 bonis operibus P 16 nitere |
ridere V 17 eamdemque T 18 constituit radicem Ch 23 omnium
bonorum ChP 25 radicis— arbor om. V 27 radicis mala V enim]
autem Vbd enim (in mg. m. 2 autem) Ch radic* C

Digitized by

Google

d e gratia Christi 141

XVIIII. 20. Facit autem homo arborem bonam, quando dei
accipit gratiam; non enim se ex malo bonum per se ipsum
facit, sed ex illo et per ilium et in illo qui semper est bonus
nee tantum ut arbor sit bona, sed etiam ut faciat fructus

5 bonos, eadem gratia necessarium est ut adiuuetur, sine qua
boni aliquid facere non potest, ipse quippe in bonis arboribus
cooperatur fructum, qui et forinsecus rigat atque excolit per
quemlibet ministrum et per se dat intrinsecus incrementum.
malam uero arborem homo facit, quando se ipsum malum

io facit, quando a bono incommutabili deficit; ab eo quippe
defectus est origo uoluntatis malae. qui defectus non aliam
naturam malam initiat, sed earn quae bona condita est uitiat;
sanatb autem uitio nullum malum remanet, quia uitium
naturae quidem inerat, sed uitium natura non erat.

15 XX. 21. Ilia ergo possibilitas non, ut iste opinatur, una
eademque radix est bonorum et malorum; aliud est enim
caritas radix bonorum, aliud cupiditas radix malorum
tantumque inter se differunt quantum uirtus et uitium. sed
plane ilia possibilitas utriusque radicis est capax, quia non

20 solum potest homo habere caritatem, qua sit arbor bona, sed
potest etiam cupiditatem, qua sit arbor mala, sed cupiditas
hominis, quae uitium est, hominem habet auctorem uel
hominis deceptorem, non hominis creatorem; ipsa est enim
concupiscentia carnis et concupiscentia oculorum

25 et ambitio saeculi, quae non est ex patre, sed ex
mundo est. quis autem nesciat mundi nomine solere appel-
lare scripturam a quibus habitatur hie mundus?

XXI 22. Caritas autem, quae uirtus est, ex deo nobis est,
non ex nobis scriptura teste, quae dicit: caritas ex deo

7 cf. I Cor. 3, 7 17 cf. I Tim. 6, 10 24 I Ioh. 2, 16

29 I Ioh. 4, 7. 8

1 dei] a deo P 5 ut om. M 9 homo] hoc C 10 defecit M
defficit C 11 uoluntatis malae origo C 12 initiat] nuntiat V est
condita Pb 16 malorum et bonorum C enim est b 17 radix est
bonorum b 18 quanto M 23 est om. m. 1 C 25 est om. TP

Digitized by

Google

142 S. Aureli Augustini

est, et omnis qui diligit ex deo natus est et cognouit
deum, quia deus caritas est. secundum istam caritatem
melius intellegitur dictum: qui natus est ex deo, non
peccat et quia non potest peccare, quia caritas, secundum
quam natus ex deo est, non agit perperam nee cogitat 5
malum, cum ergo peccat homo, non secundum caritatem,
sed secundum cupiditatem peccat, secundum quam non est
natus ex deo, quoniam ilia possibilitas, ut dictum est, utri-
usque radicis est capax. cum ergo dicat scriptura: caritas
ex deo est uel, quod est amplius, deus caritas est, 10
cum apertissime clamet Iohannes apostolus: ecce qualem
caritatem dedit nobis pater, ut filii dei uocemur et
simus, iste audiens 'deus caritas est* quare adhuc usque
contendit, quod ex illis tribus tantummodo possibilitatem
habeamus ex deo, bonam uero uoluntatem bonamque actionem 15
habeamus ex nobis? quasi uero aliud sit bona uoluntas quam
caritas, quam scriptura nobis esse clamat ex deo et a patre
datam, ut filii eius essemus.

XXII. 23. Sed forte, ut daretur nobis, praecedentia merita
nostra fecerunt, sicut iste de gratia dei sentit in eo libro, 20
quem ad sacram uirginem scripsit, cuius etiam commemora-
tionem fecit in litteris, quas Komam misit. ibi enim interposito
Iacobi apostoli testimonio, quo ait: subditi estote deo,
resistite autem diabolo, et fugiet a uobis, subiungit et
dicit: 'ostendit quomodo resistere debeamus diabolo, si utique 25
subditi simus deo eiusque faciendo uoluntatem diuinam mere-
amur gratiam et facilius nequam spiritui sancti spiritus
auxilio resistamus'. ecce quam ueraci corde damnauit in eccle-
siastico iudicio Palaestino eos, qui dicunt gratiam dei secundum
merita nostra dari! an adhuc eum id sentire et apertissime 30

3 I Ioh. 3, 9 5 1 Cor. 13, 5 9 1 Ioh. 4, 7. 8 21 ep. ad
Pemetriadem c. 25 (XXX 40 M.) 23 lac. 4, 7 29 cf. pag. 84, 13 sqq.

3 dictum e§t C 4 pr. quia] quare V 9 quum M 11 cum] ut V
clamat V 15 habemus TP 16 habemus TP 21 scribit MC

ChTP 25 resistemus V 26 sumus MT

Digitized by

Google

de gratia Christi 143

praedicare dubitamus? quomodo ergo uerax fuit in episcopali
examine ilia confessio? an forte iam istum scripserat librum,
ubi apertissime dicit gratiam secundum merita nostra dari,
quod in orientali synodo sine ulla recusatione damnauit?
5 confiteretur ergo sic se aliquando tenuisse, sed iam non tenere,
ut de correctione eius apertissime gauderemus. nunc uero cum
illi inter cetera et hoc fuisset obiectum, respondit: Tiaec utrum
Caelestii sint, ipsi uiderint, qui dicunt ea Caelestii esse; ego
uero numquam sic tenui, sed anathematizo qui sic tenent\

10 quomodo numquam sic tenuit, si hunc antea condiderat librum?
aut quomodo anathematizat eos qui sic tenent, si hunc librum
postea condidit?

24. Sed ne forte respondeat ita se hie dixisse 'dei faciendo
uoluntatem diuinam mereamur gratiam", sicut fidelibus et pie

15 uiuentibus additur gratia, qua resistant fortiter temptatori,
cum tamen gratiam etiam primitus accepissent, ut dei facerent
uoluntatem, ne forte ergo ita respondeat, alia de hac re uerba
eius accipite. 'qui currit > , inquit, 'ad dominum et ab eo se regi
cupit, id est uoluntatem suam ex eius uoluntate suspendit,

20 qui ei adhaerendo iugiter unus secundum apostolum cum
eo fit spiritus, non hoc nisi de arbitrii efficit libertate\ uidete
quantam rem dixerit non effici nisi arbitrii libertate, ac per
hoc sine adiutorio dei nos deo existimat adhaerere. hoc est
enim 'nonnisi de arbitrii libertate 1 , ut cum adhaeserimus eo

25 non adiuuante, tunc iam quoniam adhaesimus, etiam adiuuari
mereamur.
XXIII. Sequitur enim et dicit: 'qua qui bene utitur\ id est

7 de gestis Pelagii pag. 84, 14 20 cf. I Cor. 6, 17

1 dubitauimus M 4 sinodo CChTP 5 confiteatur V 6 correc-
tione (alt. c in ras.) P correptione TCh m. 1 gaudeamus V 8 cae-
lestii (bis) M celestii (bis) CT 10 hunc] haec V ante bd
librum condiderat C librum om. V 11 librum ponit post condidit M
13 num. 24 om. b hoc V 15 gratia om. V 16 dii m. 1 T
18 deum b ab eo] ado M a deo CChb ad'o P ad eo T 20 ad-
herendo MCTP 27 et om. m. 1 C dixit m. 1 T

Digitized by

Google

144 S. Aureli Augustini

arbitrii libertate qui bene utitur, *ita se*, inquit, 'totum tradit
deo omnemque suam mortificat uoluntatem, ut cum apostolo
possit dicere: uiuo autem iam non ego, uiuit autem in
me Christus, ponitque cor suum in manu dei, ut illud quo
uoluerit ipse declined, magnum profecto adiutorium diuinae s
gratiae, ut cor nostrum quo uoluerit deus ipse declinet! sed
hoc tarn magnum adiutorium, sicut iste desipit, tunc mere-
mur, cum sine ullo adiutorio nonnisi de arbitrii libertate ad
dominum currimus, ab eo nos regi cupimus, uoluntatem
nostram ex eius uoluntate suspendimus eique adhaerendo 10
iugiter unus cum illo efficimur spiritus. haec scilicet tam
ingentia bona nonnisi de arbitrii secundum istum efficimus
libertate, ut his praecedentibus meritis sic eius gratiam conse-
quamur, ut cor nostrum quo uoluerit ipse declinet. quoraodo
est ergo gratia, si non gratis datur? quomodo est gratia, si 15
ex debito redditur? quomodo uerum dicit apostolus: non ex
uobis, sed dei donum est; non ex operibus, ne forte
quis extollatur, et iterum, si autem gratia, inquit, iam
non ex operibus, alioquin gratia iam non est gratia?
quomodo, inquam, hoc uerum est, si opera tanta praecedunt, 2>
quae nobis adipiscendae gratiae meritum faciant, quo nobis
non donetur gratuito, sed reddatur ex debito? ergone ut per-
ueniatur ad adiutorium dei, ad deum curritur sine adiutorio
dei? et ut deo adhaerentes adiuuemur a deo, a deo non adiuti
adhaeremus deo? quid homini maius quidue tale poterit gratia 2!i
ipsa praestare, si iam sine ilia unus cum domino spiritus
effici potuit nonnisi de arbitrii libertate?

3 Gal. 2, 20 5 cf. Prou. 21, 1 10. 26 cf. I Cor. 6, 17 16 Eph.
2, 8. 9 18 Rom. 11, 6

4 quod P 5 ipse declinet— quo uoluerit om. b 7 merebimur M
8 illo CPCh m. 1, (s. I. m. 2) T 11 cum illo unius efficimur V

12 eficimus C 13 hiis PCh m. 1 21 faciunt m. 1 M 22 gratuita b
sed] non P praeueniatur adiutorium dei V 23 currit M 24 alt.
a deo om. b 25 adherebimus MCCh

Digitized by

Google

de gratia Christi 145

XXIIII. 25. Sed uellem ut iste diceret, utrum rex ille
Assyrius, cuius Esther sancta mulier execrabatur cubile, quando
considebat in throno regni sui et omni stola illustra-
tionis suae indutus erat, totus auro uariegatus lapi-

5 dibusque pretiosis, et erat formidolosus ualde. et
eleuata facie sua inflammata in claritate intuitus est
earn taraquam taurus in impetu indignationis suae;
et timuit regina et conuersus est color eius per dis-
solutionem et inclinauit se super caput delicatae suae,

io quae praecedebat earn — uellem ergo diceret iste nobis,
utrum rex ille ad dominum iam eucurrerat et ab eo se regi
cupiuerat suamque uoluntatem ex eius uoluntate suspenderat
et ei iugiter adhaerendo unus cum illo spiritus factus erat
nonnisi de arbitrii libertate, utrum se totum deo tradiderat

is omnemque suam mortificauerat uoluntatem et cor suum in
manu dei posuerat. puto non desipere, sed insanire hominem,
quisquis de illo rege, qualis tunc erat, haec senserit; et tamen
conuertit deus et transtulit indignationem eius in lenitatem. quis
autera non uideat multo maius esse indignationem a contrario in

20 lenitatem conuertere atque transferre quam cor neutra affectione
praeoccupatum, sed inter utramque medium in aliquid decli-
nare? legant ergo et intellegant, intueantur atque fateantur non
lege atque doctrina insonante forinsecus, sed interna et occulta,
mirabili ac ineffabili potestate operari deum in cordibus homi-

25 num non solum ueras reuelationes, sed bonas etiam uoluntates.

XXV. 26. Desinat itaque iam Pelagius et se ipsum et alios

fallere contra dei gratiam disputando. non propter illorum

unum trium, id est propter possibilitatem bonae uoluntatis

3 Esther (15, 9. 10) D 6. 7 13 cf. I Cor. 6, 17 18 cf.Esther (15, 11) D 8
2 assirius CChTP assuerus cod, Colb. test. Ben. heater MCTP

ester Ch hesther b 3 considerabat T 4 uariatus CChTPVbd 5 et
extra formis ualde et eleuata facie sua non inflammata caritate intuitus
est earn sqq. V 6 charitate 6 7 in om. M CChTP 9 se* C 11 deum b
13 inherendo MVbd 17 hoc b 19 indignationem om. m. 1 C 20 af-
flictione TP 21 utrumque V 24 ac] atque C 25 etiam bonas b
26 Pelagius iam C a*lios C 28 trium unum Vbd

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 10

Digitized by

Google

X 4G S. A u r e 1 i Augustini

atque operis, sed etiam propter uoluntatem atque operationem
bonam erga nos gratia dei praedicanda est; nam illam possi-
bilitatem ad utrumque ualere definit. et tamen non ideo tribu-
enda sunt deo etiam nostra peccata, sicut et propter eandem
possibilitatem uult tribuere bona opera nostra, non ideo tantum 5
adiutorium diuinae gratiae commendetur, quia possibilitatem
adiuuat naturalem. desinat dicere: 'quod possumus omne bonum
facere, dicere, cogitare, illius est qui hoc posse donauit, qui
hoc posse adiuuat; quod uero bene uel agimus uel loquimur
uel cogitamus, nostrum est*, desinat, inquam, ista dicere. non 10
solum enim deus posse nostrum donauit atque adiuuat, sed
etiam uelle et operari operatur in nobis, non quia nos
non uolumus aut nos non agimus, sed quia sine ipsius adiu-
torio nee uolumus aliquid boni nee agimus. quomodo enim
dicitur: c quod possumus bene agere, dei est, quod autem 15
agimus, nostrum est\ cum dicat apostolus orare se ad deum
pro eis, ad quos scribebat, ne quid mali faciant et ut quod
bonum est faciant? non enim ait: oramus, ut possitis nihil
facere mali, sed ne quid faciatis mali, nee: ut possitis
bonum facere, sed: ut bonum faciatis, quoniam de quibus 20
scriptum est: quotquot enim spiritu dei aguntur, hi
filii sunt dei, profecto ut agant quod bonum est, ab illo
aguntur qui bonus est. quomodo dicit Pelagius: 'quod bene
loqui possumus, dei est, quod bene loquimur, nostrum est',
cum dicat dominus: spiritus patris uestri est qui loquitur 25
in uobis? neque enim ait: non uos estis, qui dedistis uobis
posse bene loqui, sed ait: non uos estis qui loquimini,
nee ait: spiritus patris uestri est, qui uobis dat uel dedit
posse bene loqui, sed ait: qui loquitur in uobis, non

12 Phil. 2, 13 18-20 II Cor. 13, 7 21 Rom. 8, 14 25—29
Matth. 10, 20

1 fin. atque] et bd 2 de gratia CChTP 5 bona om. C 8 fin.
qui — adiuuat om. b 11 donat V 13 quia om. m. IT 16 male
agimus C 19 mali facere bd 20 ut om. b 21 liii C hi* Ch

27 bene posse CChTPVbd 28 qui declit uobis uel dat C

Digitized by

Google

de gratia Chris ti 147

significans possibilitatis profectum, sed exprimens cooperationis
effectum. quomodo dicit arbitrii libevi elatus assertor: 'quod
possumus bene cogitare, dei est, quod autem bene cogitamus
nostrum est'? cui respondit humilis gratiae praedicator: non

5 quia idonei sumus cogitare aliquid a nobis quasi ex
nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex deo est; non
enim ait 'posse cogitare* sed cogitare.

XXVI. 27. Istam dei gratiam in diuinis eloquiis manifestam
etiam Pelagius manifeste fateatur seque tamdiu contra sensisse

io non operiat inpudentissimo pudore, sed dolore saluberrimo
aperiat, ut sancta ecclesia non turbetur peruicaci eius obsti-
natione, sed ueraci coiTectione laetetur. cognitionem et dilec-
tionem, sicut sunt discernenda, discernat, quia scientia inflat,
caritas aedificat — et tunc scientia non inflat, quando caritas

is aedificat — et cum sit utrumque donum dei, sed unum minus,
alteram maius, non hie iustitiam nostram super laudem nostri
iustificatoris extollat, ut horum duorum quod minus est diuino
tribuat adiutorio, quod autem maius est humano usurpet arbi-
trio, et si consenserit nos gratia dei accipere caritatem, non

20 sic sentiat, tamquam ulla merita bona nostra praecesseiint.
nam quae merita bona tunc habere poteramus, quando deum
non diligebamus? ut enim acciperemus dilectionem, qua dili-
geremus, dilecti sumus, cum earn nondum haberemus. hoc
Iohannes apostolus apertissime dicit: non quod nos dilexe-

25 rimus deum, sed quia ipse dilexit nos, et alibi: nos
diligamus, inquit, quia ipse prior dilexit nos. optime
omnino atque uerissime. non enim haberemus, unde ilium
diligeremus, nisi hoc ab illo, cum prior nos diligeret, sume-
remus. quid autem boni faceremus, nisi diligeremus? aut quo-

4 II Cor. 3, 5 13 I Cor. 8, 1 24 I Ioh. 4, 10. 25 I Ioh. 4, 19

1 prouectum CChTP 2 liberi arbitiii bd 4 respondet bd 5 ex]
a C 9 fatetur m. 1 T 11 apperiat T pertinaci Vb 12 cor-
reptione m. 1 T cogitationera TPb 15 un' min 1 T 16 hie] sic Vd
super] per TPV iustificatoris nostri bd 24 nos om. TP 26 ipse
prior b 26 diligimus M

10*

Digitized by

Google

148 S. Aureli Augustini

modo bonum non facimus, si diligamus? etsi enimdei mandatum
uidetur aliquando non a diligentibus, sed a timentibus fieri,
tamen ubi non est dilectio, nullum bonum opus inputatur
nee recte bonum opus uocatur, quia omne quod non est
ex fide peccatum est et fides per dilectionem operatur. 5
ac per hoc gratiam dei, qua caritas dei diffunditur in
cordibus nostris per spir.itum sanctum qui datus est
nobis, sic confiteatur qui uult ueraciter confiteri, ut omnino
nihil boni sine ilia quod ad pietatem pertinet ueramque iusti-
tiam fieri posse non dubitet, non quomodo iste, qui cum dicit 10
'propterea dari gratiam, ut quod a deo praecipitur, facilius
inpleatur\ quid de ilia sentiat satis ostendit, scilicet quod etiam
sine ilia, etsi minus facile, fieri tamen quod diuinitus praeci-
pitur potest.

XXVII. 28. In libro quippe ad uirginem sacram, quod et i.>
supra commemoraui, cum dicit: 'diuinam mereamur gratiam

et facilius nequam spiritui sancti spiritus auxilio resistamus\
significat profecto quid sapiat. ut quid enim hoc uerbum
interposuit, id est facilius? an uero non erat integer sensus.
ut nequam spiritui sancti spiritus auxilio resistamus? sed 20
quantum detrimentum hoc additamento fecerit, quis non intel-
legat? uolens utique credi tantas esse naturae uires, quas
extollendo praecipitat, ut etiam sine auxilio spiritus sancti,
etsi minus facile, tamen aliquo modo nequam spiritui resistatur.

XXVIII. 29. Item in primo libro pro libero arbitrio 'cum s&
autem tam forte', inquit, 'tarn firmum ad non peccandum liberum

in nobis habeamus arbitrium, quod generaliter naturae humanae
creator inseruit, rursus pro inaestimabili eius benignitate
cotidiano ipsius munimur auxilio*. quid opus est hoc auxilio.

4 Rom. 14, 23 5 Gal. 5, 6 6 Rom. 5, 5 15 cf. 142, 20 sqq.

1 non s. 1. T mandatum dei C 2 non a diligentibus Ch 4 ex
fide est bd est om. T 10 non posse M 17 resistemus V

18 quid sentiat sapiat C 20 spu pr. M 24 resistatur (tur s. ras. m. 2) C
26 firmum e§t C 27 habemus m. IT 28 eius inaestimabili b

29 quotidiano Pb

Digitized by

Google

de gratia Christi 149

si tarn forte, tarn firmum est ad non peccandum liberum arbi-
trium? sed etiam hie uult intellegi ad hoc esse auxilium, ut
facilius fiat per gratiani, quod etsi minus facile tamen putat
fieri praeter *gratiam.

a XXV11II. 30. Item in eodem libro alio loco 'ut quod per
liberum', inquit, homines facere iubentur arbitrium, facilius
possint inplere per gratiam\ tolle facilius", et non solum
plenus, uerum etiam sanus est sensus, si ita dicatur: ut quod
per liberum homines facere iubentur arbitrium, possint inplere

io per gratiam; cum autem facilius* additur, adinpletio boni operis

etiam sine dei gratia posse fieri tacita significatione sugge-

ritur. quern sensum redarguit qui dicit: sine me nihil pote-

stis facere.

XXX. 31. Emendet haec omnia, ne, si in rerum magnarum

i. profunditate humana errauit infirmitas, etiam diabolica huic
accedat errori uel fallacia uel animositas siue negando quod
sensit siue defendendo quod perperam sensit, cum id se non
debuisse sentire commemorata perspicua ueritate cognouerit.
istam quippe gratiam, qua iustificamur, id est qua caritas

20 dei diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanc-
tum qui datus est nobis, in Pelagii et Caelestii scriptis,
quaecumque legere potui, nusquam eos inueni quemadmodum
confitenda est confiteri, prorsus numquam eos aduerti, sicut
agnoscendi sunt, agnoscere filios promissionis, de quibus dicit

25 apostolus: non hi qui filii carnis, hi filii dei, sed filii
promissionis deputantur in semen, quod enim promittit
deus, non facimus nos per arbitrium seu naturam, sed facit
ipse per gratiam.

32. Nam ut de Caelestii opusculis interim taceam Uel

30 libellis eius, quos iudiciis ecclesiasticis allegauit, quae uobis

12 loh. 15, 5 19 Rom. 5, 5 25 Rom. 9, 8 29 cf. contra duas
ep. Pel. II 5 (XLIV 574 M.) et ep. Zosimi CSEL XXXV 99 sqq.

2 hie] hoc V 6 facilius om. m. 1 C 8 est] & §est C 14 ne om. T
15 non etiam M 17 alt. sentit b 21 celestii Ch 23 nusquam Pbd
26 semine b 27 per naturam b 29 celestii CCh 30 alligauit MTP 7
ih. 1 CCh

Digitized by

Google

150 S. Aureli Augustini

omnia cum aliis quas necessarias existimauimus litteris mit-
tenda curauimus, quibus omnibus diligenter inspectis possitis
aduertere non eum ponere dei gratiam, qua iuuamur uel ad
declinandum a malo uel ad faciendum bonum praeter naturale
arbitrium uoluntatis nisi in lege atque doctrina, ita ut ipsas 5
quoque orationes ad hoc asserat necessarias, ut ostendatur
homini quid concupiscat et diligat — ut ergo haec interim
omittam, nempe ipse Pelagius et litteras nuper et libellum
Rom am fidei suae misit scribens ad beatae memoriae papam
Innocentium, quern defunctum esse nesciebat. in his ergo litteris 10
c duo* dicit 'esse de quibus eum homines infamare conantur:
unum, quod neget paruulis baptismi sacramentum et absque
rederaptione Christi aliquibus caelorum regna promittat, aliud,
quod ita dicat posse hominem uitare peccatum, ut dei excludat
auxilium et in tantum libero confidat arbitrio. ut gratiae repu- 15
diet adiutorium\ sed de baptismo paruulorum, quamuis eis
dandum esse concedat, quam peruerse contra fidem christianam
et catholicam sentiat ueritatem, non hie locus est ut diligentius
disseramus; nunc enim de adiutorio gratiae quod instituimus
peragendum est. unde ad id quod proposuit quid etiam hinc 2 o
respondeat uideamus. ut enim omittamus eius inuidiosas de
suis inimicis querelas, ubi ad rem uentum est, ita locutus est-
XXXI. 33. 'Ecce', inquit, 'apud beatitudinem tuam epistulaista
me purget, in qua pure atque simpliciter ad peccandum et
non peccandum integrum liberum arbitrium habere nos dicimus, 25
quod in omnibus bonis operibus diuino adiuuatur semper
auxilio\ cernitis utique pro intellectu, quern uobis dominus dedit,
haec eius uerba soluendae non sufficere quaestioni. quaerimus
enim adhuc, quo auxilio liberum adiuuari dicat arbitrium, ne

3 cf. I Petr. 3, 11
2 potui b 3 eum] enim M uel om. V 4 uel ad] et F na-
turals MC 7 ergo haec] enim TPV 8 omittatur V libellum]
alium P 11 duo om. CChTPVbd de om. M 13 regna caelorum b
promitat M 17 peruersae MC 25 ad non peccandum bd 26 sem-
per adiuuatur b iuuatur CChTP iuuamur V 27 itaque CChTPVbd
29 dicat adiuuari TP

Digitized by

Google

d e gratia Christi 151

forte, sicat solet, uelit intellegi legem atque doctrinam. si
enim quaeras cur dixerit 'semper 1 , poterit respondere, quia
dictum est: et in lege eius meditabitur die ac nocte.
deinde cum de hominis conditione et ad peccandum atque non
5 peccandum naturali eius possibilitate quaedam interposuisset,
adiunxit dicens: 'quam liberi arbitrii potestatem dicimus in
omnibus esse generaliter, in christians, Iudaeis atque genti-
libus. in omnibus est liberum arbitrium aequaliter per naturam,
sed in solis christianis iuuatur a gratia*, iterum quaerimus:

10 qua gratia? et adhuc poterit respondere: lege atque doctrina
Christiana.

34. Deinde quamlibet sentiat gratiam, ipsis christianis
secundum merita dari dicit, cum eos qui hoc dicunt iam in
Palaestina, sicut supra commemoraui, sua ilia praeclara pur-

i5 gatione damnauerit. nam uerba eius ista sunt: c in illis', inquit,
'nudum et inerme est conditionis bonum* — in eis dicit, qui
christiani non sunt — deinde cetera contexens c in his uero\ inquit,
'qui ad Christum pertinent, Christi munitur auxilio\ uidetis
adhuc incertum esse quo auxilio secundum ea, quae supra

20 diximus. sed adhuc sequitur de his qui christiani non sunt et
dicit: c illi ideo iudicandi atque damnandi sunt, quia cum
habeant liberum arbitrium, per quod ?d fidem uenire possent
et dei gratiam promereri, male utuntur libertate concessa. hi
uero remunerandi sunt qui bene libero utentes arbitrio merentur

25 domini gratiam et eius mandata custodiunt*. nempe manifestum
est eum gratiam dicere secundum merita dari, quamlibet earn
uel qualemlibet significet, quam tamen aperte non exprimit.
nam cum eos remunerandos dicit, qui bene utuntur libero
arbitrio, et ideo mereri domini gratiam, debitum eis reddi

3 Ps. 1, 2 14 pag. 142, 28

1 solent M 2 cur] quare CChTP 7 gentibus P 9 iuuatur a
gratia] est natura cum gratia (in mg. a* est natura adiuta per gratiam) V
a om. b 13 haec b 14 palestina MCT 17 non om. m. 1 C

18 muniuntur b 20 his] illis b 22 ring m. 1 T aduenire C

23 liii TP hi* Ch 24 utentes libero C 26 dicere gratiam bd

Digitized by

Google

152 S. Aureli Augustini

fatetur. ubi est ergo illud apostoli: iustificati gratis per
gratiam ipsius? ubi est et illud: gratia salui facti estis?
et ne putarent 'per opera*, addidit: per fidem. rursus ue ipsam
fidera sine dei gratia sibi putarent esse tribuendam, et hoc,
inquit, non ex uobis, sed dei donum est. nempe ergo *
illud, unde incipit omne quod merito accipere dicimur, sine
merito accipimus, id est ipsam fidem. aut si negatur dari,
quid est quod dictum est: sicut unicuique deus partitus
est mensuram fidei? si autem sic dicitur dari, ut reddatur
meritis, non donetur, quid est quod iterum dicit: uobis do- ">
natum est pro Christo non solum ut credatis in eum,
uerum etiam patiamini pro eo? utrumque enim donatum
esse testatus est, et quod credit in Christum et quod patitur
quisque pro Christo. isti autem libero arbitrio sic applicant
fidem, ut fidei uidelicet reddi uideatur non gratuita, sed ™
debita gratia, ac per hoc iam nee gratia, quia nisi gratuita
non est gratia.

XXXII. 35. Sed ab his litteris Pelagius ad fidei suae librum
uult transire lectorera, cuius uobis commemorationem fecit, in
quo ea de quibus non interrogabatur multa disseruit. sed nos 20
de quibus cum illis agimus, ipsa uideamu9. cum enim ab
unitate trinitatis usque ad resurrectionem carnis, quod ab illo
nemo quaerebat, disputationem quantam uoluit terminasset,
*et baptisma\ inquit, 'unurn tenemus, quod isdem sacramenti
uerbis in infantibus quibus etiam in maioribus dicimus esse 25
celebrandum\ hoc certe uos et a praesente audisse dixistis;
sed quid prodest, quod eisdem uerbis in paruulis quibus et

1—5 Rom. 3, 24 2 Eph. 2, 8 8 Rom. 12, 3 10 Phil. 1, 29
24 Pel. lib. fid. 8 (XLV 1718 M.)

1 est om. C 2 ubi est illud in ras. P facti om. ChTP 5 donum
dei P 6 unde incipit om. V 8 deus om. C 10 hoc quod b 12 ut
patiamini bd patimini m. IT 13 creditur M 16 iam om. m. 1 T
18 ad— librum in ras. m. 2 C 19 nobis m. 2 Ch, b 21 agimus cum
illis bd 23 noluit M uolui m. 1 C 24 et in Pel. fid. libello deest
tenemus et iisdem sacrara V 26 dixisti C

Digitized by

Google

de gratia Chris ti 153

in maioribus celebrari dicit baptismi sacramentum, cum res a
nobis, non sola uerba quaerantur? plus est quod uobis ore
proprio interrogantibus respondit, uti scribitis, infantes in
remissionem peccatorum accipere baptisraum > . non enim et

5 hie dixit 'in uerbis remissionis peccatorum', sed eos baptizari

in ipsam remissionem confessus est; et tamen si ab eo quae-

reretis, quid peccati eis credatur remitti, non eos aliquid habere

contenderet.

XXXIIL 36. Quis crederet sub hac quasi manifesta confes-

10 sione sensum latere contrarium, nisi eum Caelestius aperuisset?
qui in libello suo, quern Romae gestis ecclesiasticis allegauit,
'paruulos et baptizari in peccatorum remissionem 5 confessus
est et negauit 'ullum habere originale peccatum\ sed nunc
non de baptismate paruulorum, sed de adiutorio gratiae potius

15 etiam in libello fidei suae, quern Romam misit, quid Pelagius
senserit attendamus. 'liberum', inquit, 'sic confitemur arbitrium,
ut dicamus nos indigere dei semper auxilio*. ecce iterum quae-
rimus, quo auxilio nos indigere fateatur, et iterum inuenimus
ambiguum, quoniam potest respondere legem se dicere doctri-

20 namue christianam, qua naturalis ilia possibilitas adiuuetur.
nos autem illam gratiam in eorum confessione requirimus, de
qua dicit apostolus: non enim dedit nobis deus spiritum
timoris, sed uirtutis et caritatis et continentiae. non
est autem consequens, ut qui habet donum scientiae, quo

25 nouerit quid agere debeat, habeat etiam caritatis, ut agat.
XXXII II. 37. Illos etiam, quos in eisdem litteris, quas
misit ad sanctae memoriae papam Innocentium, libros suos

16 Pel. lib. fid. 13 (XLV 1718 M.) 22 II Tim. 1, 7

3 ut CTP ubi b 4 remissione M percipere CChTPVbd 5 dicit b
ait C baptizari omissa remissione confessus est V 6 ipsa remissione M
tam M 7 aliquit C 10 contrarium latere C celestius eum C
apperuisset T 11 alligauit V 12 remissionem peccatorum bd 13 il-
ium M nunc om. TPV nunc non de] non de (in mg. m. 2 nc ii) Ch
14 non om. M 17 dei indigere CChTP 18 fateamur M 22 spiritum
timoris deus C 24 habent M 26 in illos C eidem m. 1 M

quos M

Digitized by

Google

154 S. AureliAugustini

uel scripta commemorat, legi praeter unam epistulam, quam
se breuem misisse ad sanctum Constantium episcopum dicit,
nee alicubi potui reperire hanc eum gratiam confiteri, qua non
solum possibilitas naturalis uoluntatis et actionis, quam dicit
nos habere etiamsi nee uolumus nee agimus bontim, sed 5
ipsa etiatn uolnntas et actio subministratione sancti spiritus
adiuuatur.

XXXV. 38. 'Legant', inquit, 'iliam epistulam, quam ad sanctum
uirum Paulinum episcopum ante duodecim fere annos scri-
psimus, quae trecentis forte uersibus nihil aliud quam dei 10
gratiam et auxilium confitetur nosque nihil omnino boni facere
posse sine deo\ hanc ergo epistulam legi et inueni eum paene
per totam non immorari nisi in facultate ac possibilitate
naturae et paene ibi tantum dei gratiam constituere; christi-
anam uero gratiam tanta breuitate sola nominis commemoratione 1$
perstringit, ut nihil aliud uideatur quam earn tacere timuisse.
utrum tamen earn in remissione peceatorum uelit intellegi an
etiam in doctrina Christi, ubi est et conuersationis eius exem-
plum, quod aliquot locis suorum opusctilorum facit, an credat
aliquod adiutorium bene agendi adiunctum naturae atque doc- 20
trinae per iaspirationem flagrantissimae et luminosissimae
caritatis non apparet omnino.

XXXVI. 39. 'Legant etiam*, inquit, *ad sanctum Constantium
episcopum, ubi breuiter quidem, sed plane libero hominis
arbitrio dei gratiam auxiliumque coniunxi\ hanc epistulam, ut 25
superius dixi, ego non legi; sed si non est dissimilis ceteris,
quae mihi nota commemorat, non habet etiam ipsa quod
quaerimus.

25 cf. supra 1. 2

3 potuit repire (s. I. X reperiri) P repperire MCTCh m. 1 earn b
5 uelimus nee agamus V 12 posse om. V 13 minorari T ac]
et bd 17 remissionem MChTP remissoe C 18 et om. m. 1 C

conuersionis m. IT 19 aliquod M locis ante facit leg. in bd

23 epm constantium C 24 plene M 25 sicut C 26 ego om. bd

Digitized by

Google

de gratia Chris ti 155

XXXVII. 40. 'Legant', inquit, 'etiam quam ad sacram Christi
uirginem Demetriadem in Oriente conscripsinius, et inuenient
ii os ita hominis laudare naturam, ut dei semper gratiae adda-
mus auxilium'. istam sane legi mihique paene persuaserat

5 hanc ilium gratiam, de qua quaestio est, confiteri, quamuis in
multis eius opusculi locis sibi ipse contra dicere uideretur; sed
cum in manus meas et alia uenissent, quae posterius latius-
que conscripsit, uidi quemadmodum potuerit etiam illic gratiam
nominare sub ambigua generalitate quid sentiret abscondens,

io gratiae tamen uocabulo frangens inuidiam offensionemque
declinans. nam in ipsius principio, ubi ait: 'proposito insudemus
operi nee mediocritate diffidamus ingenii, quod credimus et
fide matris et merito uirginis adiuuari\ gratiam, qua adiuuamur
ad aliquid agendum, mihi uisus fuerat confiteri nee attenderam

is hanc eum ponere potuisse in sola reuelatione doctrinae.

41. Item in eodem opere alio loco 'quodsi etiam sine deo J ,
inquit, 'homines ostendunt quales a deo facti sunt, uide quid
christiani facere possint, quorum in melius per Christum
instaurata natura est et qui diuinae quoque gratiae iuuantur

20 auxilio\ naturam in melius instauratam remissionem uult intel-
legi peccatorum, quod alio loco in hoc ipso libro satis demon-
strauit, ubi ait: 'etiam illi, qui longo peccandi usu quodam
modo obduruere, instaurari per paenitentiam possunt\ auxilium
uero diuinae gratiae potest et hie ponere in reuelatione doctrinae.

25 XXXVIII. 42. Item alibi in eadem epistula v nam si etiam
ante legem 1 , inquit, c ut diximus, ac multo ante domini nostri
et saluatoris aduentum iuste quidam et sancte uixisse refe-
runtur, quanto magis post illustrationem aduentus eius nos

1 ep. ad Demetriadem XXX 15 sqq. M 11 ib. c. 1 16 ib. c. 3
22 ib. c. 17 25 ib. c. 8

1 etiam inquit CVbd 5 illam b 10 confessionemque V 11 ipso
in. 1 C 12 mediocritati d de mediocritate in ep. ad Demetr. et om.
bd 15 in hanc b 17 facta M uide] unde TP 18 per om. b
22 peccati m. IT 23 obduruerx C obruere naturae M; in ep. ad

Demetr.: bonum quodam modo obruere naturae 24 uero] hoc V 25 si
etiam] et si b 27 scae M 28 nos] instaurati b

Digitized by

Google

156 S. AureliAugustini

id posse credendum est, qui instaurati per Christi gratiam et
in meliorem hominem renati sumus, qui sanguine eius expiati
atque mundati ipsiusque exemplo ad perfectiorem incitati
iustitiam meliores illis esse debemus, qui ante legem fuere'!
uidete quemadmodum et hie aliis quidem uerbis, sed tamen s
in remissione peccatorum et in exemplo Christi adiutorium
gratiae constituent, deinde subiungit et dicit: 'meliores etiam
quam fuerunt sub lege dicente apostolo: peccatum uobis
non dominabitur; non enim sub lege estis, sed sub
gratia, et quoniam hinc\ inquit, 'sufficienter, ut puto, diximus, 10
nunc perfectam instituamus uirginem, quae ex utroque semper
accensa et naturae simul et gratiae bonum morum sanctitate
testetur*. et in his uerbis debetis aduertere ideo ilium quod
dicebat sic uoluisse coneiudere, ut naturae bonum intellegamus,
quod cum crearemur accepimus, gratiae autem, cum Christi i&
intuemur exemplum, tamquam ideo peccatum non indultum
fuerit eis qui sub lege fuerunt uel sunt, quia exemplum Christi
siue non habuerunt siue non credunt.

XXXVIIIl. 43. Hoc autem istum sapere et alia uerba eius
ostendunt non in hoc libro, sed in tertio pro libero arbitrio, »o
ubi ad eum loquens contra quern disputat, quoniam ille
posuerat uerba apostoli dicentis: non quod uolo ago, et:
uideo aliam legem in membris meis repugnantem
legi mentis meae et cetera quae ibi dicuntur, iste respondit
atque ait: 'hoc enim, quod tu de apostolo intellegere cupis, 25
omnes ecclesiastici uiri in peccatoris et sub lege adhuc positi
asserunt eum dixisse persona, qui nimia uitiorum consuetudine
uelut quadam teneretur necessitate peccandi et quamuis bonum
appeteret uoluntate, usu tamen praecipitaretur in malum, in

7 ib. c. 8 8 Rom. 6, 14 22 Rom. 7, 15 23 Rom. 7, 23
1 instaurati] nos b 3 perfectionem incitati iustitiae CChTPVbd

peifectam iustitiam iucitati in ep. ad Demetr. 7 melior est M 8 fu-
erant M fuere b dicento Ch 9 sed— hinc in ras. m. 1 P 16 intue-
remur V imitemur b 17 fuerunt] i'uerint m. 1 T 18 habuerint m. IT
19 eius uerba bd 21 quoniam] quando V 22 ueiba posuerat C

28 teneretur (re in. 2 s. ras.) M 29 appareret (in mg. m. 2 appeteret) T

Digitized by

Google

de gratia Christi 157

persona autem hominis unius', inquit, 'designat populum sub
uetere adhuc lege peccantem, quern ab hoc consuetudinis
malo dicit liberandum esse per Christum, qui credentibus sibi
primo omnia per baptismum peccata dimittit, deinde imitation e

5 sui ad perfectam incitat sanctitatem et uitiorum consuetudinem
uirtutum uincit exemplo\ ecce quomodo uult intellegi adiuuari
eos qui sub lege peccant, ut per gratiam Christi iustificati
liberentur, tamquam eis non sufficiat sola lex propter nimiam
peccandi consuetudinem, nisi Christi accedat non inspiratio

10 caritatis per spiritum sanctum, sed intuendum et imitandum
in doctrina euangelica uirtutis eius exemplum. et certe maxima
hie erat causa exprimendi, quam diceret gratiam, ubi locum
ipsum, de quo respondet, sic conclusit apostolus, ut diceret:
infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis

is huius? gratia dei per Iesum Christum dominum
no.strum. hanc iste cum constituit non in uirtutis eius auxilio,
sed imitationis eius exemplo, quid amplius de illo sperare
debemus, ubicumque gratiae nomen sub ambigua generalitate
commemorat?

20 XXXX. 44. Item in eodem libro ad uirginem sacram, unde
iam etiam supra disseruimus, ubi ait: 'subditi simus deo
eiusque faciendo uoluntatem diuinam mereamur gratiam et
facilius nequam spiritui sancti spiritus auxilio resistamus\ in
quibus eius uerbis certe manifestum est ita eum uelle nos

25 adiuuari gratia spiritus sancti, non quia sine illo etiam per
solam naturae possibilitatem non possumus resistere temptatori,
sed ut facilius resistamus. quod tamen qualecumque et quan-

14 Rom. 7, 24. 25 21 ep. ad Demetr. 25 (XXX 40 M.)

1 inquit hominis unius bd sub uetere] sub uertere Ch sub uertere
C sob uetere (ue in ras.) P subuertere b 4 dimittet m. 1 C 8 pec-
candi nimiam MC 11 euuangelica Ch et certe maxima
om. V 13 qua C 14 liberauit M 16 ipse V c" m. 2
s. 1. C 17 eius om. bd de in ran. m. 2 C 18 ambigua* Ch
20 eiusdem M sacram uirginem C 21 sim' (m* in ras. m. 2) C
sumus b 23 sci sps auxilio nequam spiritui C spiritus sancti b
resistemus V 25 personam m. 1 ChT 27 qualecumque et om. V

Digitized by

Google

158 S. Aureli Augustini

tulumcumque adiutorium eum credibile est in hoc constituere,
quod nobis additur scientia reuelante spivitu per doctrinam,
quam uel non possumus uel difficile habere possumus per
naturam. ista sunt quae in libro, quem scripsit ad uirginem
Christi, aduertere potui, ubi uidetur gratiara confiteri. quae 5
profecto qualia sint, utique cernitis.

XXXXI. 45. 'Legant', inquit, 'etiam recens meum opusculum,
quod pro libero nuper arbitrio edere corapulsi sumus, et
agnoscent quam inique nos negatione gratiae infamare gestierint,
qui per totum paene ipsius textum operis perfecte atque integre io
et liberum arbitrium confitemur et gratiam\ quattuor sunt
libri operis huius. et hos legi et ex illis sumpsi quae trac-
tanda et discutienda proposui et ut potui pertractaui, antequam
ad eius has litteras, quae Romam missae sunt, ueniremus. sed
in his etiam quattuor libris quaecumque pro gratia uidetur is
dicere, qua iuuamur, ut declinemus a malo bonumque faciamus,
ita dicit, ut nullo modo a uerborum ambiguitate discedat,
quam discipulis sic possit exponere, ut nullum auxilium
gratiae credant, qua naturae possibilitas adiuuetur, nisi in lege
atque doctrina, ita ut ipsas quoque orationes, ut in scriptis 20
suis apertissime affirmat, ad nihil aliud adhibendas opinetur,
nisi ut nobis doctrina etiam diuina reuelatione aperiatur, non
ut adiuuetur mens hominis, ut id quod faciendum esse didi-
cerit etiam dilectione et actione perficiat. ab illo enim suo
manifestissimo dogmate non recedit omnino, ubi tria ilia 25
constituit, possibilitatem, uoluntatem, actionem, et solam
possibilitatem dicit diuino adiuuari semper auxilio, uoluntatem
autem et actionem nullo dei adiutorio existimat indigere. ipsum
uero auxilium, *quo possibilitatem naturalem perhibet adiuuari,
in lege constituit atque doctrina, quam nobis fatetur etiam 30

2 spm 31 4 uoce Ista incipit cap. XLI b 8 arbitrio nuper P

10 integrae M 12 his (i in ras.) M et hos legi repetuntur

in C snsi C 20 ut alt. om. M 26 uolunt et V solam]

uolurit V 27 semper adiuuari b uolunt in primis et actio-

nem V

Digitized by

Google

degratiaChristi 159

sancto spiritu reuelari, propter quod et orandum esse concedit.
sed hoc adiutorium legis atque doctrinae etiam propheticis
fuisse temporibus, adiutorium autem gratiae, quae proprie
gratia nuncupatur, in Christi esse arbitratur exemplo, quod

5 nihilominus ad doctrinam pertinere perspicitis, quae nobis
euangelica praedicatur, ut uidelicet tamquam uia demonstrata,
qua ambulare debearaus, iam uiribus liberi arbitrii adiutorio
nullo alterius indigentes sufficiamus nobis, ne deficiamus in
uia, quamuis et ipsam uiam contendat etiam sola inueniri

10 posse natura, sed facilius, si adiuuet gratia.

XXXXII. 46. Hoc ergo pro meo captu intellegere potui in
Pelagii scriptis, quando nominat gratiam. uidetis autem, quod
qui ista sentiunt ignorantes dei iustitiam suam uolunt
constituere et longe ab ilia sunt, quae nobis ex deo est,

15 non ex nobis, quam in scripturis, raaxime Sanctis canonicis,
aduertere atque agnoscere debuerunt. sed quia eas secundum
suum sensum legunt. profecto in illis nee aperta contuentur.
utinam ergo saltern in catholicorum uirorum scriptis, a quibus
eas recte intellectas esse non dubitant, quid sit de adiutorio

20 diuinae gratiae sentiendum non neglegenter attenderent nee
suae sententiae amore nimio praeterirent! nam iste ipse Pelagius
in illo ipso recenti opusculo suo, cuius se commemoratione
defendit, id est in tertio libro pro libero arbitrio, sanctum
Ambrosium quemadmodum laudet accipite.

25 XXXXI1I. 47. c Beatus\ inquit, 'Ambrosius episcopus, in cuius
praecipue libris Romana elucet fides, qui scriptorum inter
Latinos flos quidam speciosus enituit, cuius fidem et puris-
simum in scripturis sensum ne inimicus quidem ausus est

8 cf. Matth. 15, 32 13 cf. Rom. 10. 3 14 cf. Phil. 3, 9 25 cf.
Aug. op. imperf. c. Iul. I 2 (XLV 1052 M.) et saepius

1 adorandum V concedunt M 3 propriae M 4 arbitrantur M
6 euuangelica Ch 9 contendant M 11 Haec bd in om. m. 1 M
pelagii in scriptis Ch 12 quam V nominauit Vb quod hi M

15 scripturis etiam Sanctis canonicis maxime aduertere Vb 16 cogno-
sces P 17 aperte TPb 20 diuinae om. m. 1 C 21 praeterierint 31
22 recente C 27 pciosus m. 1 Ch precipuus TPV emanauit V

Digitized by

Google

160 S. AureliAugustini

reprehendere\ ecce qualibus et quantis praedicat laudibus
quamlibet sanctum et doctum uirum, nequaquam tamen aucto-
ritati scripturae canonicae comparandum. quern propterea sic
iste commendat, quia uidetur sibi in quodam loco librorum
eius eo teste uti, quo probet hominem posse esse sine peccato. 5
unde nunc non agitur, sed agitur de auxilio gratiae, quo ad
non peccandum adiuuamur iusteque uiuendum.

XXXXIIII. 48. Audiat ergo ilium uenerabilem antistitem
dicentem et docentem in secundo libro expositionis euangelii
secundum Lucam cooperari dominum etiam uoluntatibus nostris. 10
'uides utique', inquit, 'quia ubique domini uirtus studiis coopera-
tur humanis, ut nemo possit aedificare sine domino, nemo custo-
dire sine domino, nemo quicquam incipere sine domino, et
ideo iuxta apostolum siue manducatis siue bibitis, omnia
in dei gloriam facite\ uidetis quemadmodum sanctus Am- 15
brosius etiam illud quod solent homines dicere 'nos incipimus
et deus perficit 1 his uerbis abstulit dicens neminem quicquam
uel incipere sine deo. item in sexto libro eiusdem operis, cum
de duobus illis unius feneratoris debitoribus ageret, 'secundum
homines', inquit, 'plus^ortasse offendit, qui plus debuerat; sed 20
per misericordiam domini causa mutatur, ut amplius diligat
qui amplius debuit, si tamen gratiam consequatur\ ecce aper-
tissime praedicat catholicus doctor etiam ipsam dilectionem,
qua quisque amplius diligit, ad beneficium gratiae pertinere.

XXXXV. 49. Ipsam denique paenitentiam, quam procul 25
dubio uoluntas agit, domini misericordia et adiutorio fieri ut

9 Ambr. expos, euang. sec. Luc. II 84 (XV 1583 M.) 14 I Cor.
10, 31 18 Arabros. ib. VI 25

1 qualibus] quamlibet b 2 quenilibet b auctoritatis M 5 quo
probet] quolibet TP quenilibet V sine peccato esse posse C 7 pec-
candum non PCh m. 1 10 deum CTPCh m. 1 11 utique ytique C
itaque TPVd est studiis M 13 nemo — domino om. TPC m. 1

15 uidetis enim G 19 feneratoris unius bd faeneratoris MC

20 hominem b debuerit M 21 di C 22 gratia M ecce—

pertinere om. V 24 quam Ch

Digitized by

Google

de gratia Christi 161

agatur, in nono eiusdem operis libro beatus dicit Ambrosius
ita loquens: 'bonae lacrimae, quae culpam lauant. denique
quos lesus respiclt, plorant. negauit primo Petrus et non fleuit,
quia non fespexerat dominus; negauit secundo, non fleuit,

$ quia adhuc non respexerat dominus; negauit et tertio, respexit
lesus, et ille amarissime fleuit*. legant isti euangelium et
uideant dominum Iesura tunc intus fuisse, cum a sacerdotum
principibus audiretur, apostolum uero Petrum foris et deorsum
in atrio cum seruis ad focum nunc sedentem, nunc stantem,

10 sicut ueracissima et concordissima euangelistarum narratione
monstratur. unde non potest dici, quod corporalibus oculis
eum dominus uisibiliter admonendo respexerit. et ideo quod
ibi scriptum est: respexit eum dominus, intus actum est,
in mente actum est, in uoluntate actum est. misericordia

15 dominus latenter subuenit, cor tetigit, memoriam reuocauit,
interiorem gratia sua uisitauit Petrum, interioris hominis usque
ad exteriores lacrimas mouit et produxit affectum, ecce quemad-
modum deus adiuuando adest uoluntatibus et actionibus nostris!
ecce quemadmodum et uelle et operari operatur in nobis!

20 50. Item in eodem libro idem sanctus Ambrosius 'nam si
Petrus*, inquit, 'lapsus est, qui dixit: et si alii scandalizati
fuerint, ego non scandalizabor, quis alius hire de se
praesumat? denique Dauid quia dixerat: ego dixi in mea
abundantia: non mouebor in aeternum, suam sibi iactan-,

35 tiam obfuisse profitetur dicens: auertisti faciem tuam et
factus sum conturbatus\ audiat iste tantum uirum docentem,

1 Ambr. expo3. euang. sec. Luc. X 89 3 cf. Luc. 22, 58 — 62

9 cf. Matth. 26, 58. 69. 71; Marc. 14, 54. 66—68; Luc. 22, 55 sq.; Ioh.
18, 16. 18. 25 13 Luc. 22, 61 19 Phil. 2, 13 20 Ambros. ib. X 91
21 Mattb. 26, 33 23 Ps. 29, 7 25 Ps. 29, 8

1 decimo b libro om. V beatus ambrosius aperit ita V am-
brosius dicit C 3 plorant delictum b 4 secundo et non Pb 6 legant
autem M 10 uerissima m. 1 T 11 ostenditur C 12 ammonendo
CTCh m. 1 respexit P 14 in mente actum in ras. P alt. actum
est om. CTP 15 latente M 16 interiore CChTPVbd in interiore
bomine V 17 perduxit ad fletum V 18 actionibus] affectionibus V
24 habundantia MP 25 obfuisse om. m. 1 C 26 uirum om. P

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 11

Digitized by

Google

1(52 S. Aureli Augustini

imitetur credentem, cuius doctrinam fidemque laudauit; audiat
humiliter imitetur fideliter; non de se pertinaciter praesumat,
ne pereat. quid in eo pelago uult mergi Pelagius, unde per
petram liberatus est Petrus? '

XXXXVI. 51. Audiat eundem antistitem dei in sexto itidem 5
libro eiusdem operis dicentem: c cur autem non receperint eum,
euangelista ipse memorauit dicens: quia facies eius erat
euntis in Hierusalem. discipuli autem recipi intra Samariam
gestiebant. sed deus quos dignatur uocat et quern uult reli-
giosum facit\ o sensum hominis dei ex ipso haustum fonte io
gratiae dei! c deus\ inquit, c quos dignatur uocat et quern uult
religiosum facit\ uidete, si non illud est propheticum: mise-
rebor, cuius misertus ero, et misericordiam praestabo,
cui misericors fuero, et illud apostolicum: igitur non
uolentis neque currentis, sed miserentis est dei, qui, 15
ut dicit etiam nostrorum temporum homo eius, 'quem dignatur
uocat et quern uult religiosum facit\ numquid aliquis dicere
audebit nondum esse religiosum, 'qui currit ad dominum et
ab eo se regi cupit et uoluntatem suam ex eius uoluntate
suspendit et qui ei adhaerendo iugiter unus secundum apo- 20
stolum cum eo fit spiritus'? at hoc totum tam magnum
religiosi hominis opus Pelagius 'non* dicit 'effici nisi arbitrii
libertate*. contra autem beatus Ambrosius ipsius tam excellenter
ore laudatus Mominus deus\ inquit, 'quem dignatur uocat et
quem uult religiosum facit\ ergo ut currat ad dominum et ab 25
eo se regi cupiat suamque uoluntatem ex eius uoluntate

5 Ambros. ib. VII 27 7 Luc. 9, 53 12 Ex. 33, 19; Rom. 9, 15
14 Rom. 9, 16 18 cf. 143, 18 20 cf. I Cor. 6, 17

1 audiat fideliter imitetur humiliter C 3 per petram] perperam b
6 eiusdem operis om. V reperint M 8 hyerasalem M iherfm Gh
ierfm P intra samariam recipi G 10 austum m. 1 T y MC 11 quos
(s in rets.) M 14 ero C igitur om. b 15 est om. bd quia

CChTPVbd 16 etiam om. V eius dignatur quem uocat V eius] dei C
18 religiosum esse G deum b et om. T 19 uoluntate eius G

20 suspendat M aderendo CTP 22 dicit non G 23 excellent! b
24 inquit] non M 26 regi se TP

Digitized by

Google

de gratia Christi 163

suspendat eique adhaerendo iugiter unus secundum apostolum
cum eo fiat spiritus, deus quern uult religiosum facit: et
hoc totum homo nisi religiosus non facit. quapropter nisi a
deo fiat, ut hoc faciat, quis hoc facit?
5 XXXXVII. 52. Sed quia ista quaestio, ubi de arbitrio
uoluntatis et dei gratia disputatur, ita est ad discernendum
difficilis, ut, quando defenditur liberum arbitrium, negari dei
gratia uideatur, quando autem asseritur dei gratia, liberum
arbitrium putetur auferri, potest Pelagius ita se latebris obscu-

io ritatis huius inuoluere, ut etiam his quae a sancto Ambrosio
conscripta posuimus consentire se dicat et ea se quoque sentire
proclamet semperque sensisse atque ita singula conetur exponere,
ut etiam eius sententiae conuenire credantur. quapropter
quantum attinet ad istam de diuina gratia et adiutorio quae-

i6 stionem, tria ilia quae apertissime distinxit attendite: posse,
uelle, esse, id est possibilitatem, uoluntatem, actionem, si
ergo consenserit nobis non solam possibilitatem in homine,
etiamsi nee uelit nee agat bene, sed ipsam quoque uoluntatem
et actionem, id est ut bene uelimus et bene agamus, quae

20 non sunt in homine, nisi quando bene uult et bene agit — si,
ut dixi, consenserit etiam ipsam uoluntatem et actionem diui-
nitus adiuuari et sic adiuuari, ut sine illo adiutorio nihil bene
uelimus et agamus, eamque esse gratiam dei per Iesum
Christum dominum nostrum, in qua nos sua non nostra

25 iustitia iustos facit, ut ea sit uera nostra iustitia, quae nobis
ab illo est, nihil de adiutorio gratiae dei, quantum arbitror,
inter nos controuersiae relinquetur.

1 cf. I Cor. 6, 17 5 cf. contra Iulianum Pelag. IV 47 (XLIV

762 M.) 23 cf. Rom. 7, 25 2h cf. Phil. 3, 9

1 suspensadat M unus sit M unus cum eo fit sps ds C 2 fieri M
di M et — facit om. V 5 arbitrio Ubertati? C 9 auferri pute-

tur C pe*lagius T se om. CV latebras V 10 huius om. b huius
se C 12 proclamat (a fin. sup. e add.) T 15 ista b distincxit T
dicit V distinguit C 16 esse] et agere V 17 sola C possibili-
tatem dicit esse M 22 et sic adiuuari om. b 24 nos adiuuat V
25 iustos— iustitia om. Vb iustos] saluos nos C

11*

Digitized by

Google

164 S. Aureli Augustini

XXXXVIII. 53. Illud autem propter quod sanctum sic lau-
dauit Ambrosium, quia scilicet in scriptis eius inuenit ex
laudibus Zachariae et Elisabeth posse hominem in hac uita
esse sine peccato, quamquam negandum non sit, si hoc uelit
deus, apud quern sunt omnia possibilia, consideret tamen 5
diligentius quemadmodum dictum sit. dictum enim est, quantum
mihi uidetur, secundum quandam inter homines conuersationem
probabilem atque laudabilem, quam nullus hominum iuste
posset in accusationis et criminationis querelam uocare. quam
propterea in dei conspectu Zacharias et eius uxor habuisse 10
referuntur, quia in ea homines nulla dissimulatione fallebant,
sed ut apparebant hominibus, ita noti erant oculis dei. non
autem dictum est hoc secundum illam perfectionem iustitiae,
in qua uere atque omnimodo inmaculati perfectique uiuemus.
nam et apostolus Paulus dixit secundum iustitiam, quae 15
ex lege est, se fuisse sine querela, in qua lege etiam
Zacharias sine querela conuersabatur; aed hanc apostolus
iustitiam in stercoribus et detrimentis deputauit in compara-
tione iustitiae, quam speramus et quam nunc esurire ac sitire
debemus ut ea quandoque saturemur in specie, quae nunc est 20
in fide, quamdiu iustus ex fide uiuit.

XXXXVIIII. 54. Audiat denique ipsum uenerabilem antistitem,
cum exponeret Esaiam prophetam, dicentem neminem in hoc
mundo esse sine peccato, ubi nemo potest dicere l in hoc
mundo* eum dixisse uelut in dilectione huius mundi. de apo- 25
stolo etenim loquebatur, qui dixit: conuersatio nostra in
caelis est. hunc ergo sensum memoratus episcopus explicans,
'perfectos', inquit, 'secum multos ait apostolus in hoc adhuc
mundo sitos, qui, si ad perfectionem ueram respicias, perfecti

10 cf. Luc. 1, 6 15 Phil. 3, 6 18 cf. Phil. 3, 8 19 cf.

Jtatth. 5, 6 21 Rom. 1, 17 26 Phil. 3, 20

1 sic laudauit sanctum bd 2 scripturis P 3 zacariae C heli-
zabeth CCh 6 est enim CChTP 12 noti om. V 19 ad m. 1 Ch
20 deberemus M 23 isaiam P isayam Ch ysayam C 26 dicit b

28 adhuc om. m. 1 C 29 qua (s. a add. ae) M

Digitized by

Google

de gratia Christi lg5

esse non poterant, quia ipse dixit: uidemus nunc per spe-
culum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem;
nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut
et cognitus sum. ita et inmaculati sunt in hoc mundo et
5 inmaculati erunt in regno dei, cum utique, si minutius excutias,
inmaculatus esse nemo possit, quia nemo sine peccato\ illud
ergo sancti Ambrosii testimonium, quo pro sua sententia
Pelagius utitur, aut secundum quendam modum dictum est,
probabilem quidem, sed non minutius excussum, aut certe, si

10 ille uir sanctus atque liumilis Zachariam et Elisabeth summae

atque omnimodo perfectae iustitiae, cui nihil addi iam posset,

fuisse existimauit, profecto sententiam suam minutius excutiendo

correxit.

L. 55. Attendat sane iste in eodem ipso loco, unde hoc

15 Ambrosianum testimonium, quod ei placebat, assumpsit, etiam
illud eum dixisse, quod l ab initio esse inmaculatum humanae
inpossibile sit naturae', ubi omnino illam naturalem possibili-
tatem, quam Pelagius non uult fideliter respicere peccato esse
uitiatam et ideo iactanter extollit, eneruem infirmamque testatur

20 uenerandus Ambrosius, procul dubio contra istius uoluntatem,
sed non contra apostolicam ueritatem, ubi legitur: fuimus et
nos aliquando natura filii irae sicut et ceteri. ipsa est
enim per peccatum primi hominis, quod ex libero eius uenit
arbitrio, uitiata et damnata natura, cui sola per mediatorem

25 dei et hominum et omnipotentem medicum diuina subuenit
gratia, de cuius adiutorio ad iustificationem nostram, quo
deus diligentibus eum omnia cooperatur in bonum, quos
prior dilexit, donans eis ut diligeretur ab eis, quia iam diu
est ut disserimus, deinceps incipiamus, quantum dominus

1 I Cor. 13, 12 21 Eph. 2, 3 24 cf. I Tim. 2, 5 27 cf.
Kom. 8, 28 28 cf. I Ioh. 4, 19

2 enigmate MCP faciae M 5 minucius C 9 minutius quidem C
10 adque M aut P helisabeth Ch helisabet C 14 attenda P 15 as-
sQsit C 18 pellagius T 27 deum b cooperantur b 29 ut}

quod V disseruimus Vb

Digitized by

Google

166 S. Aureli Augustini de gratia Christi

adiuuerit, etiam de peccato, quod per unum hominem cum
morte intrauit in mundum atque ita in omnes ho-
mines pertransiit aduersus istos, qui in errorem huic
contrarium ueritati apertius eruperunt, quae satis esse uide-
buntur exprimere. 5

2 Rom. 5, 12

4 erumpunt V uidetur V 5 Explicit liber primus. Inc" secundus
ad scm Pinianum M Expf lib primus. Incipit secundus C Explicit
liber primus Aurelii Augustini epi de gra xpi || de peccato originali
contra Pelagjujn et CelestiMm Inc" lib IV Ch Explicit liber primus Au-
relii Augustini epi de gra xpi et de peccato originali contra Pelagium
et Celestium. Inc" liber scds T Explicit liber primus contra Pelagium
et Celestium ad Albinam, Pinianum et Melaniam de gra xpi. Inc" scds
ad eosdem de peccato originali P

Digitized by

Google

DE GKATIA CHKISTI

ET DE PECCATO OKIGINALI LIBEK SECVNDVS.

DE PECCATO ORIGINAL!

I. 1. lam nunc diligenter aduertite de baptisraate paruulorum
6 quara caute debeatis audire homines eius modi, qui neque
aperte illi aetati lauacrum regenerations et peccatorum remis-
sions audent negare, ne hoc christianae aures ferre non possint,
et tamen opinionem suam, qua putant peccato primi hominis
carnalem generationem obnoxiam non teneri, tueri et defensare

10 persistant, quamuis eis baptismum uideantur in peccatorum
remissionem concedere. nempe ipsi a Pelagio uos praesente
scripsistis audisse recitante uobis de libello suo, quern etiam
Eomam se misisse asserebat, quod 'isdem sacramenti uerbis*
dicant 'debere baptizari infantes quibus et maiores*. quis post

15 ista uerba putaret eis de hac re ullam mouendam esse quae-
stionem? aut cum faceret, cui non calumniosissimus uideretur,
si non eorum manifesta uerba legerentur, ubi negant paruulos
trahere originale peccatum omnesque sine ullo uitio natos esse
contendunt?

20 II. 2. Et Caelestius quidem in hoc exstitit errore liberior
usque adeo, ut neque in episcopali iudicio apud Carthaginem
damnare uoluerit eos qui dicunt 'quod peccatum Adae ipsum
solum laeserit et non genus humanum et quod infantes qui

2 Hinc usque adpag. 174,2 etiam cod. 1974 s. XI HI scripturas (=P 1 ),
qui Parisiis in bibl. armamentarii (de V Arsenal) asseruatur, recepimus
10 remissionem peccatorum b 11 remissione codd. nempe uos

ipsi a Pelagio b 12 recitauit P l 15 ista] ilia bd 16 ut earn faceret
qui non sqq. V cum] eis b cui uero calumniosissimi uiderentur b
17 ubi negant— 1 74, 17 diuites desunt in C 18 omnes qui b 20 ce-
lestius ChT 21 in ow. TPP 1 cartaginem ChTP

Digitized by

Google

168 S. Aureli Augustini

nascuntur in eo statu sint, in quo Adam fuit ante praeuarica-
tionem\ et in urbe Roma in libello suo, quern beatissimo
papae Zosimo dedit, id asseuerauit expressius, 'quod paruu-
lorum neminem obstringat originale peccatum*; de gestis enim
ecclesiasticis Carthaginensibus haec eius uerba descripsimus. s

III. 3. 'Aurelius episcopus dixit: sequentia recitentur. et
recitatum est, quod peccatum Adae soli ipsi obfuerit et non
generi humano. et cum recitatum esset, Caelestius dixit: <dixi>
de traduce peccati dubium me esse, ita tamen, ut cui donauit
deus gratiam peritiae consentiam, quia diuersa ab eis audiui, 10
qui utique in ecclesia catholica constituti sunt presbyteri.
Paulinus diaconus dixit: die nobis nomina ipsorum. Caelestius
dixit: sanctus presbyter Rufinus Romae qui mansit cum sancto
Pammachio; ego audiui ilium dicentem, quia tradux peccati
non sit. Paulinus diaconus dixit: est aliquis alius? Caelestius i*
dixit: audiui et plures dicere. Paulinus diaconus dixit: die
nomina ipsorum. Caelestius dixit: non tibi sufficit unus sacer-
dos? et post aliqua alio loco: Aurelius episcopus dixit: reliqua
libelli legantur. et recitatum est, quod infantes qui nascuntur
in eo statu sint, in quo fuit Adam ante transgressionem, usque 20
in finem libelli minoris superius inserti*.

IIII. 'Aurelius episcopus dixit: docuisti, Caelesti, aliquando,
ut dicit diaconus Paulinus, quod infantes qui nascuntur in eo
statu sint, in quo fuit Adam ante transgressionem? Caelestius
dixit: exponat quid dixit 'ante transgressionem*. Paulinus 25
diaconus dixit: tu nega te hoc docuisse. unum est e duobus:
aut neget se docuisse aut iam damnet istud. Caelestius dixit:
iam dixi, exponat quomodo dixit 'ante transgressionem'.

13 cf. Mar. Mercat. common, adu. haeres. Pelag. 2 (XL VIII 111 M.)
23 cf. de gestis Pel. pag. 78, 11

1 eodem P 1 2 romana P l 4 originalem P l 5 cartaginensibus Ch
7 ipsi soli bd 8 generi] gra P l dixi om. MChTPP^b 9 me

dubium b 11 presbiteri MChTP 12 nobis om. ChTPP 1 13 Romae]
nomine P 17 Caelestius dixit om. P l 23 dixit Tbd 24 fuit] fiat P l
25 et ponat b 26 hoc te ChTPP l Vbd ex b

Digitized by

Google

d e peccato originali 169

Paulinus diaconus dixit: nega te ilia docuisse. Aurelius epi-
scopus dixit: rogo, quid collegerim ego ex huius obiectione,
dico, Adam constitutus in paradiso quod ante dieatur inexter-
minabilis factus, postea per transgressionem praecepti factus

5 sit corruptibilis. hoc dicis, frater Pauline? Paulinus diaconus
dixit: hoc, domine. Aurelius episcopus dixit: status certe
infantum hodie baptizandorum utrum talis sit, qualis fuit ante
transgressionem Adae, an certe de eadem origine peccati, de
qua nascitur, transgressionis culpam trahat, hoc uult diaconus

10 Paulinus audire. Paulinus diaconus dixit: utrum docuit hoc
an non neget. Caelestius dixit: iam de traduce pecCati dixi,
quia intra catholicam constitutos plures audiui destruere necnon
et alios astruere, licet quaestionis res sit ista, non haeresis.
infantes semper dixi egere baptismo ac debere baptizari. quid

15 quaerit aliud'?

4. Nempe cernitis sic Caelestium concessisse paruulis bap-
tismum, ut in eos primi hominis transire peccatum, quod
lauacro regenerationis abluitur, noluerit confiteri, quamuis et
negare non ausus sit et propter hanc dubitationem suam non

20 damnauerit eos qui dicunt 'quod peccatum Adae ipsum solum
laeserit et non genus humanum et quod infantes qui nascuntur
in eo statu sint, in quo Adam fuit ante praeuaricationem\

V. 5. In libello autem, quern Romae edidit, qui gestis ibi
ecclesiasticis allegatus est, ita de hac re loquitur, ut hoc se

25 credere ostendat, unde hie dubitare se dixerat. nam uerba eius
ista sunt: 'infantes autem', inquit, 'debere baptizari in remis-
sionem peccatorum secundum regulam uniuersalis ecclesiae et
secundum euangelii sententiam confitemur, quia dominus statuit

28 cf. loh. 3, 5

2 rego P 1 huiusmodi b 3 quando V ante] autem P 1 5 cor-
poralis P 1 7 infantium P l 8 adam ChTPP 1 12 constitus V

13 et om. m. IT 14 baptismu M 15 quaeritis V 16 consensisse
TPP*b 17 transire primi hominis bd 18 regeneratone P 1 22 sunt
m. 1 T 23 ro || medidit M 26 remissione M

Digitized by

Google

170 S. Aureli Augustini

regnum caelorum nonnisi baptizatis posse conferri. quod quia
uires naturae non habent, conferri necessarium est per gratiae
libertatem\ si nihil de hac re deinceps diceret, quis non eum
crederet confiteri etiam infantibus in baptismo originalia pec-
cata dimitti dicendo eos in remissionem peccatorum baptizari 5
oportere? hinc ergo est et illud quod scripsistis sic uobis
respondisse Pelagium 'quod eisdem quibus et maiores sacra-
menti uerbis baptizentur infantes* uosque fuisse laetatos id
quod cupiebatis audisse et tamen adhuc de uerbis eius nos
maluisse consulere. * 10

VI. 6. Attendite itaque quid Caelestius apertissime dixerit,
et ibi uidebitis quid uobis Pelagius occultauerit. Caelestius
quippe adiungit et dicit: 'in remissionem autem peccatorum
baptizandos infantes non idcirco diximus, ut peccatum ex
traduce firmare uideamur. quod longe a catholico sensu alienum ia
est, quia peccatum non cum homine nascitur, quod postmodum
exercetur ab homine, quia non naturae delictum, sed uoluntatis
esse monstratur. et illud ergo confiteri congruum, ne diuersa
baptismatis genera facere uideamur, et hoc praemunire neces-
sarium est, ne per mysterii occasionem ad creatoris iniuriam 20
malum antequam fiat ab homine tradi dicatur homini per
naturam\ hunc sensum suum uobis aperire Pelagius uel timuit
uel erubuit, quern discipulus eius palam sine ullius obscuritatis
ambagibus apud sedem apostolicam profiteri nee timuit nee
erubuit. 25

7. Sed multum misericors memoratae sedis antistes, ubi
eum uidit ferri tanta praesumtione praecipitem tamquam
furentem, donee, si posset fieri, resipisceret, maluit eum sensim
suis interrogationibus et illius responsionibus colligare quam
destricta feriendo sententia in illud abruptum, quo iam pro- 30

2 conferre b necesse bd 5 remissione M 6 quos m. 1 Ch

scripsisti P 8 baptizantur bd laetos fuisse b 13 remissione M
14 iccirco PCh m. 1 17 non om. m. 1 ChT dilectQ m. 1 T 18 demon-
strator b 20 miuisterii Ch misterii TP 23 illius M 24 pr. non TP
27 fieri b 28 sensum P 30 districta ChTPP 1 Vbd ferendo b pendere b

Digitized by

Google

de peccato originali 171

pendere uidebatur, inpellere. ideo autem non dixi: aperte ceci-
derat, sed propendere uidebatur, quia superius in eodem libello
suo de huius modi quaestionibus locuturus ante praedixerat:
c si forte ut hominibus quispiam ignorantiae error obrepsit,

5 uestra sententia corrigatur\

VII. 8. Hanc eius praelocutionem uenerabilis papa Zosimus
tenens egit cum homine, quern falsae doctrinae uentus infla-
uerat, ut ea quae illi a diacono Paulino fuerant obiecta dam-
naret atque ut sedis apostolicae litteris, quae a sanctae

io memoriae suo praecessore manauerant, praeberet assensum.
at ille noluit quidem diaconi obiecta damnare, sed beati papae
Innocentii litteris non est ausus obsistere, immo c se omnia,
quae sedes ilia daranaret, damnaturum esse* promisit. atque
ita uelut phreneticus, ut requiesceret, tamquam leniter fotus a

is uinculis tamen excommunicationis nondum est creditus esse
soluendus. sed interposito duorum mensium tempore, donee
rescriberetur ex Africa, resipiscendi ei locus sub quadam
medicinali sententiae lenitate concessus est, quoniam reuera,
si deposita peruicaciae uanitate quod promiserat uellet atten-

20 dere et easdem litteras quibus se consensurum esse respon-
deat diligenter legeret, sanaretur. sed posteaquam ex Africano
episcoporum concilio rescripta directa sunt, quid fuerit conse-
cutum, ut iustissime in eum sententia proferretur, cuncta
legite, quia cuncta transmisimus.

25 VIII. 9. Vnde etiam Pelagius, si se ipsum et sua scripta
sine dolo cogitat, non recte dicit eadem sententia se non
debuisse retineri. fefellit enim iudicium Palaestinum, propterea
ibi uidetur esse purgatus; Eomanam uero ecclesiam, ubi eum

8 cf. CSEL XXXV 108

1 inpellere — uidebatur om. P 4 abrepsit M obrepserit b 8 dam-
narent M 13 esse se b 14 freneticus MChTP 16 mensum M
17 rescribetur P 1 18 coDcessus — uanitate in mg. M quia V

19 quid MP l Ch m. 1 promiserit M 20 consessurum P l 21 affri-
cano TP 22 consequutum TP 24 transmi§simus T 27 detineri bd
palestinum T 28 purgandus TPP^V

Digitized by

Google

172 S. Aureli Augustini

esse notissimum scitis, fallere usquequaque non potuit, quamuis
et hoc fuerit utcumque conatus; sed, ut dixi, rainime ualuit.
recoluit enim beatissimus papa Zosimus, quid imitandus prae-
cessor eius de ipsis senserit gestis. attendit etiam quid de illo
sentiret praedicanda in domino Komanorum fides, quorum 5.
aduersus eius errorem pro ueritate catholica studia consonantia
concorditer flagrare cernebat, inter quos ille diu uixerat et
quos eius dogmata latere non poterant, qui Caelestium eius
esse discipulum sic nouerant, ut fidelissimum et firraissimum
possent de hac re testimonium perhibere. quid ergo de Palae- 10
stinae synodi gestis, quibus se Pelagius absolutura esse
gloriatur, sanctus papa Innocentius iudicarit, quamuis et in
litteris eius, quas nobis rescripsit, legere possitis et comme-
moratum, cum uenerabili papae Zosimo synodus Africana re-
spondit, quod uestrae caritati cum ceteris instructionibus is
misimus, tamen nee in hoc opere praetereundum uidetur.

Villi. Cum enim nos in epistula, quam ei quinque episcopi
scripsimus, eorundem gestorum Palaestinorum, quorum ad nos
iam fama peruenerat, commemorationem fecissemus dicentes in
Oriente, ubi degit, gesta ecclesiastica facta esse, quibus putatur 20
esse purgatus, atque ad hoc inter cetera ille rescriberet, 'cum
suit*, inquit, 'aliqua in ipsis posita gestis, quae obiecta partim
ille uitando suppressit, partim multa in se uerba retorquendo
tota obscuritate confudit, aliqua magi s falsa quam uera ratione,
ut ad tempus poterat uideri, purgauit negando alia, alia falsa as
interpretatione uertendo. sed utinam, quod optandurn magis
est, iam se ille ad ueram catholicae fidei uiam ab illo suo
errore conuertat et cupiat uelitque purgari considerans coti-

5 cf. Rom. 1, 8 17 cf. Aug. epist. 177, 2 (XXXIII 765 M.)

21 cf. Aug. epist. 183, 3 sq. et CSEL XXXV 94

1 sitis m. 1 T 2 fieri M utrumque MChPb 5 senserit TPP l V
7 flagrare cernebat] flagrarSt V 9 nouerunt M 11 synodis MTP X
13 possetis P commemoratum fuerit M 14 eum b papa P

affricana TP respondent V 21 scriberet TP 23 in se multa

ChTPP 1 24 falsis arguments M et CSEL 94, 14 uenerationc M
25 alt. alia om. P 1 27 illo sui tramitis errore CSEL 94, 17

Digitized by

Google

d e peccato originali 173

dianam dei gratiam adiutoriumque cognoscens, ut uideatur
uere et approbetur ab omnibus manifesta ratione correctus
non gestorum iudicio, sed ad catholicam fidem corde conuerso.
unde non possumus illorum nee approbare nee culpare iudicium,

.5 cum nesciamus utrum uera sint gesta aut, si uera sint, constet
magis supterfugisse quam se tota ueritate purgasse*. uidetis
certe in his uerbis quemadmodum papa beatissimus Innocen-
tius non tamquam de incognito loqui uideatur; uidetis qualem
tulerit de illius purgatione sententiam; uidetis quid successor

10 eius sanctus papa Zosimus recolere debuerit, sicut recoluit,
ut in eo sui praecessoris iudicium remota cunctatione firmaret.

X. 11. lam nunc diligenter attendite, unde monstretur quod
Palaestinos Pelagius fefellerit iudices, ut alia taceam, in hac
ipsa quaestione de baptismate paruulorum, ne forte cuipiam

ift in eo quod diximus eum sensum, in quo liberior Caelestius
fuit, uobis occultasse Pelagium, cum et ipse non aliter sentiat,
calumniari potius uel suspicari quam certum aliquid compre-
hendisse uideamur. nempe iam superius satis claruit propterea
Caelestium noluisse damnare quod dicitur c Adae peccatum

20 ipsi soli obfuisse, non generi humano et infantes qui nascuntur
in eo statu esse, in quo Adam fuit ante praeuaricationem',
quia uidebat, si ista damnaret, confirmare se in infantibus
peccati ex Adam transitum. haec autem cum fuissent obiecta
Pelagio, quod ea cum Caelestio etiam ipse sentiret, sine ulla

25 retractatione damnauit. quod licet uos legisse sciam, tamen
quia non solis uobis hoc scribitur, ne pigeat lectorem ad ipsa
gesta recurrere uel, si ea non habet, etiam cum labore per-
quirere, ipsa inde uerba transcribimus, quae infra scripta sunt.

XI. 12. 'Synodus dixit: nunc quoniam anathematizauit
30 Pelagius insertum stultiloquium recte respondens hominem cum

29 cf. pag. 64, 12

2 correptus m. 1 Ch 3 indicio CSEL 94, 21 13 taceatur P 1

14 piam P 1 16 nobis b 19 uoluisse b dicit b 26 lectore M
28 transscribsimus M rescribamus V 29 sinodus MChTP anathe-
matizauerit ChTPP l Vbd 30 incertum bd

Digitized by

Google

174 S. Aureli Augustini

adiutorio dei et gratia posse esse avajiapTYjTov, sine peccato,
respondeat et ad alia capitula. aliud capitulum in doctrina
Gaelestii discipuli Pelagii ex eis quae Carthagine a sancto
Aurelio Carthaginensi episcopo cum aliis episcopis audita
sunt et commemorata: Adam mortalem factum, qui siue pec. 5
caret siue non peccaret moriturus esset. quoniam peccatum
Adae ipsum solum laeserit et non genus humanum. quoniam
lex sic mittat ad regnum quemadmodum et euangelium. quo-
niam ante aduentum Christi fuerint homines sine peccato.
quoniam infantes nuper nati in eo statu sint, in quo Adam 10
fuit ante praeuaricationem. quoniam neque per mortem uol
praeuaricationem Adae omne genus hominum moriatur neque
per resurrectionem Christi omne genus hominum resurgat. quo-
niam sanctus episcopus Augustinus aduersus discipulos eius
in Sicilia respondit Hilario ad subiecta capitula scribens librum is
in quo ista continentur: posse hominem sine peccato esse, si
uelit. infantes, etsi non baptizentur, habere uitam aeternam.
diuites baptizatos, nisi omnibus abrenuntient, si quid boni uisi
fuerint facere, non reputari illis neque regnum dei posse eos
habere, Pelagius dixit: [de] posse quidem hominem sine peccato 20
esse dictum est superius; de eo autem, quod fuerint homines
ante aduentum domini sine peccato, dicimus et nos quoniam
ante aduentum Christi uixerunt quidam sancte ac iuste secundum
scripturarum sanctarum traditionem. reliqua uero et secundum
ipsorum testimonium <a me dicta > non sunt, pro quibus ego 25
satisfacere non debeo; sed tamen ad satisfactionem sanctae
synodi anathematizo eos qui sic tenent aut aliquando tenuerunt\
XII. 13. Ecce, ut alia omittam, uidetis anathematizasse

5 cf. pag. 76, 16 15 cf. Ep. 157 20 cf. de gest. Pel. pag. 77, 18

1 anamartheton MChTP avajiapxtav b sine] id est sine bd 2 ad
om. m. IT 3 ex eis om. M cartagine TP 4 cartaginensi TP 8 mit-
tat] intrat V 10 eo] illo MChP 12 humanum b moriatur— hominum
om. MChTPb 15 hilaro MCh hylario_P 18 abrenuntiare C 20 de
inclusi; cf. pag. 77, 18 23 iuste ac see C 24 scaru scripturarum P

25 a me dicta scripsimus: quia ista (ista Ch) codd. bd; cf. 77, 23; 112, 10

26 non debeo M: debeam ceteri 27 aut] ut m. 1 CCh, P

Digitized by

Google

depeccatooriginali 175

Pelagium eos qui tenent 'quod Adae peccatum ipsum solum
laeserit et non genus humanum et quod infantes qui nascuntur
in eo statu sint, in quo Adam fuit ante praeuaricationem\ quid
ergo hie aliud episcopi iudices intellegere potuerunt nisi eum

5 confiteri, quod peccatum ex Adam in paruulos transeat? quod
ne confiteretur Caelestius, haec damnare noluit, quae iste dam-
nauit. proinde si ostendero etiam ipsum nihil aliud sentire de
paruulis nisi quod sine ulla cuiusquam uitii contagione na-
scuntur, quid inter istum et Caelestium in hac quaestione

10 distabit, nisi quod ille apertior, iste occultior fuit, ille perti-
nacior, iste mendacior uel certe ille liberior, hie astutior?
ille enim nee in ecclesia Carthaginensi damnare uoluit, quod
in Eomana postea se tenere confessus est et corrigi paratum se
esse professus est, si ei tamquam homini error obrepsit. iste

15 autem et illud dogma damnauit tamquam contrarium ueritati, ne

ipse a catholicis iudicibus damnaretur, et id sibi defendendum

postea reseruauit aut mendaciter damnans aut callide interpretans.

XIII. 14. Sed uideo de me iam iustissime postulari, ut

quod promisi, utrum et ipse hoc sentiat quod Caelestius,

20 demonstrare non diflferam. in primo libro recentioris operis
sui, quod scripsit pro libero arbitrio, cuius operis in litteris
quas Eomam misit commemorationem fecit, < omne\ inquit,
c bonum ac malum, quo uel laudabiles uel uituperabiles sumus,
non nobiscum oritur, sed agitur a nobis; capaces enim utri-

25 usque rei, non pleni nascimur et ut sine uirtute ita et sine
uitio procreamur atque ante actionem propriae uoluntatis id
solum in homine est, quod deus condidit\ nempe cernitis in
his Pelagii uerbis quod dogma contineatur amborum de par-
uulis sine ullius uitii ex Adam contagione nascentibus. non

30 itaque mirum est, quod eos qui dicunt c Adae peccatum ipsi

13 cf. pag. 171, 4
5 in paruulos ex adam ChTP 6 ne ne C uoluit P 8 cuius
m. 1 C nascantur C 11 hie] iste C 12 cartaginensi TP 13 se
esse paratum C 14 obrepserit P 15 damnauerit b 17 reseruabit M
20 recensions C 26 procreamur] nascimur C 28 hiis P istis C

30 sibi ipsi m. 1 C

Digitized by

Google

176 S. AureliAugustini

soli obfuisse et non generi humano et infantes qui nascuntur
in eo statu esse, in quo fuit Adam ante praeuaricationem 5
Caelestius damnare noluit; sed multum mirum est, qua fronte
Pelagius ista damnauerit. si enim, sicut dicit, 'malum non
nobiscum oritur et sine uitio procreamur atque ante actionem 6
propriae uoluntatis id solum in homine est, quod deus condidit*,
profecto peccatum Adae ipsi soli obfuit, quia nullum in prolem
transitum fecit, non enim peccatum non est malum aut pec-
catum non est uitium aut peccatum deus condidit. dicit autem
iste: 'malum non nobiscum oritur et sine uitio procreamur et 10
hoc solum est in nascentibus, quod deus condidit*. ac per hoc
cum peccatum Adae ipsi soli obfuisse, non generi humano
secundum istam suam sententiam uerissimum putet, cur hoc
damnauit Pelagius, nisi ut iudices catholici fallerentur? simi-
liter etiam illud dici potest: si malum non nobiscum oritur et is
sine uitio procreamur idque solum est in homine nascente,
quod deus condidit, procul dubio qui nascuntur infantes in eo
statu sunt, in quo Adam fuit ante praeuaricationem, cui nullum
malum uitiumque inerat atque id solum in illo erat, quod
deus condiderat. et tamen anathematizauit Pelagius 'qui tenent 20
aut aliquando tenuerunt in eo statu esse recentes ab ortu par-
uulos, in quo Adam fuit ante praeuaricationom > , id est sine
ullo malo, sine ullo uitio, id solum habentes, quod deus
condidit. ut quid ergo et hoc damnauit Pelagius, nisi ut catho-
lica synodus falleretur, ne nouus haereticus damnaretur? 25

XIIII. 15. Quod autem scitis et quod in eo etiam libro
posui, quern de gestis Palaestinis ad uenerabilem senem nostrum
Aurelium scripsi, ilia ego responsione Pelagii totam istam
quaestionem consumptam esse gaudebam confessusque raihi
apertissime uidebatur esse in paruulis originate peccatum so
anathema dicendo eis, qui peccato Adae ipsum solum, non

1 non om. C 2 praeuaricationem] peccm C 3 uoluit P 5 atque
om. m. 1 T 7 soli om. M 9 autem] aut b 15 etiam] et b

22 id est om. M 24 et] ad TP 25 sydus m. 1 C hereticu3

MCTP 28 ergo b

Digitized by

Google

d e peccato originali 177

etiam genus humanum crederent laesum et in eo statu esse
opinarentur paruulos, in quo ille homo primus ante praeuari-
cationem fuit. sed postea cum legissem quattuor eius libros,
de quorum primo libro paulo ante commemorata uerba de-

5 scripsi, et inuenissem hominem adhuc contra fidem catholicam
de paruulis sentientem, prius mirari coepi tarn impudens in
ecclesiastico iudicio et de tanta quaestione mendacium. si
enim eosdem libros ante iam scripserat, quomodo se dixit
eos anathematizare, qui sic aliquando tenuerunt? si autem

10 postea illud opus pollicitus est, quomodo anathematizauit qui
sic tenent? nisi ridicule forte dicturus est eos se damnasse
qui sic aliquando tenuerunt et qui sic tenent, de tempore
autem futuro, id est eis qui sic fuerant retenturi, nee sibi
nee aliis praeiudicare potuisse et ideo non fuisse mentitum,

15 quia postea deprehensus est sic tenere. sed non hoc dicit, non
solum quia ridiculum est, sed quia uerum esse non potest, in
eisdem quippe libris et contra peccati ex Adam in paruulos
transitum loquitur et de gestis Palaestinae synodi gloriatur,
ubi eos qui sic tenent ueraciter damnasse putatus est et

20 absolutionem suara fallendo furatus est.

XV. 16. Quid enim ad rem, de qua nunc agimus, pertinet,
quod discipulis suis respondet ideo se ilia obiecta damnasse,
quia et ipse dicit non tantum primo homini, sed etiam humano
generi primum illud obfuisse peccatum non propagine, sed

25 exemplo, id est non quod ex illo traxerint aliquod uitium, qui
ex illo propagati sunt, sed quod eum primum peccantem
imitati sunt omnes, qui postea peccauerunt? aut quia dicit
ideo infantes non in eo statu esse, in quo fuit Adam ante
praeuaricationem, quia isti praeceptum capere nondum possunt,

30 ille autem potuit, nondumque utuntur rationalis uoluntatis

2 puericationem C 3 ei M 5 catholicam fidem bd 6 prius]
primus T plus d om. P mirati V 10 poltus M; Ben. susp. : molitus
eos qui C 11 ridiculQ C 12 quando m. 1 M 14 potuisse] uoluisse V
15 deprehensus] inuentus C 19 uereciter C 28 non om. P fuit
om. C 30 potuit quia nondum utuntur V nondum b rationabilis TP

XXXXII Aug. Sect. VIII pars ir. 12

Digitized by

Google

178 S. Aureli Augustini

arbitrio, quo ille nisi uteretur, non ei praeceptum daretur?
quid hoc ad rem pertinet, quia uerba sibi obiecta sic expo-
nendo recte se putat damnasse quod dicitur peccatum Adae
ipsi soli obfuisse et non generi humano et infantes qui na-
scuntur in eo statu esse, in quo Adam fuit ante peccatum, et 5
tamen his damnatis non mendaciter tenere, quod in eius
postea conscriptis opusculis inuenitur, sine ullo malo, sine
ullo uitio paruulos nasci et hoc solum in eis esse, quod deus
condidit. non uulnus quod inimicus inflixit?

XVI. 17. Numquid haec dicendo uerba propter aliud obiecta 10
aliter exponendo id agit, ut se iudices non fefellisse demonstret?
prorsus non id efficit; tanto enim iudices fefellit occultius.
quanto exponit ista uersutius. episcopi quippe catholici quando
audiebant hominem anathematizantem eos qui dicunt Adae
peccatum ipsi soli obfuisse, non generi humano, nihil aliud is
eum sapere existimabant quam id quod catholica ecclesia
praedicare consueuit, unde ueraciter paruulos in peccatorum
remissionem baptizat, non quae imitando fecerunt propter
primi peccatoris exemplum, sed quae nascendo traxerunt propter
originis uitium. et quando audiebant anathematizantem eos 20
qui dicunt infantes qui nascuntur in eo statu esse, in quo
Adam fuit ante praeuaricationem, nihil eum aliud dicere crede-
bant nisi eos qui paruulos putant nullum ex Adam traxisse
peccatum et secundum hoc in eo statu esse, in quo fuit ille
ante peccatum. etenim hoc illi obiceretur, non aliud, unde 25
quaestio uersabatur. proinde cum hoc iste sic exponit, ut
dicat infantes ideo non in eo statu esse, in quo Adam fuit
ante peccatum, quia nondum sunt in eadera firmitate mentis

1 quod MCChT m. 1 3 putat se C putant ChT 5 fuit adam C
11 demonstraret P 12 iudices om. Vbd 14 quod df M 17 remis-
sionem peccatorum CChTP 18 remissione M 20 haec quando m. 2 M
21 df M esse om. C 22 aliud dicere] debere M 23 putant]

<licunt V 24 quo ada ante puaricationS C 25 illi] ibi V obicie-
batur V aliunde M 26 uertebatur M uersaretur m. 1 C 28 sunt]
fuit V

Digitized by

Google

de peccato originali 179

aut corporis, non quod in eos transient ulla culpa propaginis,
respondeatur ei: quando tibi ilia damnanda obiciebantur, non
ea catholici episcopi sic intellegebant; ideo cum ilia damnares,
catholicum te esse credebant. propterea ergo, quod te illi
s sapere existimabant, absoluendum f nit ; quod uero tu sapiebas,
damnandum fuit. non ergo tu absolutus es, qui damnanda
tenuisti, sed illud absolutum est, quod tenere debuisti. ut
autem tu absolutus putareris, creditus es sentire laudanda,
cum te iudices non intellegerent occultare damnanda. recte

10 Caelestii socius iudicatus es, cuius manifestas te esse parti-
cipem; etsi in iudicio tuos cooperuisti libros, tamen post
iudicium eos edidisti.

XVII. 18. Quae cum ita sint, profecto sentitis in tarn
nefandi erroris auctores episcopalia concilia et apostolicam

is sedem uniuersamque Komanam ecclesiam Eomanumque impe-
riurn, quod deo propitio christianum est, rectissime fuisse
commotum, donee resipiscant de diaboli laqueis. quis enim
scit, ne forte det illi deus paenitentiam ad cognoscendam et
confitendam et praedicandam etiam ueritatem damnandamque

•20 ueraciter damnabilem falsitatem? quoquo modo autem se habere
isti uelint, multis tamen misericordia domini esse consultum,
qui eos propterea sectabantur, quia catholicae communioni
uidebant esse sociatos, dubitare non possumus.

19. Quomodo autem Pelagius temptarit obrepere ad fallendum

25 etiam apostolicae sedis episcopale iudicium in hac ipsa quae-
stione de baptismate paruulorum diligenter attendite. in litteris

15 cf. Honorii leges apud Migne t. 45 pag. 1726 et Possidii Au-
gustini uitam 18 (XXXII 48 M.)

1 quod ** transient I eos (s. I.) ilia C in om. m. 1 T eo M
propaganis C 2 darapnata m. 1 Ch damnata TV 6 dampnata fin. m. 1
Ch damnata TPV 7 renuisti V 8 puteris M 9 dampnanda

(pnanda m. 2 in mg) Ch 10 es** Ch te om. m. 1 M 11 operuisti M
12 didisti M 14 auctore M anctorem V contraepiscopalia (tra

s. I.) M consilia C concilia (alt. c s. ras.) Ch 17 resipiscat V

18 illis bd connoscendam C 21 ista C 24 obrepere tentaue-
rit bd 26 babtismate C

12*

Digitized by

Google

180 S. Aureli Augustini

enim quas Romam misit ad beatae memoriae papam Innocen-
tium, quoniam eum in corpore non inuenerunt et sancto papae
Zosimo datae sunt atque ad nos inde directae, dicit se ab
hominibus infamari, quod neget paruulis baptismi sacraraentum
et absque redemptione Christi aliquibus caelorum regna pro- .*
mittat. sed non sic illis haec obiciuntur, ut posuit. nam neque
paruulis negant baptismi sacramentum nee absque redemptione
Christi aliquibus caelorum regna promittunt. itaque unde se
queritur infamari eo modo proposuit, ut facile posset crimini
obiecto saluo suo dogmate respondere. w

XVIII. Obicitur autem illis, quod non baptizatos paruulos
nolunt damnationi primi hominis obnoxios confiteri et in eos
transisse originale peccatum regeneratione purgandum, quoniam
propter accipiendum regnum caelorum tantummodo eos bapti-
zandos esse contendunt: quasi praeter regnum caelorum habere tf»
nisi aeternam mortem possint qui sine participatione corporis
et sanguinis domini aeternam uitam habere non possunt. ecce
quod eis obicitur de baptismo paruulorum, non quod ipse
ita proposuit, ut possit suae propositioni quasi aduersantis
obiectioni secundum sua dogmata respondere. 20

20. Denique quomodo respondeat aduertite et uidete late-
bras ambiguitatis falsitati praeparare refugia offundendo cali-
ginem ueritati, ita ut etiam nos cum primum ea legimus,
recta uel correcta propemodum gauderemus. sed latiores dispu-
tationes eius in libris, ubi se quantumlibet operiat, plerumque 25.
aperire corapellitur, fecerunt nobis et ista suspecta, ut attentius
intuentes inueniremus ambigua. cum enim dixisset numquam
se uel inpium aliquem haereticum audisse, qui hoc quod pro-
posuit de paruulis diceret, deinde subiecit atque ait: c quis enim
ita euangelicae lectionis ignarus est, qui hoc non modo affir- so
mare conetur, sed qui uel leuiter dicere aut etiam sentire

2 in corpore eum CChTPVbd 8 unde sequitur M 9 informari C
11 quod non paruulos nisi baptizatos nolint V 14 baptizatos V 15 pro-
pter M 16 nisi] non V mortem M possunt M 18 baptismate C

20 abiectionis M 22 obfundendo CTCh m. 1 30 ii l.io m C

Digitized by

Google

de peccato originali 181

possit? deinde quis tarn inpius, qui paruulos exsortes regni
caelorum esse uelit, dum eos baptizari et in Christo renasci
uetat?>

X Villi. 21. Frustra ista dicit, non inde se purgat. in

5 regnum caelorum sine baptismo paruulos intrare non posse
nee ipsi aliquando negauerunt. sed non inde quaestio est; de
purgatione originalis peccati in paruulis quaestio est. inde se
purget, qui non uult fateri lauacrum regenerationis in paruulis
habere quod purget. et ideo cetera quae dicturus est atten-

io damus. post interpositum enim ex euangelio testimonium, quod
nisi renatus ex aqua et spiritu regnum caelorum nullus
possit intrare, unde illis, ut diximus, nulla fit quaestio, se-
cutus adiunxit dicens: 'quis ille tarn inpius est, qui cuiuslibet
aetatis paruulo interdicat communem humani generis redemp-

15 tionem?' et hoc ambiguum est, qualem dicat redemptionem:
utrum ex malo ad bonum an ex bono ad melius, nam et
Caelestius apud Carthaginem in libello suo redemptionem con-
fessus est paruulorum et tamen noluit conliteri ex Adam in
eos transisse peccatum.

20 XX. 22. Sed quid deinde iste subiungat, adtendite. 'et in
perpetuam', inquit, 'certamque uitam renasci uetet eum qui
natus sit ad incertam? > id est: quis tarn inpius est, ut uetet
renasci ad perpetuam certamque uitam eum qui natus sit ad
incertam? haec uerba quando primitus legimus, credidimus

25 eum incertam uitam istam uoluisse dicere temporalem, quamuis
nobis uideretur magis earn mortalem dicere debuisse quam
incertam, eo quod certa morte finiatur. tamen quamdiu ducitur,
quoniam momentis omnibus esse non dubitatur incerta, nihil
aliud eum putauimus quam istam mortalem uitam maluisse

11 Ioh. 3, 5

1 exortes TP 3 uetat] putat TPCh m. l,b 6 negauerunt] puta-
uerunt V 11 nullus om. V 12 dixi C 13 adiuncxit T 17 con-
fessus est redemptionem bd 20 aduertite bd 21 perpetuam certam-
que uitam inquit C 22 ta pius C 24 incertam om. m. 1 M 25 in
certam Ch 26 eum MCChTP 29 eum aliud C

Digitized by

Google

182 S. Aureli Augustini

dicere incertam. ac per hoc, quamuis aeternam mortem paruu-
lorum sine baptismatis sacramento ex hac uita migrantium
aperte noluerit confiteri, tamen de illo sollicitudinem nostram
quasi certa ratiocinatio solabatur. dicebamus enim: si perpetua
uita, sicut confiteri uidetur, nisi eorum qui baptizati sunt non 5
potest esse, profecto eos qui non baptizati moriuntur mors
perpetua consequetur, quod nulla iustitia dei potest accidere
his, a quibus in hac uita nulla peccata commissa sunt, nisi
propter originate peccatum.

XXI. 23. Sed postea non defuerunt fratres, qui nos admo- 10
nerent hoc ideo dicere potuisse Pelagium, quia de ista quae-
stione ita perhibetur solitus respondere quaerentibus, ut diceret:
'sine baptismo paruuli morientes, quo non eant, scio; quo eant,
nescio 5 : id est non ire in regnum caelorum scio; quo uero
eant, ideo se nescire dicebat aut dicit, quia dicere non audebat 15
in mortem illos ire perpetuam, quos et hie nihil mali commi-
sisse sentiebat et originale traxisse peccatum non consentiebat.
itaque et ista eius uerba Eomam pro magna eius purgatione
transmissa tam sunt ambigua, ut possint eorum dogmati prae-
bere latibula, unde ad insidiandum prosiliat haereticus sensus, so
quando nullo existente, qui ualeat respondere, tamquam in
solitudine aliquis inuenitur infirmus.

24. lam uero in libro fidei suae, quern Eomam cum ipsis
litteris misit ad eundem papam Innocentium, ad quem etiam
epistulam scripserat, multo euidentius se ipsum tegendo nudauit 25
dicens: 'baptisma unum tenemus, quod isdem sacramenti uerbis
in infantibus quibus etiam in maioribus dicimus esse celebran-
dum\ non saltern dixit 'eodem sacramento* — quod quidem si
dixisset, adhuc esset ambiguum — sed 'isdem', inquit, Sacra-
menti uerbis*, tamquam infantibus remissio peccatorum uer- 30

26 cf. Pel. lib. fid. 8 (XLV 17i8 M.) et pag. 152, 24

4 rationatio C 7 dei om. CChTPVbd 9 propter om. CChTPVbd
11 Pelagium potuisse bd 12 diceret om. m. IT 13 paruulis C

15 ideo om. b dicebant C 16 illos] eos C 25 tegendo om. V
29 hisdem Cb

Digitized by

Google

d e peccato originali 183

borum sonitu diceretur, non rerum ageretur effectu. uisus est
tamen ad terapus aliquid dicere, quod fidei catholicae conue-
niret; sed illam sedem usque in finera fallere non praeualuit.
post rescripta quippe Afrieani concilii, in quam prouinciam
5 quidem doctrina ilia pestifera serpendo peruenerat, sed earn
non tam late occupauerat alteque peruaserat, alia quoque
ipsius in urbe Roma, ubi diutissime uitam duxerat atque in
his fuerat prius sermonibus contentionibusque uersatus, cura
fidelium fratrum prolata patuerunt, quae litteris suis, quas

10 conscripsit per orbem catholicum perferendas, papa Zosimus
execranda, sicut legere potestis, attexuit. ubi Pelagius epistulara
Pauli apostoli ad Komanos uelut exponens argumeutatur et
dicit: c si Adae peccatum etiam non peccantibus nocuit, ergo
et Christi iustitia etiam non credentibus prodest* et cetera

15 huius modi, quae omnia domino adiuuante in libris, quos
scripsimus de baptismo parutilorum, refutata et dissoluta sunt, et
ea quidem in ipsis quasi expositionibus suis non ex sua persona
est ausus obicere, sed ibi hoc dicebat, ubi multis notissimus
erat et quid sentiret ac diceret latere non poterat, quod in

20 libris illis, de quorum primo quiddam supra commemoraui.
non dissimulanter, sed apertissime quantis potest disputandi
uiribus agit, ut natura humana in paruulis nullo modo ex
propagine uitiata credatur, cui arrogando salutem inuidet
saluatorem.

25 XXII. 25. Haec cura ita sint cumque iam constet dogma
extitisse pestiferum et haereticum errorem, quem domino adiu-

11 Merc.it. common, de Caelest. II 9 (XLVIII 86 M.) 16 cf. de
baptismo paru. Ill 5. 6 20 cf. p. 175, 22

1 affectu C 3 sedem om. V usque (us add. m. 2) M 4 affi-
cani C affricani P in quibus pronunciaui quid de doctrina V 5 pro-
uenerat V 6 occulpauerat P peruenerat C 7 uitam duxerat)

duxerat M uixerat bd 8 eis C prius] uirusliis M cont6p]ati-

onibusque T con**tentionibusque M contep || tionibus m. 1 Ch quura M
9 qua fin. M 11 execrandas C Pelagius in mg. C apli pauli* epfam C
17 suis om. CChTPVbd 21 disimulanter m. 1 Ch quanti in. 1

Ch 22 ait b

Digitized by

Google

184 S. Aureli Augustini

uante apertius iam deuitat ecclesia duobus istis, Pelagic
scilicet et Caelestio, aut in locum paenitentiae redactis aut, si
id recusauerint, omnino damnatis, qui huius peruersitatis aucto-
res uel perhibentur uel etiam probantur uel certe, si auctores
non sunt, sed hoc ab aliis didicerunt, assertores tamen atque 5
doctores, per quos id latius reptaret et cresceret, et uerbis et
litteris suis et competentibus indiciis et fama ex his omnibus
surgente et crebrescente iactantur: quid restat, nisi ut quisque
catholicus pro uiribus, quas sumit a domino, redarguat istam
pestem eique uigilanter obsistat, ut, cum respondendi neces- 10
sitate sine studio contentions pro ueritate certatur, instruantur
indocti atque ita in ecclesiae conuertatur utilitatem, quod
est inimicus in perniciem machinatus iuxta illud apostoli:
oportet et haereses esse, ut probati manifesti fiant
inter uos? 15

XX HI. 26. Quapropter post multa, quae aduersus istum
errorem inimicum gratiae dei, quam per Iesum Christum dominum
nostrum pusillis magnisque largitur, scribendo disputare potui-
mus, nunc illud oportet excutere, quod uolentes haereseos
astute inuidiam declinare asserunt 'istam praeter fidei periculum 20
esse quaestionem': ut uidelicet, si in ea fuerint exorbitasse
conuicti, non criminaliter, sed quasi ciuiliter errasse uideantur.
sic enim Caelestius apud Carthaginem gestis ecclesiasticis est
locutus: 'iam', inquit, c de traduce peccati dixi, quia intra catho-
licam constitutos plures audiui destruere necnon et alios 25
astruere, licet quaestionis res sit ista, non haeresis. infantes
semper dixi egere baptismo ac debere baptizari. quid quaerit

14 I Cor. 11, 19

4 uel certe si bis pos. P auctores bis pos. P 5 assort ores C

7 iudiciis M 8 surgerent M suggerente V crebescente C iac-
tanter V 9 sumat V 10 cum om. V 11 certetur V 12 conuer-
tai^tur CUT 13 pernicie M 14 et om. C 17 herrorem C 20 as-
tute C institutae M 21 exorbitare MV 22 errare M 23 carta-
ginem T 24 radice m. 1 C 25 coustitutus MV 27 baptism a M
hac C quid fuerit aliud iter hoc dixit sqq. V

Digitized by

Google

de peccato originali 185

aliud?* ita hoc dixit, tamquam significare uoluerit tunc fuisse
haeresim iudicandam, si baptizari debere negaret infantes:
nunc uero quoniam baptizandos fatetur, etiarasi causam baptis-
matis eorum non earn dicat. quam ueritas habet, sed quae

o ad fidem non pertinet, non se arbitrator errare et ideo non
esse haereticum iudicandum. item in libello, quern Komae
dedit, cum fidem suam a trinitate unius deitatis usque ad
resurrectionem qualis futura est mortuorum, de quibus eum
nullus interrogauerat et unde nulla illi quaestio mouebatur,

10 quantum dicere libuit, explicasset, ubi ad id quod agebatur
eius sermo peruenit, *si quae uero', inquit, 'praeter fidem quae-
stiones natae sunt, de quibus esset inter plerosque contentio,
non ego quasi auctor alicuius dogmatis definita hoc auctoritate
statui, sed ea, quae de prophetarum et apostolorum fonte sus-

i5 cepi, uestri apostolatus offerimus probanda [esse] iudicio, ut,
si forte ut hominibus quispiam ignorantiae error obrepsit, uestra
sententia corrigatur\ nempe perspicitis id eum egisse hac prae-
locutione praemissa, ut, si quid in illo apparuisset erroris, non
in fide, sed in quaestionibus quae sunt praeter fidem uideretur

so errasse, ubi, etsi corrigendus est error, non tamen tamquam
haeresis corrigatur et qui correctus non fuerit, ita dicatur
errare, ut non tamen haereticus iudicetur.

27. Sed multum eum ista fallit opinio, longe aliter se habent
quaestiones istae, quas esse praeter fidem arbitrator, quam

25 sunt illae, in quibus salua fide, qua christiani sumus, aut
ignoratur quid uerum sit et sententia definitiua suspenditur
aut aliter quam est humana et infirma suspicione conicitur,
ueluti cum quaeritur, qualis uel ubi sit paradisus ubi consti-

1 hoc significare C 2 negare M 4 habet in questione sed (d

s. 1) M quia V 5 non se om. M 6 Cap. XXXIII b 8 nullus
eum C 9 nulla ei ChTP illi nulla Vbd 15 epfatus (ep in ras.) T
apJatus (a init. s. e) Ch esse inclusi 16 obrepserit b nostra b
17 sententia d: scientia codd. b; cf. 171, 5 prospicitis V lo-

cutione C 21 correptus b non om. bd 22 tamen non V uide-
retur TV 23 fallit ista ChTP se aliter C 25 ille MP qua
om. M 26 quod C 27 firma V conuincitur V

Digitized by

Google

186 S. Aureli Augustini

tuit deus hominem quem formauit ex puluere, cum tamen
esse ilium paradisum fides Christiana non dubitet; uel cum
quaeritur, utrum ibi sit nunc Helias uel Enoch an alicubi
alibi, quos tamen non dubitamus in quibus nati sunt corpo-
ribus uiuere; uel cum quaeritur, utrum in corpore an extra 5
corpus in tertium caelum sit raptus apostolus, quamquam
sit ista inpudens inquisitio id scire uolentium, quod se ille
cui hoc praestitum est salua utique fide nescire testatur; uel
quot sint caeli, in quorum tertium se raptum esse commemorat;
uel utrum elementa mundi huius conspicabilis quattuor an 10
plura sint; quid faciat solem lunamue deficere his defectibus,
quos praedicere astrologi certa temporum dinumeratione con-
suerunt; cur antiqui homines tarn diu uixerint quam sanctu
scriptura testatur et utrum proportione longioris aetatis filios
sera pubertate gignere coeperint; ubi potuerit Mathusalem is
uiuere, qui in area non fuit, qui, sicut in plerisque codicibus
et graecis et latinis numerantur anni, reperitur superuixisse
diluuio; uel utrum paucioribus, qui rarissimi inueniuntur,
potius credendum sit, in quibus ita est numerus conscriptus
annorum, ut ante diluuium defunctus fuisse monstretur. quis 20
enim non sentiat in his atque huius modi uariis et innumera
bilibus quaestionibus siue ad obscurissima opera dei siue ad
scripturarum abditissimas latebras pertinentibus, quas certo
aliquo genere complecti ac definire difficile est, et multa
ignorari salua Christiana tide et alicubi errari sine aliquo hae- 25
retici dogmatis crimine?

XXIIII. 28. Sed in causa duorum hominum, quorum per
unum uenundati sumus sub peccato, per alterum redimimur a

5 cf. II Cor. 12, 2 17 cf. CSEL XXXVIII 3 pag. 4

3 utrum ibi] si ibi P ubi CChTbd henoch Ch enoc C henoc T

an] uel C an ibi an Vbd 9 quod M 11 lunamque TP 13 uixe-
runt ChT m. 1 15 matusala M matussale" C inatusalem ChTP

16 arcba CT qui om. M implerisque M 17 repperitur MTCh
m. 1 18 rasissimi M 23 quas certo bis pos. C 25 ignorare C
28 uenumdati bd

Digitized by

Google

de peccato originali 187

peccatis, per unum praeclpitati sumus in mortem, per alterum
liberamur ad uitam, quoniam ille nos in se perdidit faciendo
uoluntatem suam, non eius, a quo factus est, iste nos in se
saluos fecit non faciendo uoluntatem suam, sed eius a quo

5 missus est: in horum ergo duorum hominum causa proprie
fides Christiana consistit. unus est enim deus et unus
mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, quoniam
non est aliud nomen sub caelo datum homiuibus, in
quo oportet saluos fieri nos, et in illo definiuit deus

10 fidem omnibus suscitans ilium a mortuis. itaque sine
ista fide, hoc est sine fide unius mediatoris dei et hominum
hominis Christi Iesu, sine fide, inquam, resurrectionis eius,
quam deus omnibus definiuit, quae utique sine incarnatione
eius ac morte non potest ueraciter credi: sine fide ergo incar-

15 nationis et mortis et resurrectionis Christi nee antiquos iustos,
ut iusti essent, a peccatis potuisse mundari et dei gratia
iustificari ueritas Christiana non dubitat, siue in eis iustis,
quos sancta scriptura commemorat, siue in eis, quos quidem
ilia non commemorat, sed tamen fuisse credendi sunt uel ante

20 diluuium uel hide usque ad legem datam uel ipsius legis tempore
non solum in filiis Israhel, sicut fuerunt prophetae, sed etiam
extra eundem populum, sicut fuit lob. et ipsorum enim corda
eadem mundabantur mediatoris fide et dififundebatur in eis
caritas per spiritum sanctum, qui ubi uult spirat

25 non merita sequens, sed etiam ipsa merita faciens. non enim

dei gratia gratia erit ullo modo, nisi gratuita fuerit omni modo.

29. Quamuis ergo mors regnauerit ab Adam usque

ad Moysen, quia non earn potuit uincere nee lex data per

4 cf. Ioh. 4, 34; 5, 30 6 1 Tim. 2, 5 8 Act. 4, 12 10 Act.
17, 31 24 Rom. 5, 5. Ioh. 3, 8 27 Rom. 5, 14

2 quoniam] quorum d 6 est om. C 9 oporteat CChTPVbd nos

saluos fieri CChTPVbd 13 hominibus b 15 resurectionis MC

non C 18 eis iustis bd 20 datam legem b 21 fuerant M fttiam

om. TP 22 eusdem M 26 gratia dei C gratia alt. om. b

Digitized by

Google

188 S. Aureli Augustini

Moysen — non enim data est quae posset uiuificare, sed
quae mortuos, quibus uiuificandis esset gratia necessaria, non
solum peccati propagatione et dominatione prostratos, uerum
etiam ipsius legis addita praeuaricatione conuictos deberet osten-
dere, non ut periret quisquis hoc in dei misericordia etiam 5
tunc intellegeret, sed ut per regnum mortis ad supplicium desti-
natus etiam sibi ipsi per praeuaricationem legis manifestatus
dei quaereret adiutorium, ut ubi abundauit peccatum
superabundaret gratia, quae sola liberat a corpore
XXV. mortis huius — quamuis ergo nee lex per Moysen data 10
potuerit a quoquam homine regnum mortis auferre, erant tamen
et legis tempore homines dei non sub lege terrente, conuincente,
puniente, sed sub gratia delectante, sanante, liberante; erant
qui dicerent: ego in iniquitatibus conceptus sum et
in peccatis mater mea me in utero aluit, et: non 15
est pax ossibus meis a facie peccatorum meorum,
et: cormundum creainme, deus, etspiritumrectum
innoua in uisceribus meis, et: spiritu principali
confirma me, et: spiritum sanctum tuum neauferas
a me; erant qui dicerent: credidi propter quod locutus 20
sum. eadem quippe et ipsi mundabantur fide qua et nos, unde
et apostolus dicit: habentes autem eundem spiritum
fidei secundum quod scriptum est: credidi, propter
quod et locutus sum, et nos credimus, propter quod
et loquimur. ex ipsa fide dicebatur: ecce uirgo in utero 25
accipiet et pariet filium, et uocabunt nomen eius
Emmanuel, quod est interpretatum'nobiscum deus':

1 cf. Gal. 3, 21 8 cf. Rom. 5, 20 9 cf. Rom.«7, 24 14 Ps.
50, 7 15 Ps. 37, 4 17—20 Ps. 50, 7. 12. 14. 13 20 Ps. 115, 1
22 II Cor. 4, 13; Ps. 115, 1 25 Es. 7, 14; Matth. 1, 23

1 uiuificare om. m. 1 CUT 3 prostratros Ch 6 ad aeternum sup-
plicium V 7 ipse sibi V ipsi sibi ChTP per om. V praeuari-
catione V 8 ut om. C habundauit M 11 quocumque V 12 et]
ex C 15 peccatis concepit me C me in utero aluit om. C 16 in
ossibu9 bd meis om. C 24 et init. om. m. 1 T, bd 26 con-

cipiet FV uocabitur b 27 emanuhel P hemanuel C

Digitized by

Google

de peccato originali 189

ex ipsa fide de ipso dicebatur: et ipse tamquam sponsus
procedens e thalamo suo exulabit ut gigas ad
currendam uiam; a summo caeli egressio eius et
occursus eius usque ad summum caeli; et non est

5 qui se abscondat a calore eius; ex fide ipsa ipsi dice-
batur: thronus tuus, deus, in saeculum saeculi.
uirga directionis uirga regni tui. dilexisti iusti-
tiametodistiiniquitatem;proptereaunxitte, deus,
deus tuus oleo exultationis prae participibus tuis.

10 eodem spiritu fidei ab illis haec futura uidebantur, quo a nobis
facta creduntur. neque enira qui nobis ista fideli dilectione
prophetare potuerunt, eorum ipsi participes non fuerunt. et unde
est quod dicit apostolus Petrus: quid temptatis deum
imponere iugum supra collum discipulorum, quod

15 neque patres nostri neque nos potuimus portare?
sed per gratiam domini Iesu credimus salui fieri
quemadmodum et illi, nisi quia et illi per gratiam domini
Iesu Christi salui facti sunt, non per legem Moysi, per quam
non sanatio, sed cognitio est facta peccati, sicut docet apostolus

20 dicens: per legem enim cognitio peccati? nunc a u tern
sine lege iustitia dei manifestata est testificata
per legem etprophetas. si ergo nunc manifestata est, etiam
tunc erat, sed occulta, cuius occultationem significabat templi
uelum, quod est ad eius significandam reuelationem Christo

25 moriente conscissum. et tunc ergo ista gratia unius media-
toris dei et hominum hominis Christi Iesu erat in populo
dei, sed tamquam in uellere pluuia, quam non debitam, sed

1 Ps. 18, 6 6 Ps, 44, 7. 8 13 Act. 15, 10. 11 20 Rom.
3, 20 Rom. 3, 21 23 cf. Matth. 27, 51 26 cf. I Tim. 2, 5

1 de om. M 2 e] de CChTPVbd exulauit libri gigans M gygas P
3 uiam suam Ch caelo Pb 4 caeli] eius CP 5 ipsa fide P

ipsi] ipsa m. 1 C 6 tronus P 9 lexultationis C 10 praeuide-
bantur V 12 et unde] quia inde V 14 sup m. 1 Ch 15 portan*
potuimus C 16 ihu xpi C credimus— xpi in mg. C saluos M

18 salui om. m. 1 Ch 19 sicut— peccati om. CChTPVbd 23 occul-
tata M 25 concissum Ch concissum est C

Digitized by

Google

190 S. Aureli Augustini

uoluntariam segregat deus hereditati suae, inerat latens; nunc
autem uelut siccato illo uellere. hoc est Iudaico populo reprobato
in omnibus gentibus tamquam in area cernitur patens.

XXVI 30. Non igitur sicut Pelagius et eius discipuli tem-
pora diuidamus dicentes 'primum uixisse iustos homines ex 5
natura, deinde sub lege, tertio sub gratia — ex natura, scilicet
ab Adam tarn longa aetate, qua lex nondum erat data — tunc
enim', aiunt, c duce ratione cognoscebatur creator et quemad-
modum uiuendum esset scriptum gerebatur in cordibus, non
lege litterae, sed naturae, uerum uitiatis moribus\ inquiunt. 10
'ubi coepit non sufficere natura iam decolor, lex ei addita est,
qua uelut luna fulgori pristino detrita rubigine redderetur. sed
posteaquam nimia 5 , sicut disputant, 'peccandi consuetudo praeua-
luit, cui sanandae lex parum ualeret, Christus aduenit et tam-
quam morbo desperatissimo non per discipulos, sed per se ipsum 15
medicus ipse subuenit\

31. Haec disputantes a gratia mediatoris iustos excludere
conantur antiquos, tamquam dei et illorum hominum non
fuerit mediator homo Christus Iesus, quia nondum ex
utero uirginis carne suscepta homo nondum fuit, quando illi 20
iusti fuerunt. quod si ita esset, nequaquam apostolus diceret:
per hominem mors et per hominem resurrectio
mortuorum. sicut enim in Adam omnes moriuntur,
sicet in Chris to omnes uiuificabuntur, quandoquidem
illi antiqui iusti secundum istorum uaniloquia sibi sufficiente 26
natura nee mediatore homine Christo indiguerunt, per quern
reconciliarentur deo, nee in eo uiuificabuntur, ad cuius corpus
et membra secundum id quod propter homines homo factus

1 cf. Ps. 67, 10 3 cf. Iud. 6, 37 18 cf. I Tim. 2, 5 22 I
Cor. 15, 21. 22

1 segregabat V ereditati P 3 cernitur patens tamquam in area C
4 Non] nunc V 9 esset uiuendum CChTPVbd 11 natura M

12 robigine M 13 quam nimia post disputant C 14 ualet b

23 in adam enim T omnes in adam Ch 24 sic] ita C 26 medi-
tore m. 1 C xpo om. C

Digitized by

Google

de peccato originali 191

est non pertinere monstrantur. si autem. quern admodum per
apostolos suos ueritas loquitur, sicut in Adam omnes
moriuntur, sic ei in Christo omnes uiuificabuntur,
quia per ilium hominem mors et per istum hominem

sresurrectio mortuorum, quis audeat dubitare christianus
etiam illos iustos, qui recentioribus generis humani temporibus
deo placuerunt, ideo in resurrectionem uitae aeternae, non
mortis aeternae esse uenturos, quia in Christo uiuificabuntur;
ideo autem uiuificari in Christo, quoniam ad corpus pertinent

10 Christi; et ideo pertinere ad corpus Christi, quia et ipsis caput
est Christus; ideo et ipsis caput esse Christum, quia unus
mediator est dei et hominum homo Christus Iesus?
quod eis non fuisset, nisi in eius resurrectionem per eius gratiam
credidissent. et hoc quomodo fieret, si eum in came uenturum

is esse nescissent neque ex hac fide iuste pieque uixissent? nam
si propterea illis non profuit incarnatio Christi, quia nondum
facta erat, nee nobis prodest iudicium Christi de uiuis et mor-
tuis, quia nondum factum est; si autem nos per huius nondum
facti, sed futuri iudicii fidem stabimus ad dexteram Christi,

20 profecto illi per incarnationis eius tunc nondum factae, sed
futurae fidem membra sunt Christi.

XXVII. 32. Neque enim putandum est, quod antiquis iustis
sola quae semper erat diuinitas Christi, non etiam quae nondum
erat eius humanitas reuelata profuerit. illud enim, quod ait

25 dominus Iesus: Abraham concupiuit diem meum ui-
dere et uidit et gauisus est, si diem suum uoluit suum
tempus intellegi, testimonium profecto perhibuit Abrahae, quod
fide fuerit incarnationis eius inbutus. secundum hanc enim ha-

10 cf. I Cor. 11, 3 11 I Tim. 2, 5 25 Ioh. 8, 56
2 suos om. C 4 et om. MC 5 du^ubitare C 7 deo]

ideo P 8 in xpo omnes P 9 ideo autem uiuificantur in xpo

quoniam sqq. V 10 pertinent V 11 esse] est V 13 resurectione C
15 sancte iusteque uixissent V 23 fuit V 24 erat om. CChT

reuelata om. M profuit M uoce Illud incipit cap. XXVII b

27 significari TCh (in mg. m. 2 intelligi) habuit V Abraam b

28 fuerat M enim hunc ChTPb hunc MC

Digitized by

Google

0P»

V" "

, ^erent quod •■»
•^ "^STdeus animam Ulam de

M 22*+» ^Tv noCae iustitia si quae
■"ISjili ,u.«W»l** **" ^ quaeso, pa

....

M

•

Digitized by

Goo

d e peccato originali

195

XXXI. 36. Quid sibi ergo uult pro nullo propriae uoluntatis
admisso tanta damnatio? neque enim, sicut nonnulli secundum
Platonicos opinantur, hoc mriuscuiusque infantis animae redditur,
quod ante istam uitam sua uoluntate commisit, cum haberet

r> ante hoc corpus uel bene uel male uiuendi liberum arbitrium,
cum Paulus apostolus apertissime dicat nondum natos nihil
egisse boni uel mali. unde ergo recte infans ilia perditione
punitur, nisi quia pertinet ad massam perditionis et iuste in-
tellegitur ex Adam natus antiqui debiti obligatione damnatus,

io nisi inde fuerit non secundum debitum, sed secundum gratiam
liberatus? quam gratiam nisi gratiam dei per Iesum Chri
stum dominum nostrum, quern profecto inter cetera
ueterum sacramenta etiam ipsa praeputii circumcisio prophe-
tauit? dies enim octauus est in hebdomadum recursibus dies

is dominicus, quo resurrexit dominus, et petra erat Christus.
unde circumcisionis cultellus est petrinus et caro praeputii
corpus peccati.

XXXII. 37. Mutatis proinde sacramentis posteaquam uenit
qui eis significabatur esse uenturus, non tamen mutato media-

20 toris auxilio, qui etiam priusquam uenisset in carne, antiqua
sua membra liberabat suae incarnationis fide, et nos cum
essemus mortui delictis et praeputio- carnis no-
strae, conuiuificati sumus Christo, in quo circumcisi sumus
circumcisione non manu facta, quam figurabat circum-

s cisio manu facta, ut euacuaretur corpus peccati, cum
quo sumus ex Adam nati. damnatae originis propagatio nos

Rom. 9, 11 11 Rom. 7, 25 15 I Cor. 10, 4 16 cf. Ios.
Col. 2, 13. 11 25 Rom. 6, 6

anima V redditur om. V

habere P 5 non potest

uenandi M 6 apertissime om. C

;h;iet C 9 ex om. M dapnatus C

ircumcisio praeputii C 14 ebdo-

16 est om. CChTPVbd 18 de-

iios] ne M

IS*

R uiuendi

Digitized by

Google

192 S. Aureli Augustini

bet tempus; diuinitas uero eius omne tempus excedit, quia per
illam uniuersa facta sunt tempora. quod etsi quisquam de die
sempiterno accipiendum putauerit, qui nullo finitur crastino,
nullo praeuenitur hesterno, hoc est de ipsa aeternitate, in qua
coaeternus est patri, quomodo id uere concupisceret Abraham, &
nisi eius nosset futurara mortalitatem, cuius quaesiuit aeter-
nitatem? aut si ad hoc aliquis horum uerborum sensum coartat,
ut dicat nihil intellegendum in eo quod ait dominus 'quaesiuit
diem meum' nisi 'quaesiuit me, qui sum dies permanens, hoc
est lumen indeficiens* — uelut cum dicimus uitam filii, de qua to
loquitur euangelium dicens: sic dedit et filio uitam ha-
bere in semet ipso, non aliud ipsum, aliud eius uitam, sed
eundem ipsum filium intellegimus uitam, qui dixit: ego Sum
uia, ueritas et uita, et de quo dictum est: ipse est uerus
deus et uita aeterna, ut hanc eius aequalem patri diui- i»
nitatem uidere cupiuerit Abraham nequaquam incarnatione eius
praecognita, sicut eum nonnulli etiam philosophi quaesiuerunt,
qui nihil de eius carne didicerunt — numquid et illud, quod
iubet Abraham ponere manum seruum suum sub femore suo et
iurare per deum caeli, aliter quisquam recte intellecturus est 20
nisi Abraham scisse in qua uenturus esset deus caeli carnem
de illo femore propagari?

XXVIII. 33. Cuius carnis et sanguinis, quando ipsum Abraham
benedixit, Melchisedech etiam testimonium christianis fidelibus
notissimum protulit, ut tanto post Christo diceretur in psalmis, 25
quod nondum factum, sed adhuc futurum, eadem tamen ipsa

11 Ioh. 5, 26 13 Ioh. 14, 6 14 I Ioh. 5, 20 19 cf. Gen.
24, 2. 3 23 cf. Gen. 14, 18-20

1 diuinitas tempus M omnem tempus Ch omen tSp 1 C 2 ilium b
et om. V 4 puenitur (in mg. m. 1) C esterno C 5 habraham M
abraam C 8 nihil aliud intelligendum V 9 sum uitij. C 10 quo M
11 habere uitam M 16 cupierit Tbd abraam C eius incarnatione
CChP eius om. M 18 eiusj illius MG uoce Numquid incipit

cap. XXVIII in b nunquid P nurnquit C 23 abraam C 24 etiam
melchisedech M 25 tanto prius de xpo V in psalmis om. V

20 factum sit V factum est b futurum erat V

Digitized by

Google

de peccato originali 193

etpatrum quae nostra est fides una cantabat: tu es sacerdos
in aeternum secundum ordinem Melchisedech. in
Adam quippe inuenientibus mortem per hoc prodest Christus,

. quod est mediator ad uitam; non autem per hoc mediator est,
5 quod aequalis est patri. per hoc enim quantum pater tantum
et ipse distat a nobis, et quomodo erit medietas, ubi eadem
ipsa distantia est? ideo apostolus non ait: unus mediator
dei et hominum Christus Iesus, sed homo Christus
Iesus. per hoc ergo mediator, per quod homo; inferior patre

10 per quod nobis propinquior, superior nobis per quod patri
propinquior. quod apertius ita dicitur: inferior patre, quia in
forma serui, superior nobis, quia sine labe peccati.

XXVIIIl. 34. Quapropter quisquis humanam contendit in
qualibet aetate naturam non indigere medico secundo Adam,

15 quia non est uitiata in primo Adam, non in aliqua quaestione,
in qua dubitari uel errari salua fide potest, sed in ipsa regula
fidei, qua christiani sumus, gratiae dei conuincitur inimicus.
quale est autem, quod ab istis ilia quae ante legem fait uelut ad-
huc minus malis moribus uitiata hominum natura laudatur? neque

so respiciunt tantis tamquam intolerabilibus peccatis homines tunc
fuisse submersos, ut excepto uno homine dei et eius coniuge

* tribusque filiis et totidem nuribus iusto iudicio dei sicut igne
postea terra exigua Sodomorum ita totus mundus diluuio dele-
retur. ex quo tempore igitur perunumhominempeccatum

25 intrauit in mundum et per peccatum mors, et ita in

1 Ps. 109, 4 7 1 Tim. 2, 5 11 cf. Phil. 2, 7 21 cf. Gen. 7,
13 et c. 19 24 ftom. 5, 12

1 patrum erat V fides qua cantabant V 3 per om. V 4 qui V
mediator dei et hominum et aequalis patri est per hoc sqq. V 5 est
om. C 6 et pr. om. PV mediaetas C 8 Iesus om. b 9 ergo
om. C alt. per om. C 10 fin. per quod per quod Ch patri] deo C
11 quod (o s. ras. m. 2) C apertius (a s. ras. m. 2) C dicatur

m. 1 C 15 quia (ia 8. ras. m. 2) C 18 legem om. CChTPVbd

19 laudatur natura Tbd 20 tamquam] et tam C tanquam P 25 in
pr. om. m. 1 T

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 13

Digitized by

Google

194 S. Aureli Augustini

omnes homines pertransiit, in quo omnes pecca-
uerunt, profecto uniuersa massa perditionis facta est pos-
sessio perditoris. nemo itaque, nemo prorsus inde liberatus est
aut liberatur aut liberabitur nisi gratia redemptoris.

XXX. 35. Et ante Abraham quidem utrum aliquo corporali &
et uisibili sacramento iusti uel eorum paruuli signarentur, scri-
ptura non exprimit, ipse tamen Abraham signum accepit
circumcisionis signaculum iustitiae fidei et sic ac-
cepit, ut deinceps etiam omnes paruulos domus suae circumcidere
iuberetur, recentissimos a uisceribus matrum octauo die natiui- io
tatis eorum, ut etiam hi, qui corde ad iustitiam credere nondum
possent, tamen iustitiae fidei signaculum sumerent. quod sub
terrore tanto est imperatum, ut diceret deus animam illam de
suo populo perituram, cuius octauo die praeputii circumcisio
facta non fuisset. huius tam horribilis poenae iustitia si quae- i&
ratur, nonne istorum omnis de libero arbitrio et laudabili sa-
nitate et puritate naturae quantumlibet arguta sit argumentatio
repercussa et confracta dissiliet? quid enim mali, quaeso, par-
uulus propria uoluntate commisit, ut alio neglegente et eum
non circumcidente ipse damnetur damnatione tam seuera, ut go
pereat anima ilia de populo suo? neque enim temporalis mortis
terror incussus est, cum de iustis, quando moriebantur, tunc *
potius diceretur: et appositus est ad populum suum
uel appositus est ad patres suos, quoniam deinceps ho-
mini nulla . temptatio formidatur, quae ilium separet a populo 25
suo, si populus eius ipse est populus dei.

7 cf. Rom. 4, 11 13 cf. Gen. 17, 11—14 23 Gen. 25, 17 24 I
Mach. 2, 69

2 perditiois C perdition's (nis ?) T possesio C 3 prorsus om-

nino C 4 redemptoris] dei V 5 abraam (sic semper) C quod C
corporali] temporali C 6 scriptura sup. exp. natura C 9 domi M
circumcidi V circumdere P 10 iuberet V iuberet## Ch a uisceribus
om. m. 1 C 11 illorum M hii P corde om. V 12 possunt M
iustitiae tamen CChTPVbd 15 non facta P tam om. M 16 arbi-
trio om. C 18 dissilet M 26 est] sit C

Digitized by

Google

d e peccato originali 195

XXXI. 36. Quid sibi ergo uult pro nullo propriae uoluntatis
admisso tanta damnatio? neque enim, sicut nonnulli secundum
Platonicos opinantur, hoc uniuscuiusque infantis animae redditur,
quod ante istam uitam sua uoluntate commisit, cum haberet

r> ante hoc corpus uel bene uel male uiuendi liberum arbitrium,
cum Paulus apostolus apertissime dicat nondum natos nihil
egisse boni uel mali. unde ergo recte infans ilia perditione
punitur, nisi quia pertinet ad massam perditionis et iuste in-
tellegitur ex Adam natus antiqui debiti obligatione damnatus,

10 nisi inde fuerit non secundum debitum, sed secundum gratiam
liberatus? quam gratiam nisi gratiam dei per Iesum Chri
stum dominum nostrum, quern profecto inter cetera
ueterum sacramenta etiam ipsa praeputii circumcisio prophe-
tauit? dies enim octauus est in hebdomadum recursibus dies

it dominicus, quo resurrexit dominus, et petra erat Christus.
unde circumcisionis cultellus est petrinus et ca-ro praeputii
corpus peccati.

XXXII. 37. Mutatis proinde sacramentis posteaquam uenit
qui eis significabatur esse uenturus, non tamen mutato media-

20 toris auxilio, qui etiam priusquam uenisset in carne, antiqua
sua membra liberabat suae incarnationis fide, et nos cum
essemus mortui delictis et praeputio carnis no-
stra e, conuiuificati sumus Christo, in quo circumcisi sumus
circumcisione non manu facta, quam figurabat circum-

25 cisio manu facta, ut euacuaretur corpus peccati, cum
quo sumus ex Adam nati. damnatae originis propagatio nos

6 cf. Rom. 9, 11 11 Rom. 7, 25 15 I Cor. 10, 4 16 cf. Ios.
5, 3 21 cf. Col. 2, 13. 11 25 Rom. 6, 6

2 ammisso M 3 hoc] habet V anima V redditur om. V

4 istam om. V cum] quoniam CChPb habere P 5 non potest
ante P liberum uiuendi TVbd uenandi M 6 apertissime om. C
7 uel boni uel mali C 8 massam pertinet C 9 ex om. M dapnatus C
13 ueterum] uenturum PCh m. 1 circumcisio praeputii C 14 ebdo-
madarum CChP hebdomadarum TVbd 16 est om. CChTPVbd 18 de-
inde V 19 tamen] tan turn V 26 nos] ne M

IS*

Digitized by

Google

196 S. Aureli Augustini

damnat, nisi mundemur similitudine carnis peccati, in qua missus
est sine peccato, qui tamen de peccato damnaret peccatum;
factus est enim pro nobis peccatum. unde dicit apostolus:
obsecramus pro Christo, reconciliamini deo. eum
qui non noueratpeccatumpro nobis peccatum fecit, 5
ut nos simus iustitia dei in ipso, deus ergo, cui per eum
reconciliamur, fecit eum pro nobis peccatum, id est sacrificium
per quod dimitterentur nostra peccata, quoniam peccata uocantur
sacrificia pro peccatis. et utique ipse pro peccatis nostris est
immolatus nullum habens uitium solus in hominibus, quale 10
quaerebatur etiam tunc in pecoribus, quo significabatur unus
sine uitio ad uitia sananda uenturus. quocumque igitur die
suae natiuitatis infans baptizatur in Christo, tamquam octauo
circumciditur die, quoniam in illo circumciditur, qui tertio qui-
dem ex quo crucifixus est, sed octauo in hebdomadibus re- 15
surrexit die. circumciditur autem in expoliationem cor-
poris carnis, id est ut debitum, quod contagio carnalis
generationis attraxit, gratia spiritalis regenerationis absoluat;
nullus enim est mundus a sorde — qua, obsecro, sorde
nisi peccati? — nee infans, cuius est unius diei uita 20
super terram.

XXXIII. 38. Sic autem argumentantur dicentes: 'ergo malum
sunt nuptiae et non est opus dei homo quern generant nuptiae?'
quasi nuptiarum bonum sit morbus concupiscentiae, in quo
uxores diligunt qui ignorant deum, quod apostolus prohibet. 25
ac non potius pudicitia coniugalis, qua in bonos usus ordinate
filios procreandi redigitur libido carnalis, aut uero possit esse

1 cf. Rom. 8, 3 4 II Cor. 5, 20. 21 16 cf. Col. 2, 11 19 lob
14, 4 25 cf. I Thess. 4, 5

2 damnauit Vbd, m. 2 Ch d&pnaret C 3 est enim om. Vd enim
om. b 4 reconciliari M 6 per eum om. CChTPVbd 7 sacri-

ficium pro peccis C 8 peccata nostra C 9 immolatus est Vbd

10 qualis V 11 etiam om. b 13 infanx m. 1 Ch baptizetur CCh
TPVbd baptizaretur P in octauo b 15 ebdomadibus CChP

ebdomatibus M 16 exspoliatione M 17 quo M 19 mundus est ChPb
26 jmpudicitia P ordinante P 27 procreandi om. C

Digitized by

Google

de peccato originali 197

homo nisi opus dei non solum qui de coniugio, uerum etiam
qui de fornicatione uel de adulterio procreatur. sed in hac
quaestione, ubi quaeritur non cui rei creator, sed cui saluator
sit necessarius, non intuendum est quid boni sit in procreatione
5 naturae, sed quid in peccato mali, quo certum est uitiatam
esse naturam. simul autem utrumque propagatur, et natura et
naturae uitium, quorum est unum bonum, alterum malum, illud
de conditoris largitate sumitur, hoc de origine damnationis
attrahitur; illi est causa bona uoluntas dei summi, huic mala

10 uoluntas hominis primi; illud indicat deum creaturae institu
torem, hoc indicat deum inoboedientiae punitorem. denique
idem ipse Christus propter illud creandum factor est hominis,
propter hoc sanandum factus est homo.

XXXIIII. 39. Bonum ergo sunt nuptiae in omnibus quae

15 sunt propria nuptiarum. haec autem tria sunt: generandi or-
dinate, fides pudicitiae, conubii sacramentum. propter ordina-
tionem generandi scriptum est: uolo iuniores nubere,
filios procreare, matres familias esse; propter fidem
pudicitiae: uxor non habet potestatem corporis sui,

20 sed uir; similiter et uir non habet potestatem cor-
poris sui, sed mulier; propter conubii sacramentum: quod
deus coniunxit, homo non separet. de quibus in aliis
opusculis nostris, quae uobis non sunt incognita, quantum
domino adiuuante potuimus, satis nos disseruisse meminimus.

25 propter haec omnia honorabiles nuptiae in omnibus
et torus inmaculatus. in quantum enim nuptiae bonae
sunt, in tantum faciunt plurimum boni etiam de libidinis malo,
quoniam libidine non bene utitur libido, sed ratio, libido est

17 I Tim. 5, 14 19 I Cor. 7, 4 21 Matth. 19, 6 24 cf. de
bono coni. CSEL XXXXI 190 sqq. 25 Hebr. 13, 4

1 quod C 2 quod C 3 quaeritur om. C 5 quo] quod M 7 unum
est b unum] alium (i supra exp. t) C et alterum b 8 originis
damnatione d 10 creatore M 12 idemque C 15 sunt tria CChTPVbd
19 sui corporis TVbd 20 sui corporis ChPTVbd 23 utitur bene C
est autem in motu illo quern uocat V

Digitized by

Google

198 S. AureliAugustini

autem in ilia quam notat apostolus repugnante legi mentis
inoboedientium lege membrorum, ratio uero bene utens libidine
ipsa est in lege nuptiarum. nam si nullum de malo bonum
fieri posset, nee deus ex adulterino concubitu hominem con-
deret sicut ergo adulterii damnabile malum, quando et inde 5
homo nascitur, non inputatur deo, qui certe in opere hominum
malo facit ipse opus bonum, ita quicquid est pudendum in
membrorum ilia inoboedientia, de qua erubuerunt qui post
peccatum foliis ficulneis eadem membra texerunt, non nuptiis
inputatur, propter quas concubitus coniugalis non solum est 10
licitus, uerum etiam utilis et honestus, sed inputatur peccato
inoboedientiae, cuius haec poena est consecuta, ut homo
inoboediens deo sua quoque sibi inoboedientia membra sentiret,
de quibus erubescens, quod non ad arbitrium uoluntatis eius,
sed ad libidinis incentiuum uelut arbitrio proprio mouerentur, 16
quae pudenda iudicauit, operienda curauit. non enim confundi
debuit homo de opere dei aut ullo modo fuerant creato eru-
bescenda, quae instituenda uisa sunt creatori. itaque nee deo
nee homini ilia simplex nuditas displicebat, quando nihil erat
pudendum, quia nihil praeeesserat puniendum. 20

XXXV. 40. Essent autem procul dubio nuptiae etiam non
praecedente peccato, quia neque ob aliam causam uiro ad-
iutorium non alius uir, sed femina facta est et ilia dei uerba:
crescite et multiplicamini, non est damnandorum prae-
dictio peccatorum sed fecundatarum benedictio nuptiarum. his 25
enim deus ineffabilibus suis uerbis, id est diuinis rationibus
in suae sapientiae per quam facta sunt omnia ueritate uiuentibus
uim seminis indidit primis hominibus. si autem peccato non
fuisset dehonestata natura, absit ut opinemur tales futuras
fuisse nuptias in paradiso, ut in eis ad prolem seminandam 30

1 cf. Rom. 7, 23 8 cf. Gen. 3, 7 24 Gen. 1, 28 27 cf. I
Cor. l x 24; IoIj. 1, 3

1 uocat b repugnanteni b 2 inobedienti legi V ue 0] autem C
4 ne mi. 1 Ch 6 hominum om. b 14 uolunt V 17 creata T'

19 nichil C 25 hiis PCh m. 1 29 esset C honestata M deonestata C
prima natura C

Digitized by

Google

de pecc a t'o origin ali J 99

non nutu uoluntatis, sicut pes acL ambiilandum, manus ad
operandum, lingua ad loquendum, sed aestu libidinis membra
genitalia mouerentur nee, sicut nunc fit, uirginitatis integritas
ad concipiendos fetus ui turbidi uitiaretur ardoris, sed ob-

** sequeretur imperio tranquillissimae caritatis et eo modo non
esset dolor et cruor uirginis concumbentis, quomodo non esset
etiam raatris gemitus parientis. haec ideo non creduntur, quia
in ista mortalitatis conditione inexperta sunt, in deterius quippe
uitio mutata natura non inuenit primae illius puritatis exemplum.

10 sed fidelibus loquimur, qui nouerunt credere diuinis eloquiis
etiam nullis adhibitis expertae ueritatis exemplis. quomodo
enim nunc ostendam sine ullis parentibus de puluere hominem
factum eique de suo latere coniugem? et tamen quod oculus
iam non inuenit, fides credit.

15 XXXVI. 41. Sic ergo et primarum nuptiarum sine libidinis
passione tranquillitas et motus genitalium sicut aliorum mem-
brorum non ad effrenati caloris incitamentum, sed ad uoluntatis
arbitrium — quales nuptiae perseuerassent, si peccati non in-
teruenisset obprobrium — nunc ostendi non potest, sed ex

20 his quae diuina auctoritate conscripta sunt non immerito credi
potest, sic enim modo non inuenio sine pruriente libidine con-
cumbentem, sicut non inuenio sine dolore et gemitu partu-
rientem, sine futura morte nascentem, et tamen secundum
scripturarum sanctarum ueritatem gemitus parturientis et mors

25 hominis non fuissent, si peccatum non praecessisset; sic nee
illud unde erubuerunt, qui membra ilia texerunt, quia et hoc
in eisdem Sanctis litteris • praecedente peccato scriptum est
consecutum. membra quippe ilia nisi indecens motus oculis

12 cf. Gen. 2, 7- 22

1 natu M natura cet. et b; cf. de nuptiis et concup. 17 2 operan-
dum] tangendum V 4 foetus C uiciaretur CP incitaretur V

6 quomodo] quando V 8 mortalitis C 11 ex parte b quomodo]
sicut V 12 enim om. C 13 eiusque b suo om. C 17 effre-
nati* C 19 ex om. P 20 hiis ChP 22 et gemitu] gementem M
25 fuisset b

Digitized by

Google

200 S. Aureli Augustini

eorum non utique clausis, sed in hoc non apertis, hoc est non
attentis, animaduertenda nuntiasset, nihil in suo corpore, quod
utique totum deus laudabile fecerat, pudendum uelandumque
sensissent, quia nisi praeisset facinus, quod inoboedientia est
ausa committere, non sequeretur dedecus, quod uerecundia uel- &
let absconders.

XXXVII. 42. Clarum est igitur hoc non esse nuptiis iu-
putandum, quod etsi non esset, nuptiae tamen essent, quarum
bonum non aufertur isto malo, sed ab eis et hoc malum in
usum uertitur bonum. uerum quia iam ista conditione mor- 10
talium nunc simul aguntur concubitus et libido, eo fit, ut cum
libido reprehenditur, etiam nuptialis concubitus licitus et ho-
nestus reprehendi putetur ab eis, qui nolunt discernere ista
uel nesciunt. nee attendunt illud esse nuptiarum bonum, unde
gloriantur nuptiae, id est proles, pudicitia, sacramentum, illud i&
autem non esse nuptiarum, sed carnalis concupiscentiae malum,
de quo erubescunt et nuptiae. sed quia sine illo malo fieri
non potest nuptiarum bonum, hoc est propagatio filiorum, ubi
ad huius modi opus uenitur, secreta quaeruntur, arbitri remo-
uentur, filiorum quoque ipsorum, si iam inde aliqui nati sunt, 20
cum per aetatem sentire ista iam coeperint, praesentia deui-
tatur, atque ita nuptiae sinuntur exercere quod licet, ut non
neglegant occultare quod dedecet. hinc est, quod infantes etiam
qui peccare non possunt, non tamen sine peccati contagione
nascuntur, non ex hoc quod licet, sed ex eo quod dedecet. nam 25
ex hoc quod licet natura nascitur, ex illo quod dedecet uitium.
naturae nascentis est auctor deus, qui hominem condidit et
qui uirum ac feminam nuptiali iure coniunxit, uitii uero auctor
est diaboli decipientis calliditas et hominis consentientis
uoluntas. so

XXXVIII. 43. Vbi nihil deus fecit, nisi quod hominem

1 hec est CP 5 decus M 8 essetj essent b 9 et om. b

10 ista iam CP 12 vepbencji? in textu pro reprehendi putetur C
19 arbitrii M 21 ista sentire C 23 decet M etiam ante quod
in C 25 decet M 27 actor C 31 qui C

Digitized by

Google

de peccato originali 201

uoluntate peccantem iusto iudicio cum stirpe damnauit, et ideo
ibi quicquid etiam nondum erat natum merito est in prae-
uaricatrice radice damnatum, in qua stirpe damnata tenet
hominem generatio carnalis, unde sola liberat regeneratio spi-

5 ritalis. ideo regeneratis parentibus, si tamen in eadem gratia
perseuerauerint, procul dubio libido ista propter remissionein
peccatorum, quae in eis facta est, non nocebit, nisi cum ea male
utuntur non solum in omnibus inlicitis corruptelis, uerum etiam
in ipsis coniugibus, quando non propagandi uoluntate operam

10 creandis filiis inpendunt, sed lasciuiendi uoluptate exsaturandae
cupidini inseruiunt. quod propter uitandas fornicationes maritis
et uxoribus ne fraudent inuicem nisi ex consensu ad t em-
pus, ut orationibus uacent, secundum ueniam, non
secundum imperiura concedit apostolus, euidenter quippe

15 dum tribuit ueniam, denotat culpam. nuptialis autem concubitus,
quern matrimoniales quoque indicant tabulae causa procre-
andorum fieri filiorum, per se ipsum prorsus, non in com-
paratione fornicationis est bonus, qui tametsi propter corpus
mortis, quod nondum est resurrectione renouatum, sine quodam

20 bestiali motu, de quo natura erubescit humana, non potest
fieri, tamen ipse concubitus non est peccatum, ubi ratio libi-
dine utitur ad bonum, non superatur ad malum.

XXXVIIII. 44. Obesset ista carnis concupiscentia etiam tan-
tummodo quod inesset, nisi peccatorum remissio sic prodesset,

25 ut quae in eis est, et nato et renato, nato quidem et inesse et
obesse, renato autem inesse quidem, sed non obesse possit.
in tantum autem obest natis, ut, nisi renascantur, nihil possit
prodesse, si nati sunt de renatis. manet quippe in prole, ita
ut ream faciat originis uitium, etiam si in parente reatus

12 I Cor. 7, 5. 6
2 quicquit C natum] natura V praeuaricatoris V 4 hominem
om. V libera m.lC 6 libido om. CChTPVbd 8 omnibus] moribus V
corruptelis om. V 10 creandae proli V 18 est] et M 23 ista]
tamen V 25 nato et renato om. V renato— obesse om. M 27 autem]
enim CChTPVbd 28 si] quod V 29*reatum b uitium om. V

rc«atus M

Digitized by

Google

202 S. Aureli Augustini

emsdem uitii remissione ablutus est peccatorum, donee omne
uitium, cui consentiendo peccatur, regeneratione nouissima
consumatur, id est ipsius etiam renouatione carnis, quae in
eius resurrectione futura promittitur, ubi non solum nulla
peccata faciamus, sed nee habeamus ulla desideria uitiosa, &
quibus consentiendo peccetaus, ad quam beatam perfectionem
huius quod nunc datur sancti lauacri gratia peruenitur. qua
enim Vegeneratione spiritus modo fit, ut peccata omnia prae-
tettta remittantur, eius merito fiet etiam regeneratio carnis in
aeternam uitam, qua in ipsa carne incorruptibiliter resurgente 10
peccatorum omnium incitamenta sanentur. sed ea salus adhuc
m Spe facta est, non tenetur in re neque per praesentiam possi-
detur, sed expectatur per patientiam.

:XXXX. Ac per hoc non solum peccata omnia, quorum nunc
•rerhiSsio fit in baptismo, quae reos faciunt, dum desideriis 15
uitiosis consentitur atque peccatur, uerum etiam ipsa desideria
nitiosa, quibus si non consentitur, nullus peccati reatus cen-
tral itur, quae non in ista, sed in alia uita nulla erunt, eodem
lauacro baptismatis uniuersa purgantur.

45^ Eeatus itaque uitii eius, de quo loquimur, in regenera- 20
torum prole carnali tamdiu manebit, donee et illic lauacro
regenerationis abluatur. regeneratus quippe non regenerat filios
carnis, sed generat ac per hoc in eos non quod regeneratus,
sed quod generatus est traicit. sic igitur siue reus infidelis
siue absolutus fidelis non generat absolutos uterque, sed reos, 25
-quombdo non solum oleastri, sed etiam oleae semina non oleas
getikrant,' sed oleastros. sic itaque in damnatione hominem
prima natiuitas tenet, unde nisi secunda non liberat. tenet ergo
diabolus, liberat Christus; tenet deceptor Euae, liberat filius
Mariae; tenet qui per coniugem uenit ad uirum, liberat qui 30

r 1 absolutus Y 7 praeuenitur V 9 dimittantur C 10 incorrubti-
biliter C 12 possidetur per praesentiam CChTPVbd 14 non solum
om. V 15 dura] de V 16 consentientes V om. C • peccantes V
20 huius uitii CP eius] huius Ch ■ regenaeratorum Ch 21 illo P
24trahicit MCChP ergo P 25 regenerat b 30 peruenit CTP
liberat— feminae om. V

Digitized by

Google

de peccato original! 203

de coniuge natus est, quae non pertulit uirum; tenet qui
causam libidinis intulit feminae, liberat qui sine libidine est
conceptus in femina. omnes ille prorsus per unum tenere potuit
nee ab eius dominatione liberat nisi unus, quern tenere non

5 potuit. denique ipsa ecclesiae sacramenta, quae tarn priscae
traditionis auctoritate concelebrat, ut ea isti, quamuis inparuulis
existiment simulatorie potius quam ueraciter fieri, non tamen
audeant aperta inprobatione respuere — ipsa^ inquam, sanctae
ecclesiae sacramenta satis indicant paruulos a partu etiam recen-

10 tissimos per gratiam Christi de diaboli seruitio liberari. excepto
enim quod in peccatbrum remissionem non fallaci, sed fideli
mysterio baptizantur, etiam prius exorcizatur in eis et exsufflatur
potestas contraria, cui etiam uerbis eorum a quibus portantur
se renuntiare respondent, quibus omnibus rerum occultarum

t6 sacratis et euidentibus signis a captiuatore pessimo ad optimum
redemptorem transire monstrantur, qui pro nobis infirmitate
suscepta alii gauit fo item, ut uasa eius eriperet, quia infir-
mum dei non solum est hominibus, uerum et angelis fortius,
liberans itaque deus pusillos cum magnis in utrisque ostendit

so quod locuta est per apostolum ueritas; non enim solos aetate
maiores, sed etiam pusillos emit a potestate tenebrarum, ut
transferat in regnum filii caritatis suae.

46. Nee quisquam miretur et dicat: cur ergo creat bonitas
dei, quod possideat malignitas diaboli? hoc enim suae creaturae

25 seminibus ex ilia bonitate largitur, qua etiam fa-cit sol em
suum oriri super bonos et malos et pluit super

17 cf. Matth. 12, 29; I Cor. 1, 25 21 cf. Col. 1, 13 25 Matth.
5, 45

3 femina] uirgine C 6 concelebrant V 8 -respuere] damhare V
10 seruitio] laqueis C seruitute V 11 remissione M 12 exhorcidia-
tur M exhorcidantur C exbormatur TF* exsuflatur C 14 renun-

tiatur C 15 et om. P obtimum C 16 transire redemptorem C
18. hominibus fortius uerum etiam angelis C 22 claritatis CChPVb

suae] aetemae V 23 ergo] hoc CChTPVbd 24 posse-

derat V

Digitized by

Google

204 S. Aureli Augustini

iustos et iniustos, hac quippe bonitate etiam ipsa seinina
benedixit uel benedicendo constituit. quam benedictionem na-
turae laudabili culpa damnabilis non ademit, quae licet per
dei punientis iustitiam ualuerit, ut homines cum peccati ori-
ginalis uitio nascerentur, non tamen ualuit, ut homines non &
nascerentur, sicut in ipsis aetate maioribus quaelibet uitia
peccatorum non ex homine hominem tollunt, sed permanet dei
opus bonum in quantiscumque malis inpiorum operibus. nam
-etsi homo in honore positus et non intellegens comparatur
pecoribus eisque similis fit, non tamen usque adeo sirailis fit, to
ut pecus sit. comparatur namque per uitium, non per naturam,
non pecoris uitio, sed naturae, tantae namque excellentiae est
in comparatione pecoris homo, ut uitium hominis natura sit
pecoris, nee tamen ideo natura hominis in naturam uertitur
pecoris. ac per hoc deus hominem damnat propter uitium, 15
quo natura dehonestatur, non propter naturam, quae uitio non
aufertur; bestias uero absit ut opinemur poenae damnationis
obnoxias, quas iustum est ut miseriae sint expertes, quae nee
beatitudinis possunt esse participes. quid ergo mirum est uel
iniquum, ut inmundo spiritui subdatur homo non propter na- 20
turam, sed propter inmunditiam suam, quam non ex opere
diuino, sed ex humana uoluntate uenientem in originis labe
contraxit, cum et ipse spiritus inmundus bonum sit, quod
spiritus, malum, quod inmundus? illud quippe est ex dei
opere, hoc ex propria uoluntate. natura itaque fortior, id est 25
angelica inferiorem naturam, id est humanam uitii societate
subditam tenet, ideo mediator angelis fortior infirraus propter
homines factus est, sic superbia captiuatoris redemptoris humili-

9 cf. Ps. 48, 13

4 iustitiam tantum ualuerit V peccato MC 5 ualuit ut homines
in ras. m. 2 M 6 cuilibet V 8 operibus inpiorum CChTPVbd

9 onore C 11 pecc 1 C 14 nee] Haec C nee— pecoris om. V

18 sint om. C inexpertes V 19 quod C 20 ut] si V spuQ P
27 angelus V infirmos V

Digitized by

Google

de peccato originali 205

tate destruitur, ut qui super filios honrinis angelica fortitudine
gloriatur, a filio dei suscepta humana infirmitate uincatur.

XXXXI. 47. Sed iam etiam istura conclusuri librum oportere
arbitramur, ut Ambrosium antistitem dei, cuius inter latinae

5 linguae sciiptores ecclesiasticospraecipuePelagius integerrimam
fidem praedicat, sicut de gratia fecimus ita et de peccato origi-
nali, in quo delendo ipsa gratia euidentius commendatur, calum-
niosae istorum loquacitati respondere faciamus. in eo opere
quod scripsit de resurrectione sanctus Ambrosius 'lapsus sum\

io inquit, 'in Adam, de paradiso eiectus sum in Adam, mortuus in
Adam: quomodo reuocat nisi me in Adam inuenerit ut in illo
culpae obnoxium, morti debitum, ita in Christo iustificatum?'
item scribens contra Nouatianos ait: 'omnes homines sub pec-
cato nascimur, quorum ipse ortus in uitio est, sicut habes

i5 lectum dicente Dauid: ecce in iniquitatibus conceptus
sum et in delictis peperit me mater mea. ideo Pauli
caro corpus mortis erat, sicut ipse ait: quis me liberabit
de corpore mortis huius? Christi autem caro damnauit
peccatum, quod nascendo non sensit, quod moriendo crucifixit,

20 ut in carne nostra esset iustificatio per gratiam, ubi erat ante
conluuio per culpam\ item idem ipse cum exponeret Esaiam
prophetam, loquens de Christo 'ideo*, inquit, <et quasi homo
per uniuersa temptatus est et in similitudine hominum
cuncta sustinuit, sed quasi de spiritu natus abstinuit a pec-

25 cato; omnis enim homo mendax et nemo sine peccato
nisi unus deus. seruatum est igitur, ut ex uiro et muliere,

5 cf. de gratia Christi pag. 159, 25 sqq. 9 Ambrosii de excessu
fratris Satyri II 6 (XVI 1374 M.) 13 Ambr. de paenit. I 3> 13 (XVI
490 M.) 15 Ps. 50, 7 17 Kom. 7, 24 23 cf. Hebr. 4, 15 25 Ps.
115, 2; cf. Marc. 10, 18, Luc. 18, 19

1 filius M hominum V 7 ipsa om. P 1 8 loquacitate m. 1 C
10 inquit] incipit V de— Adam om. V paradaso C sum om. bd
mortuus sum b 11 quomodo reuocat Ambros.: quem reuocat CChTP
quern non reuocat MVd quem reuocaret b in Adam] secundus ada V
14 nascuntur Vb 21 ysaiam T isayam CCh 23 similituding C

24 spiritu natus (in mg. m. 2 sco natus) Ch spiritu sancto b

Digitized by

Google

206 S. Aureli Augustini de peccato originali

id est per illam corponim commixtionem nemo uideatur expers
esse delicti, qui autem expers delicti, expers etiam huius modi
conceptionis*. item cum exponeret euangelium secundum Lucam,
'non enim uirilis coitus*, inquit, 'uuluae uirginalis secreta rese-
rauit, sed inmaculatum semen inuiolabili utero spiritus sanctus s
infudit; solus enim per omnia ex natis de femina sanctus do-
minus Iesus, qui terrenae contagia corruptelae inmaculati partus
nouitate non senserit et caelesti maiestate depulerit.*

48. His tamen uerbis hominis dei, quem tanto praeconio
ipse laudauit Pelagius, contradicit et dicit *sicut sine uirtute 10
ita nos sine uitio procreari 5 . quid igitur restat, nisi <ut> aut
istum Pelagius suum damnet errorem aut'eum sic Ambrosium
laudasse paeniteat? sed quia ista secundum catholicam fidem
beatus Ambrosius ut episcopus catholicus est locutus, sequitur,
ut ab hac uia fidei deuius merito Pelagius cum Caelestio 15
discipulo suo catholicae ecclesiae sit auctoritate damnatus, nisi
eum non Ambrosium laudasse, sed contra Ambrosium sensisse
paeniteat. scio uos ea quae ad aedificationem uel confirmationem
fidei conscribuntur insatiabiliter legere; uerumtamen hie liber,
quamtumlibet sit ad hoc utilis, iam tandem aliquando finien- 20
dus est.

3 Ambr. expos, euang. sec. Luc. II 56 (XV 1654 M.)

1 illorum V commistionem m. 1 T 2 expers est Vbd expers
est Vbd 5 immobili V scs sps M 8 et] sed V 9 hiis P

11 ut addidi 12 dampnaret Ch, m. 1 CT 13 ista M se-

cundum om. M 20 iam tandem claudendus est V 2t Incipit

conuersatio beatae Melaniae M Explicit liber sci Aug de gra xpl contra
Pelagium et Celestium. Inc" retractatio sci aug I libro de gra noui
testamenti C Expf liber secundus Aurelii Augustini contra Pelagium
et Celestium de gra xpi et de peccato originali ad Albinam Pinianum
et Melaniam Ch Expl liber secundus contra Pelagium et Celestium P
Expl liber secundus Aurelii Augustini contra Pelagium et Celestium de
gra xpi et de peccato originali ad Albinam Pinianum et Melaniam. Inc"
liber Aurelii Augustini epi de gra noui testamenti ad Honoratum T

Digitized by

Google

IIII.

S. Aureli Augustini

de nuptiis et concupiscentia.

Digitized by

Google

C = codex olim Corbeiensis nunc Parisinus 12212 s. Villi.

T = codex Treuericus 149 s. X.

F = codex Floriacen8i8 162 8. XI.

E = codex Erfurtensi8 26 8. XII.

K = codex Coloniensis 76 s. VIII.

B = codex Reginensis 318 s. X.

V = codex Vaticanus 512 8. X.

P = codex Parisinus 16860 s. XI.

B = codex Bambergensis B III 16 (120) s. X.

M = codex Monacensis 14491 s. XL

S = codex Salisburgensis nunc Monacensis 15809 s. XII.

W = codex Vindobonensis 849 8. XII.

A = codex Admuntensis 502 s. XII.

m = codex Monacensis 13059 s. XII.

|j. = codex Monacensis 22217 s. XII.

BMSWAmy. = N

b = editio princeps Basileae 1506 apud Io. Amerbachium.

d = editio Benedictinomm a S. Mauro 1696.

Digitized by

Google

EPISTOLA AD VALERIVM COMITEM.
Domino inlustri et merito praestantissimo atque in Christi
dilectione carissimo filio Valerio Augustinus in domino salutem.

1. Cum diu moleste haberem, quod aliquotiens scripserim et
5 nulla tuae sublimitatis rescripta meruerim, repente epistolas tres

tuae benignitatis accepi: unam non ad me solum datam per
coepiscopum meum Vindemialem et non longe post per conpres-
byterum Firmum duas, qui uir sanctus nobisque, ut ab illo scire
potuisti, familiarissima caritate eoniunctus multa nobiscum de

10 tua excellentia conloquendo et ueraciter insinuando qualem te in
Christi uisceribus nouerit non solum eas quas memoratus epi-
scopus uel quas ipse attulit, sed etiam illas quas non accepisse
querebamur litteras uicit. etideo de te narratio eius suauior nobis
erat, quia ea dicebat, quae ipse non posses ne quidem me in-

is quirente rescribere, ne tuarum laudum, quod sancta scriptura
prohibet, fieres praedicator. quamquam et ego uerear haec ad
te scribere, ne suspicionem adulantis incurram, domine inlustris
et merito praestantissime atque in Christi dilectione carissime fili.

2. Laudes itaque tuas in Christo, siue magis in te laudes
20 Christi, uide quid mihi delectationis et laetitiae fuit audire

ab illo qui nee fallere me posset propter fidem suam et eas
ignorare non posset propter amicitiam tuam. sed alia et ab
aliis, etsi non tarn multa uel certa, uerumtamen audiuimus,
fides tua quam sit sana et catholica, quam pia expectatio futu-

15 cf. Prou. 27, 2
1 Incipit epla ad eundem comitem VP Item epla eiusdem ad Valerium
comitem BW epistola — comitem om. C 2 omino — et me om. S xpo SW
3 agustinus CR 4 aliquoties RBMSW\i. 5 epistulas E 7 coepiso-
pum E uindimialem K uindimilem BVP post om. E per om. B
conpresbiterum CKW compresbiterum E 8 quo B 12 accepisse nos
KRVPMSWAmtL 14 ipsi B possis KRVPN ne quidem] neque
VP 15 laudem C quas BMSAm\i. 16 pdicat m. 1 B 18 carissimi K
dilmeJf 20 delectationes m. IB 21 possit KBVP 23 au dimus KBN

XXXXII Aug. Sect. VIII para II. 14

Digitized by

Google

210 S. Aureli Augustini epistola ad Valerium comitem

rorum, quae dei fratruinque dilectio, quam non superbe sapias
in excelsis honoribus nee speres in incerto diuitiarum, sed in
deo uiuo et diues sis in operib\is bonis, quam sit domus tua
requies solaciumque sanctorum et terror impiorum, quantae
tibi curae sit, ne quis insidietur membris Christi, coopertus s
uelamine nominis Christi, siue in ueteribus eius siue in recen-
tioribus inimicis, quamque sis eorundem inimicoi^im saluti pro-
uidus, infestus errori. haec atque huius modi, ut dixi, et ab
aliis solemus audire; sed nunc ea per supradictum fratrem
plura et testatiora cognouimus. 10

3. Porro autem de pudicitia coniugali, ut earn quoque in
te laudare et amare possimus, quid audiremus nisi ab aliquo
interiore familiari tuo, qui uitam tuam non in superficie, sed
penitus nosset? de hoc itaque tuo bono, dei dono, me quoque
delectat familiarius et aliquanto diutius loqui tecum, scio me 15
non esse oneri tibi, si aliquid prolixum mitto, quod legendo
diutius sis nobiscura. nam et hoc comperi, quod inter tuas
multas magnasque curas facile ac libenter legas nostrisque
opusculis, etiam quae ad alios conscripsimus, si qua in manus
tuas uenire potuerunt, admodum delecteris. quanto magis 2*
quod ad te scribitur, ubi tamquam praesenti loquar, et ad-
uertere dignaris attentius et accipere gratius! ab hac ergo
epistula perge ad librum, quern simul misi, qui tuae reuerentiae
et cur conscriptus sit et cur ad te potissimum missus ipse suo
principio commodius intimabit. 25

1 cf. I Tim. 6, 17. 18
2 incerto] inceto 8 3 diues sis] diui sis K dittsis B diuersis ES

tuae B 4 quanta, E: quante C quanta cet. 5 cure, E: cure C cura cet.
insidietur] indietur K indicetur B induatur VP uideatur in N 7 quam-
que] quamquam BW qua quae m. 1 B prouidus saluti Abd 9 ea
om. VP per om. m. 1 C 11 autem om. BMSWm\t. 12 audare —
possimus euan. in C possemusJ^ quid] numquid d alio VP 13 in-
teriori S 14 penitus] plenius V dono ex bono in B 15 aliquando B
16 prolixinm S proximum VPm. 1 17 intra M 18 leges G 19 operibus N
20 potuerint VP ammodum K 21 ad] a B tanquam reuera V
22 dignaberis m. 2 C, bd 24 cur om. VPB m. 1 scriptus B3ISm\t.
25 intimauit KB m. 1 Explicit ep*a (praefatio KB) CEKBVP

Digitized by

Google

mi.

DE NVPTIIS ET CONCVPISCENTIA

AD VALERIVM COMITEM LIBRI DVO.

LIBER PRIMVS.

5 I. 1. Haeretici noui, dilectissime fili Valeri, qui medicinam
Christi, qua peccata sanantur, carnaliter natis paruulis neces-
sariam non'esse contendunt, damnatores nos esse nuptiarum
operisque diuini, quo ex maribus et feminis deus homines
creat, inuidiosissime clamitant, quoniam dicimus eos qui de

10 tali commixtione nascuntur trahere originale peccatum, de
quo apostolus dicit: per unum hominem peccatum in-
trauit in mundum et per peccatum mors, et ita in
omnes homines pertransiit, in quo omnes pecca-
uerunt, eosque de parentibus qualibuscumque nascantur non

is negamus adhuc esse sub diabolo, nisi renascantur in Christo
et per eius gratiam de potestate eruti tenebrarum in re-
gnum illius qui ex eadem sexus utriusque commixtione nasci
noluit transferantur. hoc ergo quia dicimus quod antiquissima

5 cf. Op. imp. 19 9 ib. I 64 (eos qui — 18 transferantur)

11 Rom, 5, 12 16 cf. Col. 1, 13

2 Incipit liber de nuptiis et concupiscentia CE Incipit liber primus
KEVP Incipit liber primus sci augustini (epi Amp) de nuptiis et con-
cupiscentia B MS Amp Incipit liber primus augustini de nuptiis et con-
cupiscentia W Inscriptio abest a codice T, codex F ab initio mutilus
est 6 necessaria K 10 tale K 11 dicit] ait BNbd 14 quales-
cumque VP 15 diabulo (u pro o semper fere) K 16 eruti de

potestate 8 17 comixtio m. 1 S co'|(mixtione initio u. er.) K 18 uo-
luit m ergo] quo que N

14*

Digitized by

Google

212 S. Aureli Augustini

atque firmissima catholicae fidei regula continetur, isti no-
uelli et peruersi dogmatis adsertores, qui nihil peccati esse in
paruulis dicunt, quod lauacro regenerationis abluatur, tamquam
damnemus nuptias et tamquam opus dei, hoc est hominem,
qui ex illis nascitur, opus diaboli esse dicamus, infideliter uel &
imperite calumniantur nee aduertunt, quod ita nuptiarum bo-
nura malo originali, quod inde trahitur, non potest accusari,
sicut adulteriorum et fornicationum malum bono naturali, quod
inde nascitur, non potest excusari. nam sicut peccatum, siue
hinc siue inde a paruulis trahatur, opus est diaboli, sic homo, 10
siue hinc siue inde nascatur, opus est dei. intentio igitur huius
libri haec est, ut, quantum nos dominus adiuuare dignatur,
carnalis concupiscentiae malum, propter quod homo, qui per
illam nascitur, trahit originate peccatum, discernamus a bonitate
nuptiarum. haec enim quae ab impudentibus impudenter lau- u
datur pudenda concupiscentia nulla esset, nisi homo ante
peccasset, nuptiae uero essent, etiamsi nemo peccasset; fieret
quippe sine isto morbo seminatio filiorum in corpore uitae
illius, sine quo nunc fieri non potest in corpore mortis huius.
- II. 2. Cur autem ad te potissimum de hac re scribere uolue- ao
rim, tres maximae causae sunt, quas breuiter intimabo. una
est, quia donante Christo magna tibi est obseruantia pudicitiae

6 c. Iul. Pel. Ill 46 (ita—excu8ari) 9 Op. imp. II 23 (nam—

dei) 15 c. Iul. Pel. Ill 64 (haec— concupiscentia) 17 ib. Ill 59

(fieret— huius) 19 cf. Rom. 7, 24

2 docmatis KS peccati esse] peccatis A 3 tamquam m. 1 S

8 sicut— excusari in mg. add. S adulterorum CTEm forni-

cantum CE 11 dei est MSWAm igitur om. S 12 haec

est] est hoc BMW Am est haec jjl ad quantum E 13 carnales K

15 impudentibus] inprudentibus KPN laudantur C 19 mortis

huius] non enim corpus mortis huius in paradiso tale fuit ante peccatum
propter quod diximus in corpore uite, illius qu§ ibi erat sine isto morbo
seminationem potuisse fieri filiorum sine quo nunc in corpore mortis
huius fieri non potest add. KEVPN; cf. lib. II 6 21 maxime prop.
Engelbrecht 22 magna est tibi P

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 2 — 3 213

coniugalis; altera, quia profanis istis nouitatibus, quibus hie
disputando resistimus, tu potestate curando et instando effica-
citer restitisti; tertia, quoniam quiddam litterarum ab eis con-
scriptum in tuas manus uenisse cognoui, quod licet fide robu-
5 stissima inriseris, bonum est tamen, ut etiam noueriraus defen-
dendo adiuuare quod credimus ; et apostolus enim Petrus paratos
nos esse praecipit ad confessionem omni poscenti nos
rationem de fide et spe nostra, et apostolus Paulus,-
sermo, inquit, uester in gratia conditus sit sale, ut

io sciatis quomodo oporteat uos unicuique respon-
dere. ista sunt praecipue quae me compulerunt, ut in hoc
uolumine tecum haberem qualem dominus dignaretur donare
sermonem. nam mihi numquam placuit cuiquam inlustri uiro
et tanta quanta es ipse sublimitate conspicuo, praesertim non

15 otiosa dignitate iam fruenti, sed adhuc actibus publicis eis-
demque militaribus occupato, aliquid meorum opusculorum
legendum non a me petenti non tam diligenter quam im-
pudenter impingere. si quid ergo tale nunc feci, propter eas
quas commemoraui causas dignanter ignosce et beniuolum

20 animtim ad ea quae secuntur intende.

III. 3. Donum dei esse etiam pudicitiam coniugalem beatis-
simus Paulus ostendit, ubi de hac re loquens ait: uolo autem
omnes homines esse sicut me ipsum; sed unus-
quisque proprium habet donum a deo, alius sic,

7 I Petr. 3, 15 9 Col. 4, 6 22 I Cor. 7, 7

1 quia ex que T istis om. T 3 quidem R 4 fide licet N

5 etiam om. jjl defendendum R 6 et om. RPbd enim om. N
paratus K 7 praecepit TKRVPN ad confessionem] ad (s. I.) satisfac-
tionem ad (s. I. et) confessionem C, b ad satisfactionem Ed 8 fidem K
9 in om. C 10 quomo K uos oporteat N 11 quae me praecipue
bd in om. TRP 12 sermonem donare S dare Am 14 ipsi K
15 feruenti m 16 aliquod Mp 18 nunc tale S 19 beneuolum TRV
20 Bequuntur RVPbd sequntur E 21 etiam om. BMWAm\i beatus P
23 homines omnes C 24 donum habet Tbd a] ex A alius quidem
sic alius uero sic KRVPNbd alius sic om. T

Digitized by

Google

214 S. Aureli Augustini

alius quid em sic. ecce et hoc donum esse dixit a deo etsi
inferius quam ilia continentia, in qua omnes uolebat esse
sicut se ipsum, tamen donum a deo. unde intellegimus, cum
haec praecipiuntur ut fiant, nihil aliud ostendi quam inesse
nobis oportere ad haec accipienda et habenda etiam propriam 5
uoluntatem; cum uero dona dei esse monstrantur, a quo pe-
tenda sint discitur, si non habentur, et cui sint agendae gratiae,
si habentur, nostrasque uoluntates ad haec expetenda, sumenda,
retinenda parum ualere, nisi diuinitus adiuuentur.

4. Quid ergo dicimus, quando et in quibusdam impiis in- 10
uenitur pudicitia coniugalis? utrum eo peccare dicendi sunt,
quod dono dei male utantur non id referentes ad cultum eius
a quo acceperunt? an forte nee dona dei putanda sunt ista,
quando haec infideles agunt, secundum apostoli sententiam
dicentis: omne quod non est ex fide peccatum est? u
quis autem audeat dicere donum dei esse peccatum? anima
enim et corpus et quaecumque bona animae et corporis natura*
liter insita etiam in peccatoribus dona dei sunt, quoniam deus,
non ipsi ista fecerunt; de his autem quae faciunt dictum est:
omne quod non est ex fide peccatum est. cum igitur 20
faciunt haec homines sine fide, quae uidentur ad coniugalem
pudicitiam pertinere, siue hominibus placere quaerentes, uel
sibi uel aliis, siue in his rebus quas uitiose concupiscunt
humanas molestias deuitantes siue daemonibus seruientes, non
peccata cohercentur, sed aliis peccatis alia peccata uincuntur. 25
absit ergo pudicum ueraciter dici, qui non propter deum uerum
fidem conubii seruat uxori.

6 cf. c. Iul. Pel. IV 6 15 Rom. 14, 23 16 c. Iul. Pel. IV 27
(anima— peccatum est) 20 Rom. 14, 23

1 donum] donum dei KVPN a deo om. N 4 nichl S osten-
dit B 6 dei dona Vbd dei om. N 7 dicitur C discatur N

9 repetenda T 10 dicemus T 11 eo] ex eo BMSWiny. 12 dei dono N
dono] non K 13 an forte om. T ista] ilia N 16 dicere audeat T
17 coipori KBVPN 18 insita sunt KN 20 ergo W 21 omines m. 1 K
22 pudiciam S 24 a uocabulis nas molestias inc. cod. F 25 coer-
centur FBMSWp uinciuntur KB VPM SWmp 26 uerum deum B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 4—5 215

II1I. 5. Copulatio itaque maris et feminae generandi causa
bonum est naturale nuptiarum. sed isto bono male utitur
qui bestialiter utitur, ut sit eius intenjio in uoluptate libidinis,
non in uoluntate propaginis, quamquam in nonnullis animalibus

5 rationis expertibus, sicut in plerisque alitibus, et coniugiorum
quaedam quasi confoederatio custoditur et socialis nidificandi
sollertia uicissimque ouorum dispertita tempora fouendorum
et nutriepdorum opera alterna pullorum magis eas uideri faciunt
agere, cum coeunt, negotium substituendi generis quam ex-

io plendae libidinis. quorum duorum illud est in pecore simile
hominis, hoc in homine simile pecoris. uerum quod dixi ad
naturam pertinere nuptiarum, ut mas et femina generandi
societate iungantur et ita inuicem non fraudent, sicut omnis
so.cietas fraudulentum socium naturaliter non uult, hoc tamen

is euidens bonum cum infideles habent, quia infideliter utuntur,
in malum peccatumque conuertunt. eo modo ergo et illam con-
cupiscentiam carnis, qua caro concupiscit aduersus
spirit um, in usum iustitiae conuertunt fidelium nuptiae.
habent quippe intentionem generandi regenerandos, ut qui ex

20 eis saeculi filii nascuntur in dei filios renascantur. quapropter
qui non hac intentione, hac uoluntate, hoc fine generant filios,
ut eos ex membris hominis primi in membra transferant Christi,
sed infideles parentes de infideli prole gloriantur, etiamsi tanta
sint obseruantia, at secundum matrimoniales tabulas nonnisi

13 cf. I Cor. 7, 5 15 cf. c. Iul. Pel. IV 36 17 Gal. 5, 17

3 quid C 4 uoluptate B 5 et om. N 6 confoederatio (med. o
s. I. m. rec.) C consideratio F 7 uicissimque ouorum] uicissim quorum
CE uicissimque e*o*rum F 8 ea N 9 coeunte jx 10 d*uum P
pecore simile] corpore B 11 uere B 12 pertinet A maris C

m. 1, EKBVP mares N feminae BN 13 iugantur P fraudant
(an s. I. m. 2) C hominis B 14 fraudulentium Sikb sociorum b
naturaliter pati KVPMSWAm tarn C: tam cet. 15 fideles B qui N
17 concupescit K 19 intentione K 20 filii seculi ES 21 non]
in W hac alt] ac TBVPN 23 de C om. cet. glorien-

tur FBVPbd tanta— secundum om, C tante VP 24 sit FEbd
obseruantie, VP secu K

Digitized by

Google

216 S. Aureli Augustini

liberorum procreandorum causa concumbant, non est in eis
uera pudicitia coniugalis. cum enim uirtus sit pudicitia, cui
uitium contrarium est impudicitia, omnesque uirtutes etiam
quae per corpus operantur in animo habitent, quomodo uera
ratione pudicum corpus adseritur, quando a uero deo ipse 5
animus fornicatur? quam fornicationem sanctus ille psalmus
accusat, ubi dicit: ecce enim qui longe se faciunt a te
peribunt; perdidisti omnem qui fornicatur abs te.
uera igitur pudicitia, siue coniugalis siue uidualis siue uirgi-
nalis, dicenda non est, nisi quae uerae fidei mancipatur. cum 10
enim recto iudicio praeferatur nuptiis sacrata uirginitas, quis
non sobria mente christianus etiam non uniuiras Christianas
catholicas nuptas non solum Vestalibus, sed etiam haereticis
uirginibus anteponat? tantum ualet fides, de qua dicit apostolus:
omne quod non est ex fide peccatum est et de qua is
item scriptum est ad Hebraeos: sine fide impossibile
est placere deo.

V. 6. Quae cum ita sint, profecto errant qui cum uituperatur
libido carnalis damnari nuptias opinantur, quasi morbus iste
de conubio sit, non de peccato. nonne illi coniuges primi, 20
quorum nuptias benedixit deusdicens: crescite et multipli-
camini, nudi erant et n,on confundebantur? cur ergo
ex illis membris confusio post peccatum, nisi quia extitit illic
indecens motus, quern, nisi homines peccassent, procul dubio

2 c. Iul. Pel. IV 14 (cum— fornicatur) 7 Ps. 72, 27 9 c. ltd.
Pel. IV 48 (uera— mancipatur) 15 Rom. 14, 23 16 Hebr. 11, 6

20 c. Iul. Pel. IV 53 (nonne— 217, 1 haberent) 21 Gen, 1, 28 22 Gen.
3, 1; c. Iul. Pel. V 5 (cur—motu8)

3 contrarium est uitium N uitio C 4 operatur P anima R
5 corpus] cor R 6 quam uero W 7 dicitur BMWAm\k faciunt
se P se om. S a te faciunt B 11 praeparatur (alt. p ex f ) T
sacra TSWAm sacrata F 12 non pr.] na VP om. N uniuersas T
13 nuptias TVPBM TTmjA 14 non praeponat P 17 deo om. TK
18 iprofecto A erant B 19 carnales P opinantur] arbitrantur
BMWAmii 20 nonne] non C 21 deus benedixit N 22 quur R
cur— haberent in mg. S 23 extetit K exstitit RVPAbd

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 6 217

nuptiae non haberent? an forte, sicut quidam existimant,
quia id quod legunt parum diligenter aduertunt, caeci creati
erant prius homines sicut canes et, quod est absurdius, non
sicut canes crescendo, sed peccando adepti sunt uisum? absit

5 hoc credere, sed unde mouentur qui hoc putant, illud est
quod legitur: sumens de fructu eius edit; et dedit
uiro suo secum, et ederunt. et aperti sunt oculi
amborum, et agnouerunt quia nudi erant. hinc est
quod parum intellegentes opinantur antea fuisse illis oculos

io clausos, quod eos tunc apertos diuina scriptura testatur. sed
numquid et Agar ancilla Sarrae, quando sitiente et plorante
filio aperuit oculos suos et uidit puteum, clausos prius
oculos habuit? aut illi duo discipuli post resurrectionem do-
mini in uia cum illo clausis oculis ambulabant, de quibus

15 euangelium loquitur, quod in fractione panis aperti sunt
oculi eorum, et cognouerunt eum? quod ergo scriptum
est de hominibus primis: aperti sunt oculi amborum,
intellegere debemus adtentos factos ad intuendum et agno-
scendum quod nouum in eorum corpore acciderat, quod utique

20 corpus patentibus eorum oculis et nudum cotidie subiacebat
et notum; alioquin quomodo ad se adductis animalibus terre-
stribus et uolatilibus omnibus Adam clausis oculis nomina
posset inponere, quod nisi discernendo non faceret. discernere
autem nisi uidendo non posset? quomodo denique ipsa mulier

6 Gen. 3, 6. 7 11 cf. Gen. 21, 19 13 cf. Luc. 24, 13 15 cf.
Luc. 24, 30. 31 22 cf. Gen. 2, 19

1 nuptiae om. A 2 quia] qui P parum intelligunt P diligenter—
erant om. P 4 absit hoc credere om. m. 1 8 5 esse K 6 et sumens
TKBVP 7 secum om. N 8 cognouerunt ja quia] et F 9 illis
fuisse T 10 quos KBVPN diuina scriptura apertos VP

11 nunquid P sare FBN 12 clausus K 15 apti m 16 eorum]
amborum W agnouerunt FEKEVPMbd 17 est om. K ambo-
rum] eorum T 18 agnuscendum (u pro o fere semper) K cognoscen-
dum A 19 accederat K 20 cottidie TN quottidie P 21 adductis
ad se T om. P 22 uolatibus A 23 discern endum B discernere
om. B 24 autem om. ja ipsa om. W

Digitized by

Google

218 S. Aureli Augustini

ei demonstrata est, quando ait: hoc nunc os ex ossibus
meis et caro de came mea? postremo si usque adeo
quisquam fuerit contentiosus, ut haec eum dicat non cernendo,
sed palpando potuisse, quid dicturus est, quod ibi legitur
mulier lignum de quo fuerat cibum sumptura prohibitum 5
uidisse quam esset speciosum oculis ad uidendum?
erant itaque nudi et non confundebantur, non quia
non uidebant, sed quia nihil unde confunderentur in membris
senserant, quae uidebant. non enim dictum est: erant ambo
nudi et ignorabant, sed: non confundebantur. quia enim 10
nihil praecesserat quod non liceret, nihil secutum fuerat
quod puderet.

VI. 7. Ibi homo primitus dei lege transgressa aliam legem
repugnantem suae menti habere coepit in membris et inoboe-
dientiae suae malum sensit, quando sibi dignissime retribu- ib
tarn inoboedientiam suae carnis inuenit. talem quippe etiam
serpens oculorum apertionem seducendo promiserat, ad aliquid
uidelicet sciendum, quod melius nesciretur. tunc in se quippe
sensit homo quod fecit, tunc a bono malum non carendo,
sed perpetiendo discreuit. iniustum enim erat, ut obtemperaretur *o
a seruo suo, id est a corpore suo ei qui non obtemperarat
domino suo. nam quid est, quod oculi, labia, lingua, manus,
pedes, inflexiones dorsi, ceruicis et laterum ut ad opera sibi
congrua moueantur positum in potestate est, quando ab in-
pedimentis corpus liberum habemus et sanum, ubi autem 25

1 Gen. 2, 23 5 cf. Gen. 3, 6 7 Gen. 3, 1 13 cf. Rom. 7, 23
15 c. Iul. Pel. V 8 16 cf. Gen. 3, 5 20 c. Iul. Pel. V 8. 16 (iniustum
—domino suo) 22 Op. imp. Ill 187 (warn— 219, 4 nolente) 23 cf.
c. Iul. Pel. V 21

1 ei om. B 2 de] ex B 3 hoc N 4 potuisse discernere KRVPN
potuisse cognoscere b 5 fuerant W 7 utique T 9 abi A 11 ni-
hil pr.] non C 13 ibi enim KBN legem] lege K 14 repu-
gnantem om. T 15 suae om. T 16 inobedientie, p. 17 ocu-
lorum apertionem serpens N aptionem P 19 quid VPMAbd
20 percipiendo S 21 obtemperauerat EKVPBMSWmp 22 lingua
om. B 23 pes T dorsi et ceruicis (ceru s. 1.) M et ceruicis
laterum A et om. M 24 ab om. BMWmp impediraento B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 7—8 219

uentum fuerit, lit filii seminentur, ad uoluntatis nutum membra
in hoc opus creata non seruiunt, sed expectatur, ut ea uelut
sui iuris libido commoueat, et aliquando non facit animo
uolente, cum aliquando faciat et nolente? hincine non erube-

s sceret humani libertas arbitrii, quod contemnendo imperantem
deum etiam in membra propria proprium perdidisset imperium?
ubi autem conuenientius monstraretur inoboedientiae merito
humanam deprauatam esse naturam quam in his inoboedientibus
locis, unde per successionem subsistit ipsa natura? nam ideo

io proprie istae corporis partes naturae nomine nuncupantur.
hunc itaque motum ideo indecentem, quia inoboedientem, cum
illi primi homines in sua carne sensissent et in sua nuditate
erubuissent, foliis ficulneis eadem membra texerunt, ut saltern
arbitrio uerecundantium uelaretur, quod non arbitrio uolentium

is mouebatur, et, quoniam pudebat quod indecenter libebat,
operiendo fieret quod decebat.

VII. 8. Quia ergo nee isto adiuncto malo perire potuit
nuptiarum bonum, putant inprudentes hoc non esse malum,
sed pertinere ad illud bonum. discernitur autem non solum

20 ratione subtili, uerum etiam uulgatissimo iudicio naturali,
quod et in illis adparuit hominibus primis et hodieque tenetur
ab hominibus coniugatis. quod enim illi postea propagatione
fecerunt, hoc est conubii bonum; quod uero prius confusione
texerunt, hoc est concupiscentiae malum, quod uitat ubique

1 cf. de peccato orig. 35; c. Iul. Pel. V 19. 20 3 Op. imp. Ill
183 (aliquando— nolente) lie. Iul. Pel. V 25 (hunc— decebat) cf. Gen.
3, 7 22 c. Iul. Pel. V 31 (quod— malum); Op. imp. Ill 170 (quod—
220, 1 8ecretum) 24 Op. imp. Ill 184 (concupiscentiae— secretum); ib. V 30

2 exspectatur E 3 faciat T 4 hinc»ne C hincne Fbd hinccine m. 2
EV, Pja hinc enim B herubisceret K 5 humana B contaminendo
m. 1 C contempnendo EP 8 deprauatam esse humanam naturam Vbd
inoboecUentibus locis] membris N non oboedientibus locis (non init. uers.
m. 2 add.) C 9 substitit BBWybd 10 proprie CKp 12 et om. T
13 saltim KPN 14 uerecundatium A 15 mobatur P 21 hominibus
apparuit B primis hominibus jjl et om. FEN 22 omnibus

TMSWAmp 23 conubio m. 1 C confusions A

Digitized by

Google

220 "S. Aureli Augustini

conspectum et quaerit pudendo secretum. proinde nuptiae
quia etiam de illo malo boni aliquid faciunt, gloriantur, quia
sine illo fieri non potest, erubescunt. tamquam si quispiam
pede uitiato ad aliquod bonum etiam claudicando perueniat,
nee propter claudicationis malum mala est ilia peruentio nee *
propter illius peruentionis bonum bona est claudicatio, ita
nee propter libidinis malum nuptias condemnare nee propter
nuptiarum bonum libidinem laudare debemus.

VIII. 9. Iste quippe est morbus, de quo apostolus etiam
eoniugatis fidelibus loquens ait: haee est enim uoluntas 10
dei, sanctificatio uestra, abstinere uos a forni-
catione, ut sciat unusquisque uestrum suum uas
possidere insanctificationeethonore, noninmorbo
desiderii sicut et gentes, quae ignorant deum.
non solum igitur coniugatus fidelis uase non utatur alieno, is
quod faciunt a quibus uxores adpetuntur alienae, sed nee
ipsum proprium in concupiscentiae carnalis morbo possidendum
sciat. quod non sie accipiendum est, tamquam prohibuerit
apostolus coniugalem, hoc est licitum honestumque concubitum,
sed ut iste concubitus, qui nihil morbidae libidinis haberet 20
adiunctum, si non praecedente peccato in eo perisset libertatis
arbitrium, quod nunc id habet adiunctum, non sit uoluntatis,
sed necessitatis, sine qua tamen in procreandis filiis ad fructum
perueniri non potest ipsius uoluntatis. quae uoluntas in co-
nubiis fidelium non eo fine determinatur, ut transituri filii 2s
nascantur in saeculo isto, sed ut permansuri renascantur in

5 cf. c. Iul. Pel. V 34 10 I Thess. 4, 3—5 19 cf. c. Iul.

Pel. V 35 24 cf. c. Iul. Pel. V 41

2 etiaml enim C, er. in F, om. E de om. m aliquid boni BVbd
quia uero P 3 fieri om. B erubescant m. 1 F tamqua (qua
s. I. m. 2) T 4 uiciato jjl uiato K uiator P 5 ilia dm. E 7 pr. neque 8
10 fidelibus eoniugatis T 12 uestrum om. KVPBMWAm}*. 13 pos-
side A 14 et desideriis T et om. Wm 15 ergo jjl coniugatos K
16 qui uxores appetunt alienas KBVPN 17 ipso B in om. A

20 sit concubitus BVPBMWAmy. 21 perissit K 22 id] ideo KBVPN
ut non KBVPN uoluptatis F [25 transitorii (0 ex u) C,FE trans-
ituri tantum N

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscent! a I 9 — 10 221

Christo. quod si prouenerit, merces erit de coniugio plenae
felicitatis; si autem non prouenerit, pax erit coniugibus bonae
uoluntatis. hac intentione cordis qui suum uas possidet, id
est coniugem suam, procul dubio non possidet in morbo

& desiderii, sicut gentes quae ignorant deum, sed in
sanctificatione et honore, sicut fideles qui sperant in
deum. illo quippe concupiscentiae malo utitur homo, non
uincitur, quando earn inordinatis atque indecoris motibus
aestuantem frenat et cohibet neque nisi propagini consulens

10 relaxat atque adhibet, ut spiritaliter regenerandos carnaliter
gignat, non ut spiritum carni sordida seruitute subiciat. sic
patres sanctos ex Abraham et ante Abraham, quibus deus
quod ei placuerint perhibet testimonium, usos fuisse con-
iugibus neminem oportet dubitare christianum, quando qui-

i5 busdam etiam singulis plures habere concessum est, ubi ratio

fuit prolis multiplicandae, non uariandae adpetitio uoluptatis.

Vini. 10. Nam si deo patrum nostrorum, qui etiam noster

est, ilia numerositas coniugum propterea non displicuisset,

ut copiosius se libido iactaret, ita etiam sanctae feminae ser-

ao uissent pluribus singulae. quod si aliqua faceret, quid earn
nisi concupiscentiae turpitudo conpelleret, ut plures uiros
haberet, quando ista licentia plures filios non haberet? ue-
rumtamen magis pertinere ad nuptiarum bonum non unum
et multas, sed unum et unam satis indicat ipsa prima di-

4 cf. Thess. 4, 5. 4 11 cf. c. Faustum 1. XXII; c. Iul. Pel.

V45

1 mercis K merces — prouenerit om. B 6 que T 7 deo N

8 moribus E 9 propagandi E propagine T propagationi P 10 spi-
ritualiter EP 11 gignant T carnis KEPN carnis V carnali T

sordide T seruitutis T seruitus MSWAm^ subiciant (n *. I.) T
12 ex] et BMWAm\i. om. 8 habraham pr. KS 13 eij et T placu-
erit T peribet T usus T 14 dubitare om. W etiam quibus-
dam A 15 concessum est habere m 16 uari*andae K uoluntatis E
19 ut] quod P etia K 20 plurioribus KB ea 8 21 turpitudo
concupiscentiae T 22 quando— haberet om. m. IT filios (s. exp.
uiros) E 24 primitus T

Digitized by

Google

222 S. Aureli Augustini

uinitus facta coniugum copula, ut inde conubia sumerent
initium, ubi honestius adtenderetur exemplum. progrediente
autem genere human o iunctae sunt quibusdam bonis uiris
bonae feminae, singulis plures. unde adparet et illud digni-
tatis magis adpetisse modestiam et hoc fecunditatis permisisse &
naturani. nam et principatus magis naturaliter unius in multos
quam in unum potest esse multorum. nee dubitari potest
naturali ordine uiros potius feminis quam uiris feminas prin-
cipari. quod seruans apostolus ait: caput mulieris uir, et:
mulieres, subditae estote uiris uestris, et apostolus 10
Petrus quomodo Sarra, inquit, obsequebatur Abrahae,
dominum ilium uocans. quod licet ita sese habeat, ut
natura principiorum amet singularitatem, facilius autem plu-
ralitatem uideamus in subditis, tamen plures feminae uni
uiro numquam licite iungerentur, nisi ex hoc plures filii 1*
nascerentur. unde si una concumbat cum pluribus, quia non
est ei hinc multiplicatio prolis, sed frequentatio libidinis,
coniux non potest esse, sed meretrix.

X. 11. Quoniam sane non tantum fecunditas, cuius fructus
in prole est, nee tantum pudicitia, cuius uinculum est fides, 20
uerum etiam quoddam sacramentum nuptiarum commendatur
fidelibus coniugatis — unde dteit apostolus: uiri, diligite
uxores uestras, sicut et Christus dilexit ecclesiam
— huius procul dubio sacramenti res est, ut mas et femina
conubio copulati quamdiu uiuunt inseparabiliter perseuerent *&

9 I Cor. 11, 3 10 Col. 3, 18 11 I Petr. 3, 6 21 cf. c. Iul.
Pel. V 46 22 Eph. 5, 25

1 coniugii P 2 ibi T attenderentur P 3 iunctae sunt] tunc
desiuit BA tunc desunt Mm\i tunc desinit SW Bint K 4 feminae
coniungi BMWAm\i. feminae coniugi S 6 multas N 7 multarum N
dubitare K 12 itaque m 13 principum VPN singularitatem

amet N facilis W 15 licite oro. B 16 nascentur K concubat S
17 hinc ei T hinc om. WAm\L multitudo (in mg. m. 2 multipU-
catio) C 18 coniunx CEPm esse non potest A sed om. W
20 pr. non est 8 23 et om. 8 dilexit xps 8 24 maris C maris E
ma8culus TBVPN 25 copulati conubio B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 11 223

nec liceat excepta causa fornicationis a coniuge coniugem
dirimi. hoc enim custoditur in Christo et ecclesia, ut uiuens
cum uiuente in aeternum nullo diuortio separetur. cuius
sacramenti tanta obseruatio est in ciuitate dei nostri, in

Bmonte sancto eius, hoc est in ecclesia Christi quibusque
fidelibus coniugatis, qui sine dubio membra sunt Christi, ut,
cum filiorum procreandorum causa uel nubant feminae uel
ducantur uxores, nec sterilem coniugem fas sit relinquere, ut
alia fecunda ducatur. quod si quisquam fecerit, non lege

10 huius saeculi, ubi interueniente repudio sine crimine conceditur
cum aliis alia copulare conubia — quod etiam sanctum Moysen
dominus propter duritiam cordis illorum Israhelitis permi-
sisse testatur — sed lege euangelii reus est adulterii, sicut
etiam ilia, si alteri nupserit. usque adeo manent inter uiuentes

is semel inita iura nuptiarum, ut potius sint inter se coniuges
qui ab alterutro separati sunt quam cum bis quibus aliis
adhaeserunt. cum aliis quippe adulteri non essent, nisi ad
alterutrum coniuges permanerent. denique mortuo uiro cum
quo uerum conubium fuit fieri uerum conubium potest cum

ao quo prius adulterium fuit. ita manet inter uiuentes quiddam
coniugale, quod nec separatio nec cum altero copulatio possit
auferre. manet autem ad noxam criminis, non ad uinculum
foederis, sicut apostatae anima uelut de coniugio Christi
recedens etiam fide perdita sacramentum fidei non amittit,

25 quod lauacro regenerationis accepit. redderetur enim procul

1 cf. Matth. 5, 32 4 Ps. 47, 2 12 cf. Matth. 19, 8. 9; Marc. 10, 12

1 coniugem] coniugi A 6 qui] qui sunt KRVPN sine dubio

om. SW sunt om. KRVPN 8 uiri ducant uxores KRVPN 9 si
om. T 11 sanctum om. RP 12 pro duritia R israelitis RVBA\td
13 erit R 14 et usque TKRVPNb 16 a<}ulterutro jx 17 inhese-
runt m ad om. T 19 non potest VP\l m. 2 20 manet etiam inter
KRVPN manet quoddam uinculum coniugale b quidam R 21 ad-
ultero MWA\i ad m posset T 22 noxa A 23 sic MSm sicuti R
apost tae K apotestate C apo**state F apostata VPN postea R de

de S 24 fidem perditam m. 1 C sacramenta m. 1 C 25 la-

uachro B\u

Digitized by

Google

224 S. Aureli Augustini

dubio redeunti, si amisisset abscedens. habet hoc autem qui
recesserit ad cumulum supplicii, non ad meritum praemii.

XL 12. Quibus uero placuit ex consensu ab usu carnalis
concupiscentiae in perpetuum continere, absit ut uinculum
inter illos coniugale rumpatur; immo firmius erit, quo magis 5
ea pacta secum inierunt, quae carius concordiusque seruanda
sunt, non uoluptariis corporum nexibus sed uoluntariis
affectibus animorum. neque enim fallaciter ab angelo dictum
est ad Ioseph: noli timere accipere Mariam coniugem
tuam. coniux uocatur ex prima desponsationis fide, quam 10
concubitu nee cognouerat nee fuerat cogniturus; nee perierat
nee mendax manserat coniugis appellatio, ubi nee fuerat nee
futura erat carnis ulla commixtio. erat quippe ilia uirgo ideo
sanctius et mirabilius iucunda suo uiro, quia etiam fecunda
sine uiro prole dispar, fide conpar. propter quod fidele con- 15
iugium parentes Christi uocari ambo meruerunt et non solum
ilia mater uerum etiam ille pater eius sicut coniux matris
eius, utrumque mente, non carne. siue-tamen ille pater sola
mente siue ilia mater et carne, parentes tamen ambo humili-
tatis eius, non sublimitatis, infirmitatis, non diuinitatis. neque 20
enim mentitur euangelium, ubi legitur: et erant pater eius
et mater mirantes super his quae dicebantur de
ill 0, et alio loco: et ibant parentes eius per onines

9 Matth. 1, 20 10 cf. c. Iul. Pel. V 46. 47 21 Luc. 2, 33.
41. 48 sqq,

1 si om. m. 1 F autem hoc FVPAbd 3 placuerit TKRVPNbd
consu K consuetudine N 4 ut inter illos uinculum coniugale bd 5 illos]
eos jx imo eo (eo 8. 1.) F immo eo P quod T 6 inierint Bbd 7 uolun-
tariis PE nexibus corporum FB Vbd • 9 mariam accipere W Ma-
riam 8. I. M om. 8 10 coniunx CE uocatus (s in ras.) F fide
desponsationis Bbd disponsationis KVP, m. 1 C 13 ulla carnis N
comixtio V 14 et sanctius bd iocunda TEVPN iuncta F uiro
suo B8 16 ambo uocari TN et om. T 17 sic A coniunx K
mater B 18 tam W tantum BM SAm\i 19 et] ex N humilitatis
ambo S 21 enim om. KBVPBMWAm[i. erat TEKVPBSWAmp
23 illo] eo B loco euangelii T et om. T

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 12 — 13 225

annos in Hierusalem; item paulo post: et dixit mater
eius ad ilium: fili, quid fecisti nobis sic? ecce
pater tuus et ego dolentes quaerebamus te. at ille
ut ostenderet habere se praeter illos patrem, qui eum genuit
5 praeter matrem, respondit eis: quid est quod me quaere-
bat is? nesciebatis quia in his, quae patris mei sunt,
oportet me esse? et rursus, ne hoc dicto parentes illos
negasse putaretur, euangelista secutus adiunxit: et ipsi non
intellexerunt uerbum quod locutus est ad illos.
io et descendit cum eis et uenit Nazareth et erat
subditus illis. quibus subditus nisi parentibus? quis autem
subditus nisi Iesus Christus, qui cum in forma dei
esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis
deo? cur ergo illis subditus, qui longe infra formam dei
15 erant, nisi quia semet ipsum exinaniuit formam serui
accipiens, cuius formae parentes erant? sed cum illo non
seminante ilia peperisset, profecto nee ipsius formae serui pa-
rentes ambo essent, nisi inter se etiam sine carnis commixtione
coniuges essent. unde et series generationum, cum parentes
20 Christi conexione successionis commemorantur, usque ad Ioseph
potius, sicut factum est, fuerat perducenda, ne in illo coniugio
uirili sexui utique potiori fieret iniuria, cum ueritati nihil
periret, quia ex semine Dauid, ex quo uenturus praedictus
est Christus, et Ioseph erat et Maria.
26 13. Omne itaque nuptiarum bonum inpletum est in illis
parentibus Christi, proles, fides, sacramentum. prolem cogno-
scimus ipsum dominum Iesum, fidem, quia nullum adulterium,
sacramentum, quia nullum diuortium.

5 Luc. 2, 49 8 ib. 2, 50. 51 12Phil.2,6.7 20cf.Matth. 1,16; Luc. 3, 23
1 ierusalem TEVSAbd 2 ecce] et T om. B 3 ego et pater tuus B
illi K 4 se om. m patrem praeter illos W 7 rursum bd 9 lo-
cutus est] dixit C 10 discendit K illis A 12 Christus Iesus
TFEKVPN 13 rapina FB esse om. T esse se BN aequalem
m. 1 K,N 14 infra om. B forma W 21 sicut et (et s. I) Jf,
Wm\i 22 sexu A potiora fuerit B nihil ueritati P ueritate TA
26 parentibus om. W 27 xpm T fidem quidem B

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 15

Digitized by

Google

226 S. Aureli Augustini

XII. Solus ibi nuptialis concubitus non fuit, quia in came
peccati fieri non poterat sine ilia carnis concupiscentia, quae
accidit ex peccato, sine qua concipi uoluit, qui futurus erat
sine peccato non in came peccati, sed in similitudine
carnis peccati, ut hinc etiam doceret omnem quae do con- 5
cubitu nascitur carnem esse peccati, quandoquidem sola quae
non inde nata est non fuit caro peccati, quamuis coniugalis
concubitus, qui fit intentione generandi, non sit ipse peccatum,
quia bona uoluntas animi sequentem ducit, non ducentem
sequitur corporis uoluptatem nee humanum arbitrium trahitur 10
subiugante peccato, cum iuste redigitur in usum generandi
plaga peccati. huius plagae quidam pruritus in adulteriorum
et fornicationum et quorumlibet stuprorum atque inmunditiarum
foeditatibus regnat, in conubiorum uero necessitudinibus seruit.
ibi de domino tali turpitudo damnatur, hie de pedisequo tali 15
honestas uerecundatur. non est igitur haec libido nuptiarum
bonum, sed obscenitas peccantium, necessitas generantium,
lasciuiarum ardor, nuptiarum pudor. cur ergo non coniuges
maneant, qui ex consensu concumbere desinunt, si manserunt
coniuges Ioseph et Maria, qui concumbere nee coeperunt? so

XIII. 14. Haec enim propagatio filiorum, quae in Sanctis
patribus propter generandum et conseruandum populum dei,
in quo prophetiam Christi praecedere oportuit, officiosissima
fuit, nunc iam non habet illam necessitatem. patet quippe
iam ex omnibus gentibus spiritaliter gignendorum, undecumque 26

4 cf. Rom. 8, 3

1 qui WAm[i. 2 pudenda (pudende. MBm) concupiscentia KRVNbd
3 accedit KB 4 similitudinem C 5 qui Bm 9 ducendo C

10 corpus CE corporis sui RV uoluntatem VPBSWAm\k 11 cum —
peccati om. T 12 quidem JV quitjdam m. 2 V pruritas m. 1 M,

BWAmu. 13 st*uprorum M 14 f^ditatibus TMm f*editatibus F

in necessitates A 15 talis PR m. 2, om. A turpido C pedis-
sequo C m. 2, FERVPNbd talis PR m. 2 16 non est] nee T

17 obscenitas J^ obscoenitas RVAbd uoce necessitas fin. cod. F

18 fit pudor N 19 serunt— Io om. m 20 non PBWSp. 23 pro-
phetia K 24 ullam SWAmy.

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 14—15 227

carnaliter nati fuerint, copia filiorum. et quod scriptum est:
tempus amplectendi et tempus continendi ab am-
plexu, per illud atque hoc tempus agnoscitur distributum;
illud quippe fuit amplectendi, hoc autem continendi ab amplexu.

5 15. Itaque et apostolus, cum hinc loqueretur, ait: hoc
autem dico, fratres: tempus breue est; reliquum
est ut et qui habent uxores tamquam non habentes
sint, et qui flent, tamquam non flentes, et qui
gaudent, tamquam non gaudentes, et qui emunt,

io tamquam non ementes, et qui utuntur hoc mundo,
quasi non utantur; praeterit enim figura huius
mundi. uolo uos sine sollicitudine esse, haec omnia,
ut exponendo aliquid hinc breuiter dicam, sic existimo in-
tellegenda. hoc, inquit, dico, fratres: tempus breue

15 est; non adhuc populus dei propagandus est generatione
carnaliter, sed iam regeneratione spiritaliter colligendus. re-
liquum est ergo, ut et qui habent uxores, non car-
nali concupiscentiae subiugentur, et qui flent tristitia prae-
sentis mali, gaudeant spe futuri boni, -et qui gaudent

20 propter temporale aliquod commodum, timeant aeternum iudi-
cium, et qui emunt sic habendo possideant, ut amando
non haereant, et qui utuntur hoc mundo, transire se
cogitent, non manere; praeterit enim figura huius
mundi. uolo uos, inquit, sine sollicitudine esse,

25 hoc est: uolo sursum cor in his quae non praetereunt uos

2 Eccle. 3, 5 5 1 Cor. 7, 29-32

3 per] super C illud — tempus] utrumque hoc tempus VP cognu-
scitur K cognoscitur VMSWm 5 et om. m 7 et ut Vbd hii
qui T 8 quasi CT 9 gaudent tamquam non om. B 10 ementes]
possidentes bd 11 tamquam \l 13 hinc om. N «stimo K estimo
PMSAmp 14 inquam BN dico om. W 16 iam om. E iam
regeneratione om. N 17 et om. C\l 18 subiungenturJ? P m. 1 tristi-
tiarp P 20 timeat M m. 1 21 et qui emunt om. N possedeant K
23 manere] mare K amare BN praeteriit T 24 uolo uos sursum T
25 his om. T qug T

15*

Digitized by

Google

228 S. Aureli Augustini

habere, deinde subiungit et dicit: qui sine more est,
cogitat ea quae sunt domini, quomodo placeat
domino; qui autem matrimonio iunctus est, cogitat
quae sunt mundi, quomodo placeat uxori, atque ita
quodam modo exponit quod supra dixerat: qui habent 5
uxores, tamquam non babentes sint. qui enim sic
habent uxores, ut cogitent ea quae sunt domini, quomodo
placeant domino, nee in his quae sunt mundi cogitent placere
uxoribus, tamquam non habentes sunt, quod ea facilitate fit,
quando et uxores tales sunt, ut eis mariti non ideo placeant, 10
quia diuites, quia sublimes, quia genere nobiles, quia carne
amabiles, sed quia fideles, quia religiosi, quia pudici, quia
uiri boni sunt.

X1III. 16. Verum in coniugatis ut haec optanda atque
laudanda, sic alia toleranda sunt, ne in damnabilia flagitia, 15
id est in fornicationes uel adulteria conruatur. propter quod
uitandum malum etiam illi concubitus coniugum, qui non
fiunt causa generandi, sed uictrici concupiscentiae seruiunt, in
quibus iubentur non fraudare inuicem, ne temptet eos satanas
propter intemperantiam suam, non quidem secundum im- 20
perium praecipiuntur, tamen secundum ueniam conceduntur.
sic enim scriptum est: uxori uir debitum reddat,
similiter autem et uxor uiro. mulier sui corporis
potestatem non habet, sed uir; similiter autem et
uir sui corporis potestatem non habet, sed mulier. 25
nolite inuicem fraudare nisi ex consensu ad tem-

1 I Cor. 7, 32. 33 5 ib. 7, 29 22 ib. 7, 3-6

2 cogita m. IP cogitet m. 2 P 4 ea quae TK VPBMSWmp.

mundi huius S 7 uxores habent 8 ut om. MSWAm[i domini
sunt A 8 cogitant KVPMSWAm^ m. 2 EB 9 ea facilitate CBS:
ea felicitate TEKBM WAm\*b ea facilitate {supra i add. e m. 2) V facile
P facilius d 10 sunt tales A non ideo mariti B\l non idem mariti
MSWAm 14 ut om. N 15 laudanda om. N 16 corruantur B
17 coniug*um 8 18 causa om. B uiatrici B uiciatrici P uictoria C
21 tamen] sed N 23 similiter autem et] neque N 25 non om.

BMWmp. 26 fraudare inuicem J^jl

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 16 — 17 229

pus, lit uacetis orationi et iterura ad ipsum
estote, ne uos temptet satanas propter intem-
perantiam uestram. hoc autem dico secundum ue-
niam, non secundum imperium. ubi ergo uenia danda

5 est, aliquid esse culpae nulla ratione negabitur. cum igitur
culpabilis non sit generandi intentione concubitus, qui proprie
nuptiis inputandus est, quid secundum ueniam concedit apo-
stolus, nisi quod coniuges, dum se non continent, debitum ab
alterutro carnis exposcunt non uoluntate propaginis, sed libi-

10 dinis uoluptate? quae tamen uoluptas non propter nuptias
cadit in culpam, sed propter nuptias accipit ueniam. quocirca
etiam hinc sunt laudabiles nuptiae, quia et illud, quod non
pertinet ad se, ignosci faciunt propter se. neque enim etiam
iste concubitus, quo seruitur concupiscentiae, sic agitur, ut

15 inpediatur fetus, quern postulant nuptiae.

XV. 17. Sed tamen aliud est non concumbere nisi sola
uoluntate generandi, quod non habet culpam, aliud carnis
concumbendo adpetere uoluptatem, sed non praeter coniugem,
quod uenialem habet culpam, quia, etsi non causa propagandae

20 prolis concumbitur, non tamen huius libidinis causa propaga-
tion! prolis obsistitur siue uoto malo siue opere malo. nam
qui hoc faciunt quamuis uocentur coniuges, non sunt nee
ullam nuptiarum retinent ueritatem, sed honestum nomen
uelandae turpitudini obtendunt. produntur autem quando eo

26 usque progrediuntur, ut exponant filios, qui nascuntur inuitis.

16 c. Iul. Pel. V 63 (aliud— 19 culpam)

1 ad id ipsum TVPbd id ipsum (id 8. ad) B 2 incontinentiam

MWAm\i. 5 culpae esse S 6 propriae K propterea B 7 quid]
qui* S 9 propagandi P 10 uoluntate T uoluntas T 11 nuptia K
13 ignusci K enim om. E 15 impleatur C foetus C fetois K\i.
po8tulent K 17 uoluptate A aliud autem TKBVP aliud est autem
N carnis quidem TKPN 18 uoluntatem T uxorem B 19 gene-
randae M Wm\i. 20 obsistitur T propagatione C propagation^ S

21 uotum m. 1 C 22 hoc qui E qui om. K 23 ulla K 24 turpi-
tudinis E obtentunt jji

Digitized by

Google

230 S. Aureli Augustini

oderunt enim nutrire uel habere, quos gignere metuebant.
itaque cum in suos saeuit, quos nolens genuit tenebrosa
iniquitas, clara iniquitate in lucem promitur et occulta tur-
pitudo manifesta crudelitate conuincitur. aliquando eo usque
peruenit haec libidinosa crudelitas uel libido crudelis, ut 5
etiam sterilitatis uenena procuret et si nihil ualuerit, con-
ceptos fetus aliquo modo intra uiscera extinguat ac fundat,
uolendo suam prolem prius interire quam uiuere, aut si in
utero iam uiuebat, occidi ante quam nasci. prorsus si ambo
tales sunt, coniuges non sunt; et si ab initio tales fuerunt, 10
non sibi per conubium, sed per stuprum potius conuenerunt.
si autem non ambo sunt tales, audeo dicere: aut ilia est
quodam modo mariti meretrix aut ille adulter uxoris.

XVI. 18. Quia igitur nuptiae tales esse non possunt, quales
primorum hominum, si peccatum non praecessisset, esse po- is
tuerunt, sint tales, quales sanctorum patrum fuerunt, ut pu-
denda carnis concupiscentia, quae in paradiso nee ante pec-
catum fuit nee post peccatum esse perraissa est, quia necesse
est in corpore mortis huius ut sit, non ei seruiatur, sed ipsa
potius nonnisi ad propagandam prolem seruire cogatur. aut 20
quia hoc tempus, quod iam esse diximus, continendi ab am-
plexu non habet huius officii necessitatem adiacente undique
in omnibus gentibus tanta fertilitate gignendorum spiritaliter
filiorum, illud potius excellentis continentiae bonum qui
potest cap ere, capiat; qui uero id capere non potest, 25
et si acceperit uxorem, non peccat, et femina, si se

21 cf. p. 227, 4 24 cf. Matth. 19, 12. 11 25 cf. I Cor. 7, 28. 9

1 oder W 2 in om. T 4 manifestata E crudulitate K cre-
dulitate B 6 sterelitatis E crudelitatis SW ualuerint TP 7 foetus
C faetus EK exstinguat RVAbd 8 iam in utero MS WAm\j. 9 iam
om. B non uiuebat C occidit C 11 potius per stuprum N

12 tales sunt S 13 meretrix-— quia om. C meretrix mariti BSbd

meritrix W 14 non— esse om. W 16 sint tales om. N pudende P
17 concupiscentie, P 18 esse] illic esse KRVPN non esse TE 19 ei
om. P 20 propaganda M 22 adiacentem T 23 in om. It gen-
tibus om. S 26 et om. P si fin. om. S

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 18 — 19 231

non continet, nubat. bonum est enim homini muli-
erem non tangere. uerum quia non omnes capiunt
uerbum hoc, sed quibus datum est, restat, ut propter
fornicationes unuaquisque suara uxorem habeat

5 et unaquaeque uirum suura habeat ac sic infirmitas
incontinentiae, ne cadat in ruinam flagitiorum, excipiatur hone-
state nuptiarum. quod enim ait apostolus de feminis: uolo
igitur iuniores nubere, hoc et de maribus dici potest:
uolo iuniores uxores ducere, ut ad utrumque sexum pertineat

io 'filios procreare, patres et matres familias esse, nul-

lam occasionem dare aduersario maledicti gratia*.

XVII. 19. In nuptiis tamen bona nuptialia diligantur: proles,

fides, sacramentum. sed proles, non ut nascatur tantum uerum

etiam ut renascatur; nascitur namque ad poenam, nisi rena-

15 scatur ad uitam. fides autem, non qualem habent inter se
etiam infideles zelantes carnem; quis enim uir quamlibet in-
pius uult adulteram uxorem? aut quae mulier quamlibet inpia
uult adulterum uirum? hoc in conubio bonum naturale est
quidem, carnale tamen. sed membrum Christi coniugis adul-

20 terium coniugi debet timere, non sibi et a Christo sperare
fidei praemium, quam exhibet coniugi. sacramentum uero,
quod nee separati et adulterati amittunt, coniuges concorditer
casteque custodiant. solum est enim quod etiam sterile con-
iugium tenet iure pietatis iam spe fecunditatis amissa, propter

25 quam fuerat copulatum. haec bona nuptialia laudet in nuptiis,

1 I Cor. 7, 1 2 Matth. 19, 11 3 1 Cor. 7, 2 7 1 Tim. 5, 14

1 Eligatur bonum P enim est B enim om. W 2 omnes om.
SW 4 uxorem suam EKVBMWAp suam om. S 8 et om. A
9 pertineat sexum N 14 renascatur ad uitam pr. S 16 uir] uj§ T
17 quemlibet P inpia om. P 18 in conubio] conubii N conu-
bium K 19 sed mens xpiani coniugis P 20 separare m. 1 CB, E

22 separati et adulterati TV A: sperati et adulterati KB separari nee
adulterari C, m. 1 m separati nee adulterati P separari et adulterari

1 spreti 1 adulterati

ESW\ij m. 2 m separari et adulterari BM admittunt CEBMWm qui
(qui 8. I. M) concorditer casteque custodiant (custodiunt E, m. 2 M, S
Wmp.) EN 24 pietas T 25 in nuptiis] Inuptus B

Digitized by

Google

232 S. Aureli Augustini

qui laudare uult nuptias. carnis autem concupiscentia non
est nuptiis inputanda, sed toleranda. non enim est ex naturali
conubio ueniens bonum, sed ex antiquo peccato accidens malum.
XVIII. 20. Propter hanc ergo fit, ut etiam de iustis et
legitimis nuptiis filiorum dei non filii dei, sed filii saeculi 5
generentur, quia et hi qui generant, si iam regenerati sunt,
non ex hoc generant quod filii dei sunt, sed ex quo adhuc
filii saeculi. dominica quippe sententia est: filii saeculi
huius generant et generantur. ex quo.itaque sumus adhuc
filii saeculi huius, exterior homo noster corrumpitur, 10
ex hoc et huius saeculi filii generantur nee filii dei nisi rege-
nerentur fiunt; sed ex quo sumus filii dei, interior re-
nouatur de die in diem, quamuis et ipse exterior per
lauacrum regenerationis sanctificatus sit et spem futurae in-
corruptionis acceperit, propter quod et templum dei merito 15
dicitur. corpora uestra, in quit apostolus, templum in
uobis spiritus sancti est, quern habetis a deo, et non
estis uestri; empti enim estis pretio magno. glori-
ficate ergo deum in corpore uestro. hoc totum non
solum propter praesentem sanctificationem, sed maxime propter 20
illam spem dictum est, de qua idem alio loco dicit: sed et
nos ipsi primitias spiritus habentes et ipsi in nobis met
ipsis ingemiscimus adoptionem expectantes, redem-

1 c. Iul. Pel. VI 40 (carnis— 233, 3 tenetur) 8 Luc. 20, 34

10 II Cor. 4, 16 16 I Cor. 6, 19, 20 21 Koro. 8, 23

1 pudenda concupiscentia KRVPN 2 in nuptiis N inputanda]
pudenda N est enim BVPbd 3 peccati N accedens KB

4 ergo om. T 5 filii dei sunt SWAmp 6 regenerati] generati CTE
7 non— generant om. C quod] ex quo Bbd quo T om. K ex hoc
quod (quod s. 1.) C 8 huius saeculi TBVbd 9 generant et om. T
filii adhuc N 10 huius saeculi BVbd 11 hoc] quo SW uoce

saeculi inc. cod. F filii saeculi KPN 12 interior de die in diem
renouatur BVbd 17 est sps scT F 18 pretio add. m. 2 T 19 ergo
om. BW\i. post ergo add. et portate Bpbd, m. 2 T 21 dicit om. B
22 habentes spiritus KVP ipsi om. jx 23 adoptione K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 20—21 233

ptionem corporis nostri. si ergo redemptio corporis nostri
secundum apostolum expectatur, profecto quod exspectatur
adhuc speratur, nondum tenetur. unde adiungit et dicit:
spe enim salui facti sumus; spes autem quae uidetur

5 non est spes; quod enim uidet quis, quid et sperat?
si autem quod non uidemus speramus, per patientiam
expectamus. non itaque per hoc quod expectamus, sed per
hoc quod toleramus, carnales filii propagantur. absit ergo, ut
fidelis homo, cum audit abapostolo: diligite uxores uestras,

10 concupiscentiam carnis diligat in uxore, quam nee in se ipso
debet diligere audiens alterum apostolum: nolite diligere
mundum nee ea quae in mundo sunt, quisquis dilexerit
mundum, non est caritas patris in illo, quia omnia
quae in mundo sunt concupiscentia carnis est et

is concupiscentia oculorum et ambitio saeculi, quae
non est a patre, sed ex mundo est. et mundus trans-
ibit et concupiscentia eius; qui autem fecerit uolun-
tatem dei, manet in aeternum, sicut et deus manet
in aeternum.

20 XVII1L 21. Ex hac igitur concupiscentia carnis quod
nascitur, utique mundo, non deo nascitur; deo autem nascitur,
cum ex aqua et spiritu renascitur. huius concupiscentiae
reatum regeneratio sola dimittit, quern generatio trahit.
ergo quod generatum est, regeneretur, quia non potest

25 aliter, ut quod tractum est remittatur. ut enim quod

4 Rom. 8, 24. 25 9 cf. Col. 3, 19 11 I Ioh. 2, 15—17 21 c.
Iul. Pel. VI 3 22 c. Iul. Pel. VI 6 (huius— remittatur) 25 c. Iul.
Pel. VI 11 {quod dimissum — 234, 2 tamen fit)

1 si — nostri om. CT nostri] sequentia in T post sex folia leguntur
(/also in mg. add. deest) 2 secundum apostolum om. T 3 et nondum
KBPN 5 tiuid om. B et om. TFN, m. 2 CV 8 carnalis K

9 uxorem m. 1 12 quisquis] si quis enim P 13 est om. 8 eo
TB (in mg. illo P) 15 quae non est a patre] et ubique non est a

patre T 16 est er. K a] ex PN transit N 20 quod] qui N
22 spu sco Nb nascitur C 23 quern] ac per hoc TKBVPd 24 re-
generator TN post regeneretur add. ut similiter TKBVPNbd ali-
ter potest E 25 ut pr. om. TKBVPNbd

Digitized by

Google

234 S. Aureli Augustini

diraissum est in parente trahatur in prole, miris quidem
modis fit, sed tamen fit. haec inuisibilia et infidelibus in-
credibilia, sed tamen uera ut haberent aliquod uisibile exemplum,
hoc in quibusdam arbustis diuina prouidentia procurauit.
cur enim non credamus propter hoc esse institutum, ut ex 5
oliua nascatur oleaster? an credendum non est in aliqua re
quae creata est ad usus hominum creatorem prouidisse et
instituisse, quod ad generis humani ualeret exemplum? mirum
est ergo quemadmodum a peccati uinculo per gratiam liberati
gignant tamen eodem uinculo obstrictos, quos eodem modo 10
oporteat liberari. fatemur, mirum est. sed quod latent fetus
oleastrorum etiam in semiuibus olearum, quando et hoc
crederetur, nisi experientia probaretur? proinde sicut gignitur
ex oleastri semine oleaster et ex oleae semine nonnisi oleaster,
cum inter oleastrum et oleam plurimum distet, ita gignitur i&
et de carne peccatoris et de carne iusti uterque peccator,
quamuis inter peccatorem et iustum plurimum distet. gignitur
autem peccator actu adhuc nullus et ortu nouus, sed reatu
uetus: homo a creatore, captiuus a deceptore, indigens re-
demptore. sed quaeritur quomodo trahi possit captiuitas prolis 2a
etiam de parentibus iam redemptis. et quia non facili ratione
indagatur nee sermone explicatur, ab infidelibus non creditur:
quasi et illud quod de oleastro et de olea diximus, ut generis
dissimilis sit fetus similis, facile aliqua inuenit ratio uel

14 c. Iul. Pel. VI 15 21 c. Iul. Pel. VI 11 (et quia— cre-

ditur)

1 missum F amissum E prolem CBb 4 curauit P 5 credimus
m. 1 B institum K 6 oliba m. 1 T holeaster E 7 quae

om. BVPN est om. BVPN ad usus] aduersus T usQ A

hominem T 11 mirum— olea om. C latet B lateret d 12 in
seminibus etiam B 13 experientiae C experitia B 14 et ex KVPBAm
ex oleastri— 15 gignitur om. m. 1 C et ex— oleaster om. B ex

om. TKN semine oleae T 17 peccatorum WS m. 1 plurimum om.
SW cingitur m 19 redemptorS CT 22 nee] non iV" 23 illo K
alt. de om. TKN 24 non facile A inueniat Pb ratione E

gratia C

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 21 — 22 235

explicat sermo. sed hoc ab eo .qui experiri uoluerit, cerni
potest, sit ergo in exemplo, uncle et illud credatur quod
cerni non potest.
XX. 22. Non enim fides dubitat Christiana, quam noui

5 haeretici obpugnare coeperunt, et eos, qui lauacro regenera-
tionis abluuntur, redimi de diaboli potestate et eos, qui
nondum tali regeneratione redempti sunt, etiam paruulos filios
redemptorum sub eiusdem diaboli esse potestate captiuos,
nisi et ipsi eadem Christi gratia redimantur. ad omnes namque

io pertinere non dubitamus aetates illud de quo apostolus loquitur
beneficium dei: qui eruit nos de potestate tenebrarum
et transtulit in regnum filii caritatis suae, ab hac
igitur potestate tenebrarum, quarum est diabolus princeps,
id est a potestate diaboli et angelorum eius, quisquis erui

15 cum baptizantur negauerit paruulos, ipsorum ecclesiae sacra-
mentorum ueritate conuincitur, quae nulla haeretica nouitas
in ecclesia Christi auferre uel mutare permittitur regente
atque adiuuante capite totum corpus suum, pusillos cum
magnis. in ueritate itaque, non in falsitate potestas diabolica

20 exorcizatur in paruulis, eique' renuntiant, quia per sua non
possunt, per 'corda et ora gestantium, ut eruti a potestate
tenebrarum in regnum sui domini transferantur. quid ergo in
eis est, per quod in potestate diaboli teneantur, donee eruantur
inde per sacramentum baptismatis Christi? quid est nisi

25 peccatum? non enim aliud inuenit diabolus, unde posset

4 c. Iul. Pel. VI 22 (Jides-12 suae) 11 Col. 1. 13

1 explicet Pb hoc om. BP 4 enim s. I. K om. R 5 expu-

gnare E 6 obluuntur K diabuli (u pro o fere semper) K 8 pote-
state diaboli esse T diaboli potestate esse B potestate esse S po-
testatem C 9 eiusdem N 12 caritatis] claritatis VP\l 13 diabolus
est SW 14 erui] serui K 18 iuuante FE adunante Sm 19 in alt
om. BMSWAp 20 exorchizantur K exorzizatur BM W\i. eique] ei
qui Tfj. et que KBMSWAm 21 gestantium ad hoc renuntiant ut sqq.
MSWAmi*. gestantium ab illo renuntiant ut sqq. B 22 tenebrarum]

diaboli W sui om. m 23 est om. jjl tenentur N 24 est ergo B
esU*** C 25 aliud enim non B inuenit aliud B possit CT

Digitized by

Google

236 S. Aureli Augustini

humanam suo iuri mancipare naturam, quam bonam bonus
auctor instituit. nullum autem peccatum paruuli in sua uita
proprium commiserunt. remanet igitur originate peccatum,
per quod sub diaboli potestate captiui sunt, nisi inde lauacro
regenerationis et Christi sanguine redimantur et transeant in 5
regnum redemptoris sui frustrata potestate captiuatoris sui
et data potestate, qua fiant ex filiis huius saeculi filii dei.
XXL 28. lam nunc si quodam modo interrogemus bona
ilia nuptialia, unde ab eis potuerit peccatum in paruulos
propagari, respondebit nobis operatio propagandae prolis: ego 10
in paradiso magis felix essem, si peccatum non fuisset ad-
missum. ad me namque pertinet ilia benedictio dei: crescite
et multiplicamini. ad ho; opus bonum diuersi sexus diuersa
membra sunt condita, quae quidem ante peccatum iam erant,
sed pudenda non erant. respondebit pudicitiae fides: si peccatum 15
non fuisset, quid me in paradiso securius esse potuisset, ubi
nee stimularet mea nee alterius me libido temptaret? respon-
debit etiam conubii sacramentum: de me ante peccatum dictum
est in paradiso: relinquet homo patrem et matrem et
adhaerebit uxori suae, et erunt duo in came una, quod 20
magnum sacramentum dicit apostolus in Christo et in
ecclesia. quod ergo est in Christo et in ecclesia magnum,
hoc in singulis quibusque uiris atque uxoribus minimum, sed
tamen coniunctionis inseparabilis sacramentum. quid horum
est in nuptiis, unde peccati uinculum transiret in posteros? 25
nempe nihil; et certe his tribus bonis perfecte se haberet
bonitas nuptiarum, quibus bonis etiam nunc bonae sunt nuptiae.

7 cf. Ioh. 1, 12 12 Gen. 1, 28 19 Gen. 2, 24 21 Eph. 5, 32

1 humanmn K mancipari 8 6 frustata TW m. 1 7 qui A
9 poterit N originale peccatum m 10 opera C 11 fuit E

amissum EK 13 diuersis C sexsus F 14 sunt membra 8

quidem (qui s. I.) K condita quidem A 15 respondit 8 16 me]
nisi me T esse — alterius om. T 17 simularet m famularetur E

temperaret B respondit S 18 meo N ante om. N peccato N
20 erit T 21 in fin. om. jx 22 est om. P 26 et om. T habere 8
27 sunt bonae N

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 23—25 237

XXII. 24. Porro autem si interrogetur ilia carnis con-
cupiscentia, qua pudenda facta sunt, quae prius pudenda non
fuerant, nonne respondebit se in membris hominis post pec-
catum esse coepisse? et ideo legem peccati uerbis apostolicis

5 nuncupatam, quod hominem sibi subditum fecerit, quia deo
suo subditus esse noluit, seque esse, de qua et primi con-
iugati tunc erubuerunt, quando pudenda texerunt, et nunc
omnes erubescunt, quando ad concumbendum secreta con-
quirunt neque huius operis testes audent habere uel filios,

io quos inde genuerunt? cui uerecundiae naturali Cynicorum
error philosophorum mirabili inpudentia reluctatus est, quando-
quidem hoc, quoniam licitum esset honestumque, cum con-
iuge palam faciendum esse censebant. unde merito inmunditia
huius inpudentiae caninum nomen accepit; ex hoc quippe

is Cynici nuncupati sunt.

XXIII. 25. Haec omnino concupiscentia, haec lex peccati
habitans in membris, cui lex iustitiae uetat oboedire dicente
apostolo: non ergo regnet peccatum in uestro mortali
corpore ad oboediendum desideriis eius, neque ex-

20 hibueritis membra uestra arma iniquitatis peccato,
haec, inquam, concupiscentia, quae solo sacramento regene-
rationis expiatur, profecto peccati uinculum generatione traicit
in posteros, nisi ab illo et ipsi regeneratione soluantur. nam
ipsa quidem concupiscentia iam non est peccatum in rege-

25 neratis, quando illi ad inlicita opera non consentitur, atque
ut ea perpetrent a regina mente membra non dantur, ut si

3 cf. Rom. 7, 23 7 cf. Gen. 3, 7 18 Rom. 6, 12

1 autem om. N 2 qua] quare CN 3 fuerunt TVPN non S
se om. S 4 esse om. C\*. 5 esse nuncupatam \k 6 esse subditus T
subditum T 8 concumbendam 8 10 cinicorum CJjl 11 phylosopho-
rum TFB\i. est om. S 12 quoniam] quod N licetum K 13 in-
munditia merito KN inmunditiae T 15 cjynici T cinici CB
17 oboediri TKPN 19 exbibuistis C exhibeatis b 21 sola B
22 regeneratione Bbd trahit (in mg. traicit) E 24 generatis S
25 illis B 26 perpetret TKBVPN mentg K

Digitized by

Google

238 S. Aureli Augustini

non fit quod scriptum est: non con cup i seas, fiat saltern
quod alibi legitur: post concupiscentias tuas non eas.
sed quia modo quodam loquendi peccatum uocatur, quod et
peccato facta est et peccatum, si uicerit, facit, reatus eius
ualet in generate, quern reatum Christi gratia per remissionem 5
omnium peccatorum in regenerate, si ad mala opera ei quodam
modo iubenti non oboediat, ualere non sinit. sic autem uocatur
peccatum, quia peccato facta est, cum iam in regeneratis non
sit ipsa peccatum, sicut uocatur lingua locutio, quam facit
lingua, et manus uocatur scriptura, quam facit manus; itemque 10
sic uocatur peccatum, quia peccatum, si uincit, facit, sicut
uocatur frigus pigrum, non quod a pigris fiat, sed quod
pigros faciat.

26. Hoc generi humano inflictum uulnus a diabolo quidquid
per illud nascitur cogit esse sub diabolo, tamquam de suo 15
frutice fructum iure decerpat, non quod ab illo sit natura
humana, quae non est nisi ex deo, sed uitium, quod non est
ex deo. non enim propter se ipsam, quae laudabilis est,
quia opus dei est, sed propter damnabile uitium, quo uitiata
est, natura humana damnatur. et propter quod damnatur, 20
propter hoc et damnabili diabolo subiugatur, quia et ipse dia-
bolus spiritus inmundus est et utique bonum, quod spiritus,
malum, quod inmundus, quoniam spiritus est natura, in-
mundus est uitio: quorum duorum illud a deo est, hoc ab

1 Ex. 20, 17 2 Eccli. 18, 30 14 c. Iul. Pel. VI 58 {Hoc—
decerpat)) Op. imp. I 109 16 cf. Op. imp. c. Iul. Ill 182, V 30

20 c. Iul. Pel. 1. VI 63 (natura— 239, 2 inmundi sunt)

1 sit W non concupiscas om. C concupisces bd saltim PN
2 alibi scriptum legitur \l 3 quia er. C et om. SAm 4 ex pec-
cato VPSAm factum N uicerit ex fecerit B facit reum CE
facit uerum F 5 ##generato C 6 generato KW m. 1 7 iuberent N
oboedit KBPN 8 facta SW 9 ipse C fecit N 10 et]
et itemque sic K itemque sicut N manus— facit om. B item-
que sic om. KN 11 sicut] sic KEN 14 uulnus] uulgus B quid-
quid— diabolo om. C quicquid TPB 16 fructice K 17 ex s. exp.
a m. 2 M 18 propter— sed om. T ip9a KB 24 pr. est om. N
a deo] cadeo P

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 26—27 239

ipso, non itaque tenet homines, siue maioris siue infantilis
aetatis, propter quod homines sunt, sed propter quod inmundi
sunt, qui ergo miratur quia creatura dei subditur diabolo,
non miretur; subditur enim creatura dei creaturae dei, minor

5 maiori, quia homo angelo, nee tamen propter naturam, sed
propter uitium, quia inmundus inmundo. hie est fructus eius
ex antiqua inmunditiae stirpe, quam plantauit in homine,
maiores quidem poenas ultimo iudicio, quanto est inmundior,
ipse passurus; uerumtamen et quibus in ilia damnatione

io tolerabilius erit, huic sunt subditi uelut principi auctorique
peccati, quia nulla erit damnationis causa nisi peccatum.

XXIIII. 27. Quapropter natos non ex bono, quo bonae
sunt nuptiae, sed ex malo concupiscentiae, quo bene quidem
utuntur nuptiae, de quo tamen erubescunt et nuptiae, reos

is diabolus paruulos tenet, quia, cum sint ipsae honorabiles in
omnibus ad eas proprie pertinentibus bonis, etiamsi torum
habeant inmaculatum non solum a fornicationibus et adulteriis,
quae sunt flagitia damnabilia, uerum etiam ab illis excessibus
concumbendi, qui non fiunt causa prolis uoluntate dominante,

20 sed causa uoluptatis uincente libidine, quae sunt in coniugibus
peccata uenialia, tamen, cum uentum fuerit ad opus generandi,
ipse ille licitus honestusque concubitus non potest esse sine
ardore libidinis, ut peragi possit quod rationis est, non libi-
dinis. qui certe ardor, siue sequatur siue praeueniat uolun-

gs tatem, non tamen nisi ipse quodam quasi suo imperio mouet
membra, quae moueri uoluntate non possunt, atque ita se
indicat non imperantis famulum, sed inoboedientis supplicium

3 c. Iul. Pel. VI 64 (qui— maiori) 15 cf. Hebr. 13, 4

1 maiores m. 1 CB, E infantis T infantiles E, m. 1 C 2 aetates
EC m. 1 8 maiore" BMW Amp maiore S maior est K pena

VSW 12 quiapropter K natus C om. T 13 nuptiae sunt B

15 ipsi C ipse KP 16 p proprie KP 19 quia E uoluptate N
damnande S 20 uoluntatis T 21 uentalia K cum] turn K dum N
uentum CTVP: uenturum FERbd om. KN ad om. N 22 ille

om. N 23 posset m. 1 C 24 ardor om. m. 1 M 25 quasi om. N
26 sola uoluntate KRVPN 27 indicant CF

Digitized by

Googl

r

240 S. Aureli Augustini

uoluntatis nee libero arbitrio, sed inlecebroso aliquo stimulo
commouendum et ideo pudendum, ex hac carnis concupiscentia,
quae licet in regeneratis iam non deputetur in peccatum,
tamen naturae non accidit nisi de peccato, ex hac, inquam,
concupiscentia carnis tamquam filia peccati et, quando illi ad 5
turpia consentitur, etiam peccatorum matre multorum quae-
cumque nascitur proles originali est obligata peccato, nisi in
illo renascatur, quern sine ista concupiscentia uirgo concepit,
propterea, quando nasci est in carne dignatus, sine peccato
solus est natus. 10

XXV. 28. Si autem quaeritur, quomodo ista concupiscentia
carnis maneat in regenerato, in quo uniuersorum facta est
remissio peccatorum, quandoquidem per ipsam seminatur et
cum ipsa carnalis gignitur proles parentis etiam baptizati aut
certe, si in parente baptizato potest esse et peccatum non 15
esse, cur eadem ipsa in prole peccatum sit: ad haec respon-
detur dimitti concupiscentiam carnis in baptismo, non ut non
sit, sed ut in peccatum non inputetur. quamuis autem reatu
suo iam soluto manet tamen, donee sanetur omnis infirmitas
nostra proficiente renouatione interioris hominis de die in 20
diem cum exterior induerit incorruptionem ; non enim sub-
stantialiter manet, sicut aliquod corpus aut spiritus, sed
affectio est quaedam malae qualitatis, sicut languor, non ergo
aliquid remanet, quod non remittatur, cum fit, sicut scriptum

17 c. Iul. Pel. VI 51 (dimitti— manet tamen) 21 cf. I Cor.

15, 53 23 cf. c. Iul. Pel. VI 53

2 earn commouenda P pudendam P 3 deputatur T reputetur BN
4 tamen om. B non accidit naturae B naturae nostrae VP

accedit KB de om. KEN 5 tfiqua (qua add. m. 2) C 6 matre" K
7 nascetur KEN prolis KB obligata est B 8 qui P uirgo
CFEEbd: quoniam uirgo TKVPN 14 carnis m. 1 C prolis TK
15 esse] et esse TKEN 16 ab S hoc N 17 dimittit B con-
cupiscentia S 19 omnis om. E 21 cum] et cum TK, m. 1 V et
dum BMWAmp corruptionem SWAp non] na A 23 langor K
24 non om. W

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia 1 28 — 29 241

est: propitius dominus omnibus iniquitatibus nostris,
sed, donee fiat et quod sequitur: qui sanat omnes lan-
guores tuos, qui redimit de corruptione uitam tuam,
manet in corpore mortis huius carnalis concupiscentia, cuius

s uitiosis desideriis ad inlicita perpetranda non oboedire prae-
cipimur, ne regnet peccatum in nostro mortali corpore. quae
tamen concupiscentia cotidie minuitur in proficientibus . et
continentibus accedente etiam senectute multo maxime. qui
uero ei nequiter seruiunt, tantas in eis uires accipit, ut

io plerumque iam aetate deficientibus membris eisdemque par-
tibus corporis ad illud opus admoueri minus ualentibus turpius
et procacius insanire non desinat.

XXVI. 29. In eis ergo, qui regenerantur in Christo cum
remissionem accipiunt prorsus omnium peccatorum, utique

is necesse est ut reatus etiam huius licet adhuc manentis con-
cupiscentiae remittatur, ut in peccatum, sicut dixi, non in-
putetur. nam sicut eorum peccatorum, quae manere non
possunt, quoniam cum fiunt praetereunt, reatus tamen manet
et, nisi remittatur, in aeternum manebit, sic illius, quando

20 remittitur, reatus aufertur. hoc est enim non habere peccatum,

, reum non esse peccati. nam si quisquam uerbi gratia fecerit
adulterium, etiamsi numquam deinceps faciat, reus est adulterii,
donee reatus ipsius indulgentia remittatur. habet ergo peccatum,
quamuis illud quod admisit iam non sit, quia cum tempore

25 quo factum est praeteriit. nam si a peccando desistere hoc
esset non habere peccata, sufficeret, ut hoc nos moneret

1 Ps. 102, 3. 4 6 cf. Kom. 6, 12

1 propitius fit N omnibus iniquitatibus nostris dominus BMSWAm
2 et dm. PN langores K 3 redimet TE 7 cottidie TBSWmp
que cotidie P 8 etiam] iam m autem P 9 accipiunt A 10 iam]
tam K aetate om. P 11 admoueri] iam moueri TKVPN moueri
Rbd minime T 12 procatius C pcacius B desinant PN de-

beat T 13 his S 15 libet E 19 nisi om. B remittantur

BMSWAm}). remitta*tur K sicut BSm illius concupiscentiae

KRVPN 20 reatus om. W 22 nusquam ja 24 amisit K amisit EB
25 desisteret K

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 16

Digitized by

Google

242 S. Aureli Augustini

scriptura: fili, peccasti, non adicias iterum; non autem
sufficit, sed addidit: et de pristinis deprecare, ut tibi
remittantur. manent ergo, nisi remittantur. sed quomodo
manent, si praeterita sunt, nisi quia praeterierunt actu, manent
reatu? sic itaque fieri e contrario potest, ut etiam illud maneat s
actu, praetereat reatu.

XXVII. 30. Agit enini aliquid concupiscentia carnis et
quando ei non exhibetur uel cordis adsensus, ubi regnet, uel
membra uelut arma quibus inpleatur quod iubet. agit autem
quid nisi ipsa desideria mala et turpia? non enim si bona 1°
et licita essent, eis oboedire prohiberet apostolus dicens:
non regnet peccatum in uestro mortali corpore ad
oboediendum desideriis eius; non enim ait: ad habenda
desideria eius, sed: ad oboediendum desideriis eius, ut,
quoniam sunt in aliis maiora, in aliis minora, prout quisque 15
in hominis interioris nouitate profecerit, in hoc agonem iustitiae
pudicitiaeque seruemus, ne illis oboediamus. ut tamen nee
ipsa sint desideria, uelle debemus, etiamsi in corpore mortis
huius id obtinere non possumus. hinc enim et alio loco idem
apostolus loquens uelut ex suae personae introductione nos 20
instruit dicens: non enim quod nolo, hoc ago, sed quod
odi, illud facio, id est concupisco, quia et hoc nollet
facere, ut esset omni ex parte perfectus. si autem quod

1 Eccli. 21, 1 3 c. Iul. Pel. VI 60 (quomodo— praetereat reatu)
12 Rom. 7, 12 16 cf. II Cor. 4, 16 21 Rom. 7, 15 23 Rom. 7, 16

2 suffecit K sed] si non BMSWAm inde pi addedit K 3 di-
mittantur S manent— remittantur om. m 4 praetereunt alt. P 5 sic—
reatu om. W e om. T maneant P 6 praetereant P 7 post
concupiscentia sequitur e uersu 5 sic itaque— reatu et iterum: Agit enim
in cod. W 8 uel cordis] uel in alio cordis uel (uel s. I.) corporis C
corporis E 9 iubet. actus manet reatus praeterit P, in mg. V autem]
enim N 12 regnat m. 1 C pectum B uestra B 13 non enim—
eius in u. 14 in mg. add. m. 2 CR om. TN 14 ut om. E 15 quo-
niam] quo SW 16 proficerit K agone KRVPBMmp agone W
17 attamen (a init. in ras.) F ne SWAm\*. 19 huius om. N 21 in-
struit (s s. I.) K introit (supra add. u) T diens E 22 hodi K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 30—32 243

nolo, inquit, hoc facio, consentio legi quoniam bona,
quia hoc et ilia non uult, quod et ego nolo, non uult enim
ut concupiscam, quae dicit: non concupisces, et ego nolo
concupiscere. in hoc itaque consentiunt uoluntas legis et mea.

5 uerum quia concupiscere nolebat et tamen concupiscebat, sed
eidem concupiscentiae nequaquam consentiendo seruiebat, ad-
iunxit atque ait: nunc autem iam non ego operor illud,
sed id quod in me habitat peccatum.

XXVIII. 31. Multura autem fallitur homo, qui consentiens

io concupiscentiae carnis suae et quod ilia desiderat decernens
facere et statuens putat sibi adhuc esse dicendum: non
ego operor illud, etiamsi oderit, quia consentit. simul enim
est utrumque: et ipse odit, quia malum esse nouit, et ipse
facit, quia facere statuit. iam uero si et illud addat, quod

15 scriptura prohibet dicens: neque exhibueritis membra
uestra arraa iniquitatis peccato, ut quod facere statuit
in corde, etiam corpore conpleat, et ideo dicat: non ego
operor illud, sed quod habitat in me peccatum, quia
cum id decernit et facit displicet sibi, tantum errat, ut nee

20 se ipsum agnoscat, quando, cum ex toto ipse sit et corde

statuente et corpore inplente, adhuc se ipsum esse non putat.

XXVIIII. Qui ergo dicit: iam non ego operor illud,

sed quod habitat in me peccatum, si tantummodo con-

cupiscit, uerum dicit, non si cordis consensione decernit aut

25 etiam ministerio corporis perficit.

32. Deinde adiungit apostolus: scio enim quia non
habitat in me, hoc est in came mea, bonum; uelle
enim adiacet mihi, perficere autem bonum non in-

3 Ex. 20, 17 7 Rom. 7, 17 15 Rom. 6, 13 26 Rom. 7, 18

1 bona est P 2 et hoc JV enim uult A 6 ne<?quaquam T

7 iam om. N 8 id om. BM WAm\k id quod om. S habitat in
me N 16 facere om. N 17 in corpore B 18 illud operor N

19 displicit K 20 agnuscat K 21 statuen##te K esse om. K

23 in me habitat S 25 corporis ministerio BVbd 27 hoc] id B
28 adiecit K inuenio om. TKVP

16*

Digitized by

Google

244 S. Aureli Augustini

uenio. hoc ideo dictum est, quia tunc perficitur bonum,
quando desideria mala nulla sunt, sicut tunc perficitur malum,
quando malis desideriis oboeditur. quando autem sunt quidem,
sed non eis oboeditur, nee malum perficitur, quia non eis
oboeditur, nee bonum, quia sunt, sed fit ex aliqua parte 5
bonum, quia concupiscentiae malae non consentitur, et ex
aliqua parte remanet malum, quia uel concupiscitur. ideo ergo
apostolus non ait facere bonum sibi non adiacere, sed per-
ficere. multum enim boni facit, qui facit quod scriptum est:
post concupiscentias tuas non eas, sed non perficit, 10
quia non inplet quod scriptum est: non con cu pi seas, ad
hoc ergo dixit lex: non concupisces, ut nos in hoc morbo
inuenientes iacere medicinam gratiae quaereremus et in eo
praecepto sciremus, et quo debeamus in hac mortalitate pro-
ficiendo conari et quo possit a nobis in ilia inmortalitate 15
beatissima perueniri; nisi enim quandoque perficiendum esset,
nunquam iubendum esset.

XXX. 33. Deinde repetens apostolus, ut amplius commendet
sententiam superiorem, non enim quod uolo, inquit, facio
bonum, sed quod nolo malum, hoc ago. si autem quod 20
nolo ego hoc facio, iam non ego operor illud, sed
quod habitat in me peccatum, et sequitur: inuenio ergo
legem mihi uolenti facere bonum, quoniam mihi

10 Eccli. 18, 30 12 Ex. 20, 17 19 Rom. 7, 15. 16. 17 22 Rom. 7, 21

1 non hoc BMSWAp 3 desideriis malis A quando— obo-

editur om. N sunt] sunt desideria subaudi C 4 nee— oboe-

ditur om. T ei N 5 quia non inueniunt quod sunt N 6 con-
sentiunt BMSWAy. oboeditur E 7 manet P 8 apostulus K sibi
bonum FSW non adiacere sibi B 9 bonum TFRVP facit qui
add. in mg. m. 2 E 11 concupisces FVbd 12 concupiscas S in
hoc morbo add. m. 2 in mg. E 13 iacere inuenientes C medicinae
gratiam m. 2 R 14 quod m. 1 CV, TKRPm ad quod m. 2 C quid

BMSWA\l 15 quod m. 1 V, Bm quid BMSWA\l in om. B

18 commendaret VP 19 enim om. F inquid (semper d) T 20 ago]
ego T 21 facio] ago BMW Amp non iam S 23 mihi legem S
malum mihi Bbd

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 33—34 245

malum adiacet, hoc est: inuenio legem mihi esse bonum
uolenti facere quod lex uult, quoniam non ipsi legi, quae dicit:
non concupisces, sed mihi adiacet malum quod nolo, quia
et nolens concupisco. condelector enim, inqyit, legi dei

5 secundum interiorem hominem, uideo autem aliam
legem in membris meis repugnantem legi mentis meae
et captiuantem me sub lege peccati quae est in
membris meis. ista condelectatio legi dei secundum in-
teriorem hominem de magna nobis uenit gratia dei. in ea

io quippe interior homo noster renouatur de die in diem,
cum in ea proficit perseueranter. non enim timor est torquens,
sed amor libens. ibi sumus ueraciter liberi, ubi non delectamur
inuiti.

34. Verum illud quod ait: uideo autem aliam legem

is in membris meis repugnantem legi mentis meae, ipsa
est ista de qua loquimur concupiscentia, lex peccati in came
peccati. quod autem dixit: et captiuantem me sub lege
peccati, hoc est: sub se ipsa, quae est in membris meis,
aut captiuantem dixit captiuare conantem, id est ad con

20 sentiendum inplendumque cogentera, aut potius — quod non
habet controuersiam — captiuantem secundum carnem, quam
nisi teneret carnalis concupiscentia, quam legem peccati uocat,
non utique in ea ullum inlicitum desiderium, cui mens oboe-
dire non debeat, commoueret. quod autem non ait: captiuantem

25 carnem meam, sed: captiuantem me, hinc factum est, ut
sensus hie alius quaereretur et acciperemus captiuantem,
uelut dixisset: captiuare conantem. sed cur non diceret: capti-
uantem me, ubi uellet intellegi carnem suam? an non dictum
est de Iesu, cum in monumento non fuisset caro eius inuenta:

4 Kom. 7, 22. 23 10 II Cor. 4, 16

1 mihi legem B esse om. P 2 dixit F 3 quia et nolo et con-
cupisco F 4 inquit om. W 5 legem aliam E 8 condelectatio] e
delectatio W legis TF 11 est timor P 12 delectemur m. 1 C
11 autem om. KEN 15 repugnante W 16 iste W om. S 19 capti-
uan^e (supra \e add. r6) B 22 nisi ut K 26 alius hie W 28 uelet W
29 non fuisset in monumento p.

Digitized by

Google

246 S. Aureli Augustini

tulerunt dominum meum et nescio ubi posuerunt eum?
num ideo non recte dictum est, quia non dictum est 'carnein'
uel 'corpus domini mei,' sed: dominum meum?

XXXI. 35. Quamquam paulo superius et ipse apostolus
quomodo recte potuerit de carne sua dicere: captiuantem s
me, satis euidenter aperuit. cum enim dixisset: scio enim
quia non habitat in me, id ipsum exponens adiunxit et
ait: hoc est in carne mea, bonum. haec ergo captiuatur
sub lege peccati, in qua non habitat bonum, hoc est caro.
carnem autem nunc appellauit, ubi est raorbidus quidam 10
carnis adfectus, non ipsam corporis conformationem, cuius
membra non adhibenda sunt arma peccato, id est eidem
ipsi concupiscentiae, quae hoc carnale nostrum captiuum
tenet, nam quantum adtinet ad ipsam corporalem substantiam
atque naturam, in uiris fidelibus, siue coniugatis siue con- i*
tinentibus, iam templum dei est. attamen, si omnino nihil
carnis nostrae captiuum teneretur non quidem sub diabolo,
quia et ibi facta est peccati remissio, ut peccatum non in-
putetur, quod proprie lex peccati uocatur, tamen sub ipsa lege
peccati, hoc est sub concupiscentia sua, nisi aliquantum tene- 20
retur caro nostra captiua, quomodo esset uerum, quod ait
idem apostolus: adoptionem expectantes, redemptionem
corporis nostri? in tan turn igitur adhuc expectatur redemptio
corporis nostri, in quantum adhuc ex aliqua parte captiuum
est sub lege peccati. unde et hie exclamans ait: infelix ego 25
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gra-
tia dei per Iesum Christum dominum nostrum, ubi quid
intellecturi sumus, nisi quia corpus quod corrumpitur,
adgrauat animam? cum ergo id ipsum corpus iam incorru-

1 Ioh. 20, 2 6 Rom. 7, 18 12 cf. Rom. 6, 13 22 Rom. 8, 23

25 Rom. 7, 24. 25 28 Sap. 9, 15

2 non ideo EB alt. est om. P 6 enim fin. om. A 8 hoc est om. T
9 ca#*ro K 12 menbra P 13 ipse m. 1 C 18 ut] quod C ut—
uocatur om. N imputatur m. 1 C 19 lege ipsa jjl* 20 est om. S

23 in— nostri om. F igitur om. S expectatur adhuc B M S WA\y.

26 liberauit TK 1 m. 1 CFW 27 nostrum om. E quid om. B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 35 — 36 247

ptibile recipietur, plena erit liberatio a corpore mortis huius,
a quo non liberantur, qui sunt ad poenam resurrecturi. ad
corpus ergo mortis huius intellegitur pertinere, ut alia lex
in membris repugnet quidem legi mentis, dum caro con-

5 cupiscit aduersus spiritum, etsi mentem non subiuget,
quia et spiritus concupiscit aduersus carnem. atque ita
quamuis lex ipsa peccati captiuum teneat aliquid carnis,
unde resistat legi mentis, non tamen regnat in nostro licet
mortali corpore, si non oboeditur desideriis eius. solent enim

io et hostes, aduersus quos dimicatur, et inferiores esse in cer-
tamine et uicti aliquid tenere captiuum. quod in carne nostra
quamuis sub peccati lege teneatur, tamen in spe redemptionis
est, quia ipsa uitiosa concupiscentia nulla omnino remanebit,
caro autem nostra ab ea peste morboque sanata et tota in-

15 mortalitate uestita in aeterna beatitudine permanebit.

36. Subiungit autem apostolus et dicit: igitur ego ipse
mente seruio legi dei, carne autem legi peccati. quod
sic intellegendum est: mente seruio legi dei non con-
sentiendo legi peccati; carne autem seruio legi peccati

20 habendo desideria peccati, quibus etsi non consentio, nondum
tamen penitus careo. denique quid post haec intulerit ad-
tendamus. nulla ergo, inquit, condemnatio est nunc his
qui sunt in Christo Iesu. etiam nunc, inquit, quando lex
in membris repugnat legi mentis et captiuum aliquid tenet

25 in corpore mortis huius, nulla condemnatio est his qui sunt
in Christo Iesu. audi, quare. lex enim spiritus uitae, in-

4 Gal. 5, 17 16 Rom. 7, 25 22 Rom. 8, 1 26 Rom. 8, 2

1 a] de P 2 libera**ntur (ba er.) C 5 subiunget SW adiunget B
6 concupescit K 7 ista TKRVPBSWAm\i 8 licet om. P 10 di-
mica*tur C 11 nostra carne Rbd certamine nostro VP 12 in om. T
13 et ipsa T 14 et tota om. C 15 beatitune jjl permanebit

om. B 16 ipse ego T ergo K 17 legi dei seruio S carne —
dei om. m. 1 E lege C 20 peccati om. jjl 21 poenitus P

careo] tollo P intullerit K 22 inquid K condempnatio KW

in his W 23 etiam — Iesu om. B nunc om. R 24 aliquid] in-
quit C 25 nunc his T 26 inquid K om. OF

Digitized by

Google

248 S. Aureli Augustini

quit, in Christo Iesu liberauit me a lege peccati et
mortis, liberauit, quomodo? nisi quia eius reatum peccatorum
omnium remissione dissoluit, ut quamuis adhuc maneat et de
die in diem magis magisque minuatur, in peccatum tamen
non inputetur. &

XXXII. 37. Haec itaque remissio peccatorum quaradiu non
fit in prole, sic ibi est lex ista peccati, ut etiam in peccatum
inputetur, id est, ut etiam reatus eius cum ilia sit, quae
teneat aeterni supplicii debitorem. hoc enim traicit parens in
prolem carnalem, quod et ipse carnaliter natus, non quod 10
spiritaliter est renatus, quia id ipsum, quod carnaliter natus
est, quamuis reatu soluto non inpediat fructum eius, tamen
tamquam in semine oliuae latet, etiamsi propter remissionem
peccatorum nihil oleo nocet, ei scilicet uitae, qua secundum
Christum, qui est appellatus ab oleo, id est a chrismate, iustus 1*
ex fide uiuit. hoc autem quod in parente regenerato tam-
quam in oleae semine sine ullo reatu, quia remissum est,
tegitur, profecto in prole nondum regenerata uelut in oleastro
cum reatu habetur, donee etiam illic eadem gratia remittatur.
ex quo enim Adam ex olea tali, in qua nee semen erat eius 20
modi, unde amaritudo nasceretur oleastri, in oleastrum peccando
conuersus est, quia tam magnum peccatum fuit, ubi magna
fieret in deterius mutatio naturae, totum genus humanum
fecit oleastrum, ita ut — quemadmodum nunc in ipsis uidemus

15 Rom. 1, 17

3 remissionem KS 4 magis s. 1. m. 2 T impeccatum W 7 ista
lex A in peccato F 8 reatus reatus B ille m. 1 C qui
m. 2 C,bd 9 efl. teneat (efl. s. I. m. 2) Cb debitori K trahit (in
mg. traicit) E trahicit T 10 prole* C et] est FRVPMbd 11 est
om. S 14 oleo nihil N quae EKBPN quae CV in qua F

15 §oleo B crismate TP 16 regeneratjo (i exp. m. 2) E 17 oleae
— uelut in om. T ullo om. N 18 in om. N nondum] non N

uelud K 19 n cum T illic etiam A 20 erat om. \i huius-
modi bd 21 amaritudo om. ja in peccando S 22 ubi] unde P ut
ibi F ut ubi P 23 et totum BN et totum K 24 quemammodum K
uidemus in ipsis m uidimus K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 37—38 249

arboribus — si quid inde in oleam gratia diuina conuertit,
ibi uitium primae natiuitatis, quod erat originate peccatum de
carnali concupiscentia traductum et adtractum, remittatur,
tegatur, non inputetur, unde tamen oleaster nascatur, nisi et

5 ipse in oleam eadem gratia renascatur.

XXXIII. 38. Beata itaque olea, cuius remissae sunt
iniquitates et cuius tecta sunt peccata, beata, cui non
inputauit dominus peccatum. sed illud quod remissum
est et tectum est et non inputatur, donee fiat in aeternam

io inmortalitatem plena mutatio, habet uim quandam occultam,
unde seminetur amarus oleaster, nisi et illic eadem dei agri-
cultura remittatur, tegatur, non inputetur. non erit autera
omnino aliquid uel in carnali semine uitiosum, cum eadem
regeneratione, quae nunc fit per sacrum lauacrum, usque in

15 finem cuncta mala hominis purgante atque sanante eadem
caro, per quam facta est anima carnalis, fiet etiam spiritalis
ipsa, nullam legi mentis resistentem concupiscentiam carnis
habitura, nihil carnalis seminis emissura. sic enim accipiendum
est, quod ait idem apostolus: Christus dilexit ecclesiam et

20 se ipsum tradidit pro ea, uteam sanctificaret mundans
earn lauacro aquae in uerbo, ut exhiberet sibi ipse
gloriosam ecclesiam, non habentem maculam aut
rugam aut aliquid eius modi, sic, inquam, hoc accipiendum

6 Ps. 31, 1. 2 19 Eph. 5, 25—27

1 in om. K oleum CF conuerti K uertit F 2 originali peccato N
de om. KEN 3 concupiscentiae KN tractum T 4 nee PVm. 2 unde
tamen] in8it tamen unde Fbd inde tamen VP 5 olea C gra W

7 peata T 8 imputabit KBP quod om. S 9 pr. e§t C om. FRbd
aeterna m. 2 K aeternuni T 10 inmortalitate TK m. 2 plena

m. 2 K occulta K 11 et amarus m 12 nee P imputatur S
13 uitium KN 14 regeneratio m. 1 K generatione G sanctum

7T.W lauacrum om. P 15 purgante] inpugriante C 16 que" m. 1 G
fiat (fiet VP) etiam ipsa spiritalis TKRVPN fiat etiam spiritalis ipsa
m. 1 C,E fiet spiritalis etiam ipsa bd 17 carni T 18 habitura TS\l
20 semet KRVPN 23 huiusmocfi KRVPN inquam] in aqua jjl
hoc om. G hoc— lauacro om. N

Digitized by

Google

250 S. Aureli Augustini

est, ut eodem lanacro regenerationis et uerbo sanctificationis
omnia prorsus mala hominum regeneratorum mundentur atque
sanentur, non solum peccata quae omnia nunc remittuntur in
baptismo, sed etiam quae posterius humana ignorantia uel
infirmitate contrahuntur, uon ut baptisma quotiens peceatur, 5
totiens repetatur, sed quia ipso quod semel datur fit, ut non
solum antea, uerum etiam postea quorumlibet peccatorum
uenia fidelibus impetretur. quid enim prodesset uel ante
baptismum paenitentia, nisi baptismus sequeretur, uel postea,
nisi pvaecederet? in ipsa quoque oratione dominica, quae 10
cotidiana est nostra mundatio, quo fructu, quo effectu diceretur:
dimitte nobis debita nostra, nisi ab eis, qui baptizati
sunt, diceretur? itemque elemosynarum largitas et beneficientia
quantalibet cui tandem ad dimittenda sua peccata prodesset,
si baptizatus non esset? postremo regni caelorum ipsa felicitas, 15
ubi non habebit ecclesia maculam aut rugam aut aliquid eius
modi, ubi nihil reprehensionis, nihil simulationis erit, ubi non
solum reatus, sed nee concupiscentia erit ulla peccati, quorum
erit nisi baptizatorum?

XXXIIII. 39. Ac per hoc non solum omnia peccata, sed 20
omnia prorsus hominum mala christiani lauacri sanctitate
tolluntur, quo mundat ecclesiam suam Christus, ut exhibeat
earn sibi non in isto saeculo, sed in futuro non habentem
maculam aut rugam aut aliquid eius modi, nam qui modo
earn talem esse dicunt et tamen in ilia sunt, quoniam et ipsi 25
fatentur se habere peccata, si uerum dicunt, profecto, quoniam
mundi non sunt a peccatis, habet in eis ecclesia maculam;

12 Matth. 6, 12

3 sanantur SW nunc] nisi S 9 poenitentia K sequeretur

baptismus B 11 cottidiana TBSWA\i quotidiana P mundatio

nostra G affectu BMSWp 12 dimitte— nostra in mg. m. 2 C

nisi— diceretur om. C 13 elimosinarum CA elemosinarum FPN

beneticentia EEVPbd 15 non esset] non prodessit F 16 maculam
om. N huiusmodi KBP 20 Hac K 23 in pr. om. B 24 huius-
modi S quo BMSWAm earn modo P

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia I 39—40 251

si autem falsum dicunt, quia corde duplici loquuntur, habet
in eis ecclesia rugam. si autem se dicunt habere ista, non
ipsam, ergo se non esse membra eius nee se ad corpus eius
pertinere fateantur, ut etiam sua confessione damnentur.

6 XXXV. 40. De hac autem concupiscentia carnis, quam
curauimus a nuptialibus bonis prolixa disputatione distinguere
propter nouos haereticos, qui cum haec reprehenditur ca-
lumniantur, quasi nuptiae reprehendantur, ut scilicet earn
tamquam bonum naturale laudando suum pestiferum dogma

10 confirment, quo adserunt prolem, quae per illam nascitur,
nullum trahere originale peccatum: de hac ergo carnis concu-
piscentia beatus Ambrosius Mediolanensis episcopus, cuius
sacerdotali ministerio lauacrum regenerationis accepi, sic bre-
uiter est locutus, cum exponens Esaiam prophetam carnalem

i5 Christi natiuitatem insinuaret: 'ideo', inquit, *et quasi homo per
uniuersa temptatus est et in similitudine hominum cuncta
sustinuit, sed quasi de spiritu natus abstinuit a peccato;
omnis enim homo mendax et nemo sine peccato nisi unus
deus. seruatum est igitur, ut ex uiro et muliere, id est per

20 illam corporum commixtionem nemo uideatur expers esse
delicti, qui autem expers delicti, expers etiam huius modi
conceptionis\ numquidnam et sanctus Ambrosius nuptiarum
bonitatem ac non potius istorum haereticorum quamuis tunc
nondum adparentium uanitatem huius suae sententiae ueritate

17 cf. Hebr. 4, 15 et Op. imp. I 138 15 c. Iul. Pel. I 11 (ideo—
conceptionis) 18 Ps. 115, 2 19 c. duas ep. Pel. IV 29 (seruatum—
conceptionis) 20 cf. Op. imp. IV 55. 88

1 duplice R locuntur CN 2 ecclesia* T 3 ipsa R non ergo se
esse TKRPN 5 deac K 6 curabimus T tarn prolixa TKRVPNbd
7 hoc TR m. 2 calumniantur concupiscentia scilicet quasi E 8 quasi]
scilicet quasi in ras. F 9 naturale* C 10 quo] quod E quod F 14 locutus
est N loqutus E resaiam K esayam BS \Vm\y. isaiam P ysaiam E
15 et om. T 16 uniuersa A similitudine T 17 sed— peccato

add. m. 2 T quasi] quia TW spiritu sancto T natus om. R
20 conmixtionem T esse om. \i 21 expers est (est 8. I.) F, VPbd
alt, expers est VPN 22 nunquidnam W numquid C numquid et nam S
23 hac K 24 suae huius TKVPN scientiae V

Digitized by

Google

252 S. Aureli Augustini de nuptiis et concupiscentia I 40

damnauit? quod ideo commemorandum putaui, quia Pelagius
sic laudat Ambrosium, ut dicat: Meatus Ambrosius episcopus,
in cuius praecipue libris Komana elucet fides, qui scriptorum
inter Latinos flos quidam speciosus enituit, cuius fidem et
purissimum in scripturis sensum ne inimicus quidem ausus 5
est reprehendere\ paeniteat ergo eum quod sensit aduersus
Ambrosium, ne paeniteat eum quod sic laudauit Ambrosium.
habes librum et molestia longitudinis et difficultate quaestionis
quam mihi fuit ad dictandum, tarn tibi ad legendum negotiosum,
quibus particulis temporum te inuenire potuit aut potuerit 10
otiosum. quern profecto, quantum me dominus adiuuare dignatus
est, elaboratum inter ecclesiasticas curas meas non tibi in-
gererem inter publicas tuas, nisi ab homine dei, qui te famili-
arius nouit, audissem, quod tarn libenter legas, ut etiam
nocturnas aliquas horas lectioni uigilanter inpendas. is

2 cf. p. 159, 25

4 flos] lucet tios T 6 esset B peneteat m. 1 K ergo om. T
quod — eum om. T 7 ne — Ambrosium om. B peneteat m. 1 K

9 fuit om. P dictandum laboriosus (laborio.*us s. 1) F 10 aut]

ac E 12 iungerem B 18 nouit familiarius P 15 Subscr. codd. uide
in pag. sequ.

Digitized by

Google

LIBEK SECVNDVS.

I. 1. Inter militiae tuae curas et inlustris personae quam
pro meritis gestas actusque reipublicae necessarios, fili dilec-
tissime et honorande Valeri, tanto studio te aduersus haere-

5 ticos in eloquia diuina flagrare satis dici non potest quanta
mentis iucunditate delecter. itaque posteaquam legi litteras
sublimitatis tuae, quibus de libro quem ad te scripsi gratias
agis sed admones, ut per fratrem et coepiscopum meum Alypium
audiam quid de quibusdam locis eiusdem libri haeretici dis-

10 putationis adsumant, ad hoc scribendum excitatus sum. et
quia non tantum relatu memorati mei fratris id didici, uerum

1 Expi Aureli Augustini liber ad Valerium comitem de nuptiis et
concupiscentia. Inc ad eundem (ad eundem add. in. 2) contra Iulianum
hereticum Peligianum caluraniantem libris suis C ExpJ liber I ad Va-
lerium de nuptiis et concupiscentia. Inc ad eundem liber II T ExpJ
liber I de nuptiis et concupiscentia. Inc" liber II B Aurelii Augustini
epi ad Valerium comitem de nuptiis et concupiscentia contra Iulianum
hereticum Pelagianum calumniantem libris suis liber primus expJ
feliciter. Inc" liber secundus F Finit liber primus. Inc" secundus ad
eundem comitem P Expl Aurelii Augustini liber ad Valerium comitem
de nuptiis et concupiscentia contra Iulianum hereticum Pelagianum ca-
lumniantem de libris suis E Expl liber primus de nuptiis. Inc scds
MSWAm Inc liber scds de nuptiis et concupiscentia p. a codd. KB
subscr. abest cf. op. imp. c. Iul. praef. (XLV 1049 M.) et epist.

CCVI1 ad Claudium 3 actus T necessarios om. P 4 hono-

randas K hortande C 5 flagare K fraglare P. satis s. I. m. 2 E

6 iocunditate CTEPBMSWAm 7 tuae] uestre m 8 sed codd.

sed et bd ammonens P ammonens V ammones KBMSAm per

om. B alippium C alypyum T alipium PBA 9 adea P

quod P 10 ad hoc] adhuc B ad hunc TKB VPM SWAmy. et ad hunc
in ras. F 11 fratris mei BMSAm id didici] addidici m. 1 C,

TEKBN

Digitized by

Google

254 S. Aureli Augustini

etiam prolatas ab eo chartulas legi, quas post eius de Kauenna
profectionem Romam mittere ipse curasti, ubi aduersariorura
potui uaniloquia reperire, ad ea respondere adiuuante domino
quanta possum ueritate et scripturarum diuinarum auctoritate
proposui. 5

II. 2. Chartula, cui nunc respondeo, hoc titulo praenotatur:
'capitula de libro Augustini quem scripsit contra quae de libris
pauca decerpsi*. hie uideo eum qui tuae praestantiae ista scripta
direxit de nescio quibus ea libris causa, quantum existimo,
celerioris responsionis, ne tuam diiferret instantiam, uoluisse 10
decerpere. qui autem sint isti libri cum cogitarem, eos esse
arbitratus sum, quorum mentionem Iulianus facit in epistula
quam Romam misit, cuius exemplum simul ad me usque per-
uenit. ibi quippe ait: 'dicunt etiam istas quae modo aguntur
nuptias a deo institutas non fuisse, quod in libro Augustini is
legitur, contra quem ego modo quattuor libellis respondi.'
credo, ex his libellis ista decerpta sunt, unde melius fortasse
fuerat, ut uniuerso ipsi operi eius, quod quattuor uoluminibus
explicauit, redarguendo et refellendo nostra elaboraret intentio,
nisi et ego responsionem differre noluissem, sicut nee tu 20
transmissionem scriptorum, quibus respondendum est, dis-
tulisti.

3. Verba ergo de libro meo tibi a me misso tibique notissimo

7 Op. imp. c. Iul. I 17 (capitula— 21 distulisti) 13 cf. Op. imp.
I 18 23 Op. imp. I 22 (Verba— 256, 9 scriptum est)

1 carthulas T cartulas (semper c) CEPMSWAm rabenna (s. b add.
v) T 2 profectione m 3 repperire P 4 quantum S et— auctoritate
om. N 5 proposui] .distribui E 6 responded (b exp. m. 2) E

9 de om. N 10 differet S 11 sunt A libri isti A cogitare
meos K esse eos IF 12 in epistola facit E fecit (s. e add. a) K
13 exemplar N simul om. T 15 agustini (sic fere semper m. 1) C
16 quatuor S 18 uniuersa (s. a add. 0) F uniuersi W ipsi om. EB
opere m. 1 C 19 laboraret FEMbd intentioni si K 20 nisi] ne
si V si P responsione A\*. 21 distullisti K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia IT 2 — 4 255

ista posuit, quae refutare conatus est: 'damnatores nos esse
nuptiarura operisque diuini, quo ex maribus et feminis deus
homines creat, inuidiosissime clamitant, quoniam dicimus eos
qui de tali commixtione nascuntur trahere originale peccatum

5 eosque de parentibus qualibuscumque nascantur non negamus
adhuc esse sub diabolo, nisi renascantur in Christo.' in his
uerbis meis testimonium apostoli quod interposui praetermisit,
cuius se premi magna mole sentiebat. ego enim cum dixissem
homines natos trahere originale peccatum, mox hoc intuli

io quod apostolus ait: per unum hominem peccatum intrauit
in mundum et per peccatum mors; et ita in omnes
homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt. quo
testimonio, ut diximus, praetermisso cetera ille contexuit, quae
supra commemorata sunt, nouit enim quemadmodum soleant

15 haec uerba apostolica, quae praetermisit, accipere catholicorum
corda fidelium. quae uerba tarn recta et tanta luce fulgentia
tenebrosis et tortuosis interpretationibus noui haeretici ob-
scurare et deprauare moliuntur.

4. Deinde alia mea uerba subtexuit, ubi dixi: 'nee aduertunt

20 quod ita nuptiarum bonum malo originali, quod inde trahitur,
non potest accusari, sicut adulteriorum et fornicationum malum
bono naturali, quod inde nascitur, non potest excusari; nam
sicut peccatum, sine hinc siue inde trahatur, opus est diaboli,
sic homo, siue hinc siue inde nascatur, opus est dei.' etiam

25 hie ea praetermisit, in quibus aures catholicas timuit. nam ut

2 cf. p. 211, 7 10 Rom. 5, 12 19 cf. p. 212, 8 et Op. imp. c.
Iul. I 22

1 esse nos C 3 clamitat C 5 eos qui T eosque qui CFE

qualibetcumque A 8 opprimi b 9 origenale K hoc intuli] ad-
iunxi Tbd cf. Op. imp. c. Jul I 22 10 quod] de quo KVPbd cf.

Op. imp. c. Iulianum I 22 12 pertransiuit P 13 ut diximus in
mg. M ilia TFKVPBSWAm\i. cf. Op. imp. c. Iul. I 22 conexuit
TKBVPBMWAm connexuit Sp 14 quemammodum K 17 et] ac N
interptationibus K heretici KM 19 uerba mea BMSWAp 22 ac-
cusari B excusari (ex in ras.) F

Digitized by

Google

256 S. Aureli Augustini

ad haec uerba ueniretur, supra dictum erat a nobis: 'hoc ergo
quia dicimus, quod antiquissima atque firmissima catholicae
fidei regula continetur, isti nouelli et peruersi dogmatis ad-
sertores, qui nihil peccati esse in paruulis dicunt, quod lauacro
regenerations abluatur, tamquam damnemus nuptias et tarn- 5
quam opus dei, hoc est hominem qui ex illis nascitur opus
diaboli esse dicamus, infideliter uel imperite calumniantur > . his
ergo nostris praetermissis sequuntur ilia nostra quae posuit,
sicut supra scriptum est. in his itaque quae praetermisit hoc
timuit, quia cuncta ecclesiae catholicae pectora conuenit fidem- 10
que ipsam antiquitus traditam atque fundatam clara quodam
modo uoce compellat et aduersus eos uehementissime permouet
quod diximus, 'quia nihil peccati esse in paruulis dicunt, quod
lauacro regenerationis abluatur*. omnes enim ad ecclesiam non
propter aliud cum paruulis currunt, nisi ut in eis originale 15
peccatum generatione primae natiuitatis adtractum regeneratione
secundae natiuitatis expietur.

5. Deinde ad nostra superiora uerba reuertitur, quae nescio
cur repetat: 'eos autem qui de tali commixtione nascuntur
dicimus trahere originale peccatum eosque de parentibus 20
qualibuscumque nascantur non negamus adhuc esse sub diabolo,
nisi renascantur in Christo\ haec uerba nostra et paulo ante
iam dixerat. deinde subiungit quod de Christo diximus: 'qui
de eadem sexus utriusque commixtione nasci uoluit\ sed etiam
hie praetermisit quod ego posui: 'ut per eius gratiam de pote- 25

1 cf. 211, 18 9 cf. Op. imp. I 52 (in his— 257, 9 maluit) 13 cf.
212, 2 19 cf. 211, 9 23 cf. 211, 17 25 cf. 211, 16

1 ad om. m. 1 E a om. m. 1 C,E 3 fidsei K 4 in paruulis
esse |jl parabulis (a exp. m. 2) K lauachro ja 7 est B 8 prae-
missis P 9 supra om. SWAmp 10 cunctae R 11 claro W

12 uocae K 13 in paruulis esse E 15 aliud e§se B in om. SWAp
origenale (sic fere semper) K 16 regeneratione C tractum p. re-
generatione K 18 superiora nostra C 20 eos qui T 21 diabulo
m. 1 CJ^dialo B 22 et om. SW 23 subiunxit TFKRVPN

24 sexu» K commixtione* K sed— transferantur in mg. m. 2 E

om. A 25 ut] et jjl gratia K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 5—6 257

state eruti tenebrarum in regnum illius, qui ex eadem sexus
utriusque commixtione nasci noluit, transferantur*. uide, ob-
secro te, qui nostra uerba uitauit tamquam inimicus oranino
gratiae dei, quae uenit per Iesuui Christum dominum nostrum !

5 scit enim ab ilia apostoli sententia, qua dixit de deo patre:
qui emit nos de potestate tenebrarum et transtulit
in regnum filii caritatis suae, improbissime et impiissime
paruulos separari. ideo procul dubio uerba ista praetermittere
quam ponere maluit.

io 6. Post haec illud nostrum posuit ubi diximus: 'haec enim
quae ab impudentibus impudenter laudatur pudenda concu-
piscentia nulla esset, nisi homo ante peccasset, nuptiae uero
essent, etiamsi nemo peccasset; fieret quippe sine isto morbo
seminatio filiorum*. hue usque ille uerba mea posuit; timuit

is enim quod adiunxi: 'in corpore uitae illius, sine quo nunc
fieri non potest in corpore mortis huius\ et hie ut raeam
sententiam non finiret, sed earn quodam modo detruncaret,
illud apostoli testimonium formidauit, ubi ait: miser ego
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?

20 gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum,
non enim erat corpus mortis huius in paradiso ante peccatura,
propter quod diximus in corpore uitae illius quae ibi erat
sine isto morbo seminationem fieri potuisse filiorum, sine quo
nunc in corpore mortis huius fieri non potest, ut autem ad

25 istam commemorationem huraanae miseriae et diuinae gratiae
ueniret apostolus, supra dixerat: uideo aliam legem in

6 Col. 1, 13 10 cf. p. 212, 15 et Op. imp. I 67 (Post— 24 pot-
est) 18 Rom. 7, 24. 25

1 tenebrarum eruti C eruit K sexn* K 2 noluit (n ex u) S
transferuntur m. 1 C uide] unde RW, m. 1 Sm 3 qui C quae

cet. 5 qua] qua T 6 transtullit (sic fere semper) K 7 claritatis
EVP, m. 1 m impiissime et improbissime A 8 ideoque jj. 10 enim]
autem BMSWA\x. 12 nuptiae— peccasset om. TSW uero om. BAm\L
15 adiunxit K 16 non] nemo C 18 e*go T 19 homo om. EB
riberabit T liberauit EKBW, m. 1 CF 23 fieri om. N 24 nunc

om. CTFE

XXX XII Aug. Sect. VIII para II. 17

Digitized by

Google

258 S. Aureli Augustini

membris meis repugnantem legi mentis meae et capti-
uantem me in lege peccati, quae est in membris meis.
post haec autem uerba exclamauit: miser ego homo, quis
me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per
Iesum Christum dominum nostrum, in corpore igitur 5
mortis huius, quale in paradiso ante peccatum fuit, profecto
non erat alia lex in membris nostris repugnans legi mentis
nostrae, quia et quando nolumus et quando non consentimus
nee ei membra nostra ut impleat quod appetit exhibemus,
habitat tamen in eis et mentem resistentem repugnantemque 10
sollicitat, ut ipse conflictus, etiamsi non sit damnabilis, quia
non perficit iniquitatem, sit tamen miserabilis, quia non habet
pacem. satis igitur admonuerim sic istum uerba mea uelut
refellenda sibi proponere uoluisse, ut alicubi mediis detractis
sententias interrumperet, alicubi extremis non additis decurtaret, 15
et cur hoc fecerit sufficienter ostenderim.

III. 7. Nunc ad ea, quae sicut uoluit nostra proposuit, quae
sua opposuerit uideamus. sequuntur enim iam uerba eius et,
sicut iste insinuauit, qui tibi charftilam misit, prius aliquid
de praefatione conscripsit procul dubio librorum illorum de 20
quibus pauca decerpsit. id autem ita sese habet: c doctores\
inquit, 'nostri temporis, frater beatissime, et nefariae quae
adhuc feruet seditionis auctores ad hominum, quorum Sanctis
studiis uruntur, contumelias et exitium decreuerunt per ruinam
totius ecclesiae peruenire non intellegentes quantum his con- 25

5 Op. imp. I 71 (in corpore— IS pacem) 13 Op. imp. I 73 (satis
— 259, 8 contruduntur) 23 Op. imp. I 73 (ad hominum— peruenire)

1 repugnantes B 3 autem om. TKVPN 4 liberauit KC m. 1
gratia— huius om. T 6 non fuit VA fuit om T 1 alia lex non
erat B non om. A erat] est A nostiis] meis iV repugnat T
8 nostrae om. TKBVPBMW mee m. 1 S, A 10 repugnantemque

om. P 12 fit SW 13 sic istum] scitu T 14 refellente A no-
luisse E 15 sententia T decurtet T 21 id] quid T ista T
om. S, m 1 Em, s. I. K se T 23 at hue K quibus T Sanctis
tituli studiis B 24 contumeliis m. 1 C exitum P 25 his om. S
contulerunt (u fin. in i mut.) P

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 7—8 259

tulerint honoris, quorum ostenderunt gloriam nisi cum catho-
lica religione non potuisse conuelli. nam si quis aut liberum
in hominibus arbitrium aut deum esse nascentium conditorem
dixerit, Caelestianus et Pelagianus uocatur. ne igitur uocentur
5 haeretici, fiunt Manichei et dum falsam uerentur infamiara,
uerum crimen incurrunt instar ferarum, quae circumdantur
pennis, ut cogantur in retia, quibus quoniam deest ratio in
uerum exitium uana formidine contruduntur'.

8. Non est ita ut loqueris, quicumque ista dixisti, non est

io ita; multum falleris uel fallere meditaris. non liberum negamus
arbitrium, sed, si uos filius liberauerit, ait ueritas, tunc
uere liberi eritis. hunc uos inuidetis liberatorem, quibus
captiuis uanam tribuistis libertatem. a quo enim quisde-
uictus est, sicut dicit scriptura, huic seruus addictus

15 est nee quisquam nisi per gratiam liberatoris isto soluitur
uinculo seruitutis, a quo est hominum nullus immunis; per
unum quippe hominem peccatum intrauit in mundum
et per peccatum mors, et ita in omnes homines per-
transiit, in quo omnes peccauerunt. sic est ergo deus

20 nascentium conditor, ut omnes ex uno eant in condemna-
tionem, quorum non fuerit renascentium liberator, ipse quippe
dictus est figulus ex eadem massa faciens aliud uas in
honorem secundum misericordiam , aliud in contumeliam
secundum iudicium, cui cantat ecclesia misericordiam

25 et iudicium. non itaque, sicut te atque alios fallens loqueris,

9 Op. imp. I 73 (Non— dixisti) I 74 (Non— peccauerunt) 11 Ioh.
8, 36 13 II Petr. 2, 19 16 Rom. 5, 12; Op. imp. I 113 (per— 25
iudicium) 22 cf. Rom. 9, 21 24 cf. Ps. 100, 1 25 Op. imp. Ill 99
(non— 260, 13 Pelagiani)

1 nisi] nam si C chatolica K 2 relegione K 3 dnm TF dm* C
4 et] aut T 5 falsa jj. 7 pinnis TFKRVBE m. 2 8 exitum in
textu; in mg. exitium T 10 uel] aut B arbitrium negamus jx

11 liberauerat m. 1 C liberauit B ait] aut P om. B 12 estis |i

hunc] nunc S qui T 13 tribuitis TFKRVPNbd, m. 2 C de-
uinctus (n in ras.) V 14 et seruus TKRVPMSWAmp 19 est

om. m 20 uno add. m. 2 C 22 uas om. fx 23 conmeliam T

24 misericordia K

17*

Digitized by

Google

260 S. Aureli Augustini

'si quis aut liberum in hominibus arbitrium aut deum esse
nascentium conditorem dixerit, Caelestianus et Pelagianus
uocatur' — ista quippe catholica fides dicit — sed si quis
ad colendum recte deum sine ipsius adiutorio dicit esse in
hominibus liberum arbitrium et quisquis ita dicit deum s
nascentium conditorem, ut paruulorum neget a potestate diaboli
redemptorem, ipse Pelagianus et Caelestianus uocatur. liberum
itaque arbitrium in hominibus esse et deum esse nascentium
conditorem utrique dicimus, non hinc estis Caelestiani et
Pelagiani; liberum autem esse quemquam ad agendum bonum u>
sine adiutorio dei et non erui paruulos a potestate tenebrarum
et sic transferri in regnum dei, hoc uos dicitis, hinc estis
Caelestiani et Pelagiani. quid obtendis ad fallendum communis
dogmatis tegmen, ut operias proprium crimen, unde uobis
inditum est nomen? atque ut nefario uocabulo terreas in- * 5
peritos, dicis: *ne igitur uocentur haeretici, fiunt Manichei*.
9. Audi ergo breuiter, quid in ista quaestione uersetur.
catholici dicunt humanam naturam a creatore deo bono
conditam bonam, sed peccato uitiatam Christo medico indigere;
Manichei dicunt humanam naturam non a deo conditam bonam so
peccatoque uitiatam, sed ab aeternarum principe tenebrarum
de commixtione duarum naturarum, quae semper fuerunt, una
bona et una mala, hominem creatum; Pelagiani et Caelestiani
dicunt naturam humanam a bono deo conditam bonam, sed

11 cf. Col. 1, 13 17 Op. imp. Ill 138 (Audi— 261, 25 saluatoii)

1 aut pr. om. W dnra T 2 qui dixerit P pelaianus W 3 et
catholica TKB VPM SWAmp 5 hominibus] omnibus T 7 caelesti-
anus et pelagianus T 8 itaque arbitrium esse in hominibus T\i itaque
in hom. esse arb. cet. praeter C 10 liberum— 13 Pelagiani om. B

12 uos om. jj. et hinc P 13 optendis C 16 haeretici uocentur T
17 in om. T 18 naturam om. T a >om. KRVPMSWAmp crea-
torem K 19 bonam om. T per peccatum T medico xpo TEK
RVPNbd indigere] indigere naturam T 20 naturam om. T

21 uitiata W 23 caelestiani et pelagiani T dicunt et celestiani 8
24 humanam naturam FEVPbd a bono] non a R ab uno VP

Digitized by

Google

d e nuptiis et c on c up is c en t i a II 9 261

ita esse in nascentibus paruulis sanam, ut Christi non habeant
necessariam in ilia aetate medicinam. agnosce igitur in tuo
dogmate nomen tuum et catholicis, a quibus confutaris, desine
obicere et dogma et nomen alienum; nam ueritas utrosque

5 redarguit, et Manicheos et uos. Manicheis enim dicit: non
legistis quia qui ab initio fecit hominem masculum
et feminam fecit eos? et dixit: propter hoc relinquet
homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae,
et erunt duo in came una. itaque iam non sunt duo,

io sed una caro. quod ergo deus coniunxit, homo non
separet. ita quippe ostendit et hominum conditorem et con-
iugum copulatorem deum aduersus Manicheos, qui utrumque
horum negant. uobis autem dicit: uenit filius hominis
quaerere et saluare quod perierat. sed uos, egregii

is christiani, respondete Christo: si quod perierat quaerere et
saluare uenisti, ad paruulos non uenisti — isti nee perierant
et salui nati sunt — uade ad maiores; de uerbis tuis tibi
praescribimus: non est opus sanis medicus, sed male
habentibus. ita fit, ut Manicheus, qui homini commixtam

20 dicit esse naturam malam, uelit inde saltern saluari a Christo
animam bonam; tu uero in paruulis, cum salui sint [corpore],
nihil a Christo saluandum esse contendis. ac per hoc Manicheus
quidem naturam humanam detestabiliter uituperat, sed tu
crudeliter laudas. quicumque enim tibi crediderint laudatori,

25 infantes suos non offerent saluatori. tarn scelerata sentienti

5 Matth. 19, 4—6 13 Luc. 19, 10 15 Op. imp. Ill HI (si—
habentibus) 18 Matth. 9, 12

1 habeat T 2 in ilia necessariam CE medicina K agnusce K
tua S 3 conputaris T 6 quia om. T hominem fecit A 7 re-
linquid K 11 itaque W coniugiu S 14 saluum facere VP

christiani egregii A 15 respondite K respondente P 16 paruulus K
aduenisti W 17 uade ad] uideant T 18 praescribere T 19 agen-
tibus m 20 inde om. P saltim MSWm^. animam bonam a xpo S
21 sunt T corpore om. CFE, addunt cet. 22 salutis T 23 hu-
manam naturam A humanam bonam VP 24 crediderit E 25 of-
f erunt KBVPN celerata S sententia C sentienti* jj.

Digitized by

Google

262 S. Aureli Augustini

quid tibi prodest non metuere quod tibi fit, ut salubriter
metuas, et te hominem facis esse, non bestiam, quae cir-
cumdatur pennis, ut cogatur in retia? opus erat, ut ueri-
tatem teneres eiusque studio non timeres; nunc uero ita
non times, ut, si timeres, euaderes potius retia maligna 5
quam incurreres. mater catholica te ideo terret, quia et tibi
et aliis a te timet, et si per filios suos in aliqua pote-
state positos agit ut timeas, non id agit crudelitate, sed
caritate. tu autem uir fortissimus timere homines ignauum
putas. deum ergo time et noli antiqua fidei catholicae funda- 10
menta conari tanta obstinatione subuertere. quamquam iste
tuus animus animosus utinam saltern in hac causa homines
timeret, utinam, inquam, saltern paueret ignauia quam periret
audacia!

II1I. 10. Videamus et cetera quae conectit. sed quid ift
faciam? utrum singula eius proponam, quibus respondeam,
an eis praetermissis, quae catholica fides continet, ea sola
pertractem atque confutem, in quibus a traraite ueritatis
exorbitat et haeresim Pelagianara tamquam uenenosa uir-
gulta fruticibus catholicis conatur inserere? hoc quidem *o
certe breuius est. sed prospiciendum arbitror, ne quis-
quam libro meo lecto et non lectis omnibus, quae ab illo
dicta sunt, existimet ea me proponere noluisse, ex quibus
ista eius pendent et ex quibus quasi consequenter uera esse
monstrantur, quae falsa redarguo. non itaque pigeat utraque w
huic opusculo nostro indita, et ea scilicet, quae ille dixit,
et ea, quae ipse respondeo, uniuersa adtendere et considerare
lectorem.

1 non prodest B prode est T prod*est K quid CN

2 metuas om. T facis CTEKRB, m. 1 VF facias PMSWAm^ m. 2
VF facit d uestiam T bestias A 3 pinnis TFEKRVbd 4 uero]
ergo jx 5 maligni Mbd 6 ideo te 8 7 a* C per om. fx positos
potestate TFEKRPN 8 ait 8m ait m 12 saltern om. E

13 paueret] timeret N 15 et om. \i 17 tenet W 20 fruc-

ticibus m. 1 E 23 ea om. P 25 redargutio A pieat 8

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 10—12 263

11. Quae sequuntur ergo, ita praenotauit qui tuae dilectioni
chartulam misit: Contra eos\ inquit, 'qui nuptias damnant et
fruetus earum diabolo adsignant\ non igitur contra nos, qui
neque nuptias damnamus, quas etiam in ordine suo debita
praedicatione laudamus, nee earum fruetus diabolo adsignamus;
fruetus quippe nuptiarum homines sunt, qui ordinate inde
generantur, non peccata, cum quibus nascuntur. nee ideo sunt
homines sub diabolo, quia homines sunt, ubi sunt fruetus
nuptiarum, sed quia peccatores sunt, ubi est propago uitiorum;

io diabolus enim culpae auctor est, non naturae.

12. Adtende cetera, quibus se existimat aduersus nos hoc
praemisso titulo consonare. 'deus', inquit, 'qui Adam ex limo
fuerat fabricatus, Euam construxit e costa et dixit: haec
uocabitur uita, quoniam mater est omnium uiuentium 1 .

15 non quidem ita scriptum est, sed quid ad nos? solet enim
accidere, ut meraoria fallat in uerbis, dum tamen sententia
teneatur. nee Euae nomen, ut appellaretur uita, deus inposuit,
sed maritus. sic enim legitur: et uocauit Adam nomen
uxoris suae uita, quoniam ipsa mater est omnium

so uiuentium. sed hoe fortassis ita intellexerit, ut deus per
Adam nomen illud Euae inposuisse credatur tamquam per
prophetiam. nam in hoc, quod appellatur uita materque uiuen-
tium, magnum est ecclesiae sacraraentum, unde nunc disserere
longum est et suscepto operi non necessarium. nam et illud,

11 Op. imp. IV 4 (Adtende— 20 uiuentium) 13 cf. Gen. 2, 22

18 Gen. 3, 20

1 secuntur TSWm\i 3 eorum C nuptiarum TKRN 5 praedicatione
(tione in mg. m. 2) E 1 nascantur V 8 ubi est TKRVPN 9 pro-
pagatio 8 11 et cetera FEbd quibus se] quecumque VP ad-
uersum TKVPN huic TKBVPNbd 13 ascosta K et am. B

15 ita quidem VP 16 fallat ur P 17 teneatur in libris KRVPN
nee enim VP ut appellaretur am. N uita BMSWm 19 uitam
FS m. 1 est mater CIS 20 hec SWAmp intellexerat MSWAmy.
22 prophetam TKRVPNd appellatum est R appellata est EKVPNbd
omnium uiuentium jjl 23 longum est disserere KVPN 24 neces-

sarium e§t K

Digitized by

Google

264 S. Aureli Augustini

quod dixit apostolus: sacramentum hoc magnum est,
ego autem dico in Christo et in ecclesia, ipse Adam
dixit: propter hoc relinquet homo patrem et matrem
et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in came una.
quod tamen dominus Iesus in euangelio deum dixisse comme- 5
morat, quia deus utique per hominem dixit, quod homo prophe-
tando praedixit. ergo quae sequuntur intuere. 'prima*, inquit,
c appellatione, cui operi parata esset, ostendit et dixit: crescite
et multiplicamini et replete terram'. quis enim nostrum
negat ad opus pariendi a domino deo creatore omnium bo- to
norum bono praeparatam fuisse mulierem? ad hoc uide quid
adiungat. c deus igitur 5 , inquit, 'maris creator et feminae con-
uenientia generationibus membra formauit et gigni corpora
de corporibus ordinauit, quorum tamen efficientiae potentia
operationis interuenit, omne quod est ea administrans uirtute, 15
qua condidit*. etiam hoc esse catholicum confitemur et quod
deinde subiungit. 'si igitur', inquit, 'nonnisi per sexum fetus,
nonnisi per corpus sexus, nonnisi per deum corpus, quis
ambigat fecunditatem deo iure reputari?*

13. Post haec, quae ueraciter et catholice dicta sunt, immo so
in diuinis libris ueraciter scripta, non autem ab isto catholice
dicta sunt, quia non intentione catholici pectoris dicta sunt,
iam propter quod ea dixit, Pelagiana et Caelestiana haeresis
incipit introduci. namque adtende quod sequitur. 'tu uero\
inquit, 'qui dicis: <c eos qui de parentibus qualibuscumque na- 25

1 Ephes. 5, 32 3 Gen. 2, 24 Matth. 19, 5, Ephes. 5, 31 8 Gen.
1, 28 12 Op. imp. IV 5 (deus— formauit) 13 Op. imp. IV 5 (gigni—
condidit) 17 Op. imp. IV 5. 9 (si - reputari) 20 ib. IV 5 (Post—sequi-
tut) 25 cf. 211, 14

1 dicit Vbd apostulos K 3 relinquit C relinquid K matrem
et patrem bd 5 Iesus] noster T 6 prophetanda# K 7 secuntur
TMSWmy. primum N inquit] quid K quide" N 8 compellatione
TKRVPN paratam p. esse SW\i 12 inquit igitur C igitur
om. m conuentia S 13 generationi P 14 efficiente C 17 igitur]
ergo B 20 catholicse A'jjl 21 scripta §unt p- 23 haereses T

24 introducere FE uero] ergo T 25 eos qui codd.: eosque bd

cf. p. 211, 14 nascuntur E nascentur (s. e add. v) E

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 13—14 265

scantur non negamus [adhuc] esse sub diabolo, nisi renascantur
in Christo", ostende ergo nunc, quid suum diabolus cognoscat
in sexibus, per quod fructum eorum, ut dicis, iure possideat.
diuersitatem sexuum? sed haec in corporibus est, quae deus

5 fecit, commixtionem? sed non minus benedictionis quam
institutionis priuilegio uindicatur. uox enim dei est: relinquet
homo patrem et matrem et adhaerebit uxori et erunt
duo in carne una; uox dei est: crescite et multipli-
camini et replete terram. an forte ipsam fecunditatem ?

io sed ipsa est instituti causa coniugii\

V. 14. Vides igitur quemadmodum nos interroget, quid
suum diabolus cognoscat in sexibus, per quod sub illo sint,
qui de parentibus qualibuscumque nascuntur, nisi renascantur
in Christo, utrum diuersitatem sexuum dicamus ad diabolum

15 pertinere an commixtionem an ipsam fecunditatem. respon-
dents itaque: nihil horum, quia et diuersitas sexuum pertinet
ad uasa gignentium et utriusque commixtio ad seminationem
pertinet filiorum et ipsa fecunditas ad benedictionem pertinet
nuptiarum. haec autem omnia ex deo. sed iste in his omnibus

20 noluit nominare concupiscentiam carnis, quae non est a
patre, sed ex mundo est, cuius mundi princeps dictus est
diabolus, qui earn in domino non inuenit, quia dominus homo
non per ipsam ad homines uenit. unde dicit etiam ipse: ecce
uenit princeps huius mundi, et in me nihil inuenit:

2 Op. imp. IV 5. 10 (quid— 10 coniugii); IV 10. 14 (quid— sexibus)
6 Gen. 2, 24 8 Gen. 1, 28 19 Op. imp. IV 5 (sed— 266, 9 glorianda);
IV 14. 45 (sed— uenit) 20 Op. imp. IV 18 (noluit— uenit), cf. IV 77;
cf. I Ioh. 2, 16 23 Ioh. 14, 30

1 non — renascantur om. B non negamus om. VP adhuc add.

EB VPbd; cf. p. 211, 15 3 per om. B 4 sexuum om. TKVPN est om. S
6 uendicatur MSWAm\i relinquid KW 7 uxori suae EKBVPNbd
8 carne* K uox enim jj. 10 est om. m. 1 E institutio B coniugi
m. 1 C 11 ergo N quemammodum K 12 sunt BWAm om. jx
17 seminationem] generationem T 19 omnia autem W 20 quae
om. B esse B 21 esse B om. N mundi om. SWAm\i est

om. S 22 deus F 23 ad om. S homing KPBMSW 24 mundi
huius KVPN inueniet TKVPNb, m. 2 B

Digitized by

Google

266 S. Aureli Augustini

nihil utique peccati, nee quod a nascente trahitur nee quod
a uiuente additur. hanc iste noluit nominare in his omnibus,
quae commemorauit, naturalibus bonis, de qua etiam nuptiae
confunduntur, quae de his bonis omnibus gloriantur. nam
quare illud opus coniugatorum subtrahitur et absconditur s
etiam oculis filiorum, nisi quia non possunt esse in laudanda
commixtione sine pudenda libidine? de hac erubuerunt etiam
qui primi pudenda texerunt, quae prius pudenda non fuerunt,
sed tamquam dei opera praedicanda atque glorianda. tunc
ergo texerunt, quando erubuerunt, tunc autem erubuerunt, 10
quando post inoboedientiam suam inoboedientia membra sen-
serunt. de hac erubuit etiam iste laudator; commemorauit
enim sexuum diuersitatem, commemorauit commixtionem, com-
memorauit fecunditatem, illam uero commemorare uerecun-
datus est. nee mirum, si pudet laudantes, quod uidemus ipsos i&
pudere generantes.

15. Sed adiungit et dicit: 'per quid igitur sub diabolo sunt,
quos deus fecit?* sibique ueluti ex nostra uoce respondet: 'per
peccatum*, inquit, c non per naturam\ deinde nostrae responsioni
suam referens 'sed ut non potest*, inquit, 'sine sexibus esse 20
fetus, ita nee sine uoluntate delictum*, ita uero, ita est; sic
enim per unum hominem peccatum intrauitin mundum
et per peccatum mors, et ita in omnes homines per-
transiit, in quo omnes peccauerunt. per unius illius
uoluntatem malam omnes in eo peccauerunt, quando omnes 25

7 cf. Gen. 3, 7 17 cf. Op. imp. IV 7 20 ib. IV 90 (sed-267, 2
traxerunt) 22 Rom. 5, 12; Op. imp. IV 104 (per— 267, 2 traxerunt)
24 ib. IV 104 (per— 267, 1 fuerunt)

1 ju utique K nee— trahitur om. P 3 commemorat N 4 omni-
bus bonis jjl 6 nisi om. W laudando SW 9 glorianda] laudanda C
10 texerunt] dixerunt B tunc autem erubuerunt om. P 11 suam

om. W inobedientiae R 15 uidimus K pudere ipsos B 17 ad-
iugit 8 ergo m 18 facit FKP uelut A respond it K 19 in-
quis TKPN responsioni nostrae (nostrae s. I.) B 20 inferens P
esse om. CTEKN; esse add. post uoluntate VP 21 sine om. 8

ita fin. om. T si£ m. 2 C 22 in mundum intrauit 8 23 et ita et
(pr. et $. I. m. 2) C

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 15 267

ille unus fuerunt, de quo propterea singuli peccatum originate
traxerunt. 'dicis enim', inquit, c ideo illos esse sub diabolo, quia
de sexus utriusque commixtione nascuntur\ dico plane propter
delictum eos esse sub diabolo; ideo autcm expertes non esse

5 delicti, quia de ilia commixtione sunt nati, quae yine pudenda
libidine non potest etiam quod honestum est operari. dixit
hoc etiam beatissimae memoriae Ambrosius ecclesiae Medio-
lanensis episcopus, cum Christi carnalem natiuitatem ideo
diceret expertem esse delicti, quia conceptus eius utriusque

io sexus commixtionis est expers; nullum autem hominum esse
sine delicto qui de ilia commixtione conceptus sit. nam eius
uerba ista sunt: 'ideo*, inquit, c et quasi homo per uniuersa
temptatus est et in similitudine hominum cuncta sustinuit, sed
quia de spiritu natus, abstinuit a peccato. omnis enim homo

15 mend ax et nemo sine peccato nisi unus deus. seruatum est
igitur', inquit, c ut ex uiro et muliere, id est per illam corporum
commixtionem nemo uideatur expers esse delicti, qui autem
expers delicti, expers etiam huius modi conceptionis\ numquid
etiam istum, o Pelagiani et Caelestiani, audebitis dicere

20 Manicheum? quod eum dicebat esse Iouinianus haereticus,
contra cuius inpietatem uir ille sanctus etiam post partum
permanentem uirginitatem sanctae Mariae defendebat. si ergo
ilium Manicheum dicere non audetis, nos, cum in eadem
causa eadem sententia fidem catholicam defendamus, cur di-

25 citis Manicheos? aut si et ilium fidelissimum uirum hoc

2 Op. imp. IV 106 (dicis— Ambrosius) 12 Op. imp. IV 120

(ideo— conceptions) 14 cf. Hebr. 4, 15 Ps. 115, 2 16 cf. Op.
imp. IV 88. 105 20 cf. Op. imp. IV 121

2 illos ideo TN ideo] in eo R esse om. P qui T 3 com-
munione T 4 esse pr. om. P 7 memoriae beatissimae T beatus
ambrosius jj. mediolanensis ecclesiae N 9 utriusq; (q; add. m. 2) C
11 est FE uerba eius TKVPN 13 similitudine TF disposuit T
14 quia] quasi Tbd 15 unus om. T igitur est W 18 expers est
delicti Rbd expers est bd 20 esse om. P 23 cum om. W

24 quur K 25 Manicheos om. T

Digitized by

Google

268 S. Aureli Augustini

secundum Manicheos sapuisse iactatis, lactate, iactate, ut
mensuram Iouiniani perfectius inpleatis; nos cum illo homine
dei patienter uestra maledicta et conuicia sustinemus. et tamen
haeresiarches uester Pelagius fidem et purissimum in scripturis
sensum sic laudat Ambrosii, ut dicat ne inimicum quidem 5
ausum esse reprehendere. quo ergo progressi fueritis adtendite
et uos ab ausibus Iouiniani tandem aliquando cohibete. quam-
uis ille nimis laudando nuptias sauctae illas uirginitati adae-
quauit et tamen nuptiarum fructibus ab utero etiam recen-
tibus Christum saluatorem et de potestate diaboli redemptorem 10
necessarium non negauit: quod uos negatis et, quia uobis pro
eorum salute, qui nondum pro se loqui possunt, et pro fidei
catholicae fundamentis resistimus, Manicheos nos esse iactatis.
sed iam sequentia uideamus.

VI. 16. Bursus quippe interrogans dicit: 'quem igitur par- 15
uulorum confiteris auctorem? deum uerum? > respondeo: deum
uerum. deinde subiungit: 'sed malum ille non fecit* ac rursus
interrogat, utrum diabolum paruulorum confiteamur auctorem,
rursusque respondet: 'sed naturam hominis ipse non condidit*.
deinde quasi concludit atque infert: 'si mala commixtio, deformis 20
et conditio corporum et ideo corpora quoque malo a te depu-
tantur auctori\ cui respondeo: malo auctori non deputo corpora,
sed delicta, quorum causa factum est, ut, cum in corporibus,
hoc est in dei operibus totum placeret, accideret tamen
masculo et feminae quod puderet, ut non esset commixtio as
qualis .esse potuit in corpore uitae illius, sed qualem uidemus
erubescentes in corpore mortis huius. Meus uero\ inquit, 'diuisit

4 cf. p. 159, 28

1 utrumque iactate om. T, alterum iactate om. N 2 iouiani T

perfectius hab. F in texiu, in mg. \ defectus 4 heresiarces m. 1 C,T
heresi arches K heresiarches FMS 6 adtende jjl 7 iouiani T 8 uir-
ginitate 8 12 qui] quia TK fide F 13 esse om. S 16 uerum

deum T resp. deum uerum om. m.lC respondebo jj. 18 ♦♦terrogat F
19 rursuque SW respondit K non] nos T om. KVPN 21 et om. A
condicio TK dicio BMSm 23 delicto B est om. N 24 hoc— -operibus
om. B accident C 26 uidimus K 27 erubiscentes K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 16 — 17 269

in sexu. quod in operatione coniungeret. ab ipso igitur com-
mixtio corporum, a quo est origo corporum'. iam supra respon-
dimus hoc ex deo esse, sed non delictum, non membrorum
inoboedientiam per carnis concupiscentiam, quae non est a

5 patre. deinde dicit: Hot ergo rerum bonarum, id est corporum,
*exuum, coniunctionum malos fructus esse non posse nee homines
ob hoc a deo fieri, ut a diabolo, sicut dicis\ inquit, 'legitimo
iure teneantur*. iam dictum est non eos ideo teneri, quia
homines sunt, quod naturae nomen est, cuius auctor diabolus

io non est, sed quia peccatores sunt, quod culpae nomen est,
cuius diabolus auctor est.

VII. 17. Sed inter tot nomina bonarum rerum, id est cor-
porum, sexuum, coniunctionum, libidinem uel concupiscentiam
carnis iste non nominat. tacet, quia pudet, et mira — si dici

is potest — pudoris inpudentia, quod nominare pudet, laudare
non pudet. denique uide, quemadmodum magis earn circum-
loquendo maluerit significare quam dicere. 'postquam autem
uir\ inquit, 'naturali adpetitu cognouit uxorem\ ecce iterum
dicere noluit: carnis concupiscentia cognouit uxorem, sed,

20 < naturali > ,inquit, 'adpetitu*, ubi adhuc possumus intellegere ipsam
uoluntatem iustam et honestam, qua uoluit filios procreare,
non illara libidinem, de qua iste sic erubescit, ut ambiguo
nobis loqui malit quam perspicue quod sentit exprimere. quid
est 'naturali adpetitu*? annon et uelle esse saluum et uelle

25 ipsos suscipere, nutrire, erudire filios naturalis est adpetitus
idemque rationis est, non libidinis? sed quia huius nouimus

14 Op. imp. IV 65 (tacet— non pudet)

1 sexfl N operations W 2 respondemus K 3 haec

TFEKRVPmbd 5 deinde ergo A 7 inquit om. N 9 diabulos
m. 1 K 11 auctor diabolus 8 15 pudet et CE pudet*# (in mg.

eum) jP 17 uoluerit P dice** S autem om. W 20 ubi adhuc
autem KB ubi tarn adhuc P 22 sic om. W erubiscet K am-
biguae K ambigue TRVPNbd 23 loqui nobis BMSWm per-

spicuae Kp. 24 esse] esse posse KRVPN 25 ipsus K illos SW

26 rationis esse m. 1 R

)QfC

270 S. Aureli Augustini

intentionem, ideo non eum putamus his uerbis nisi libidinem
inembrorum genitalium significare uoluisse. nonne tibi uidentur
haec uerba folia esse ficulneae, sub quibus latet quid aliud
quam id quod pudet? ita quippe iste sibi circumlocutionis
huius obstacula sicut illi succinctoria consuerunt. contexat et 5
dicat: 'postquam autem uir naturali adpetitu cognouit uxorem,
dicit scriptura diuina, concepit Eua et peperit filium,
et uocauit nomen eius Cain, sed quid\ inquit, c dicit Adam
audiamus: adquisiui hominem per deum. unde constat
opus dei esse, quem per deum adquisitum scriptura diuina 10
testatur.' quis hinc dubitet? quis hoc neget, maxime catholicus
christianus? opus dei est homo; sed carnis concupiscentia,
sine qua, si peccatum non praecessisset, tranquillae uoluntati
oboedientibus sicut cetera membra genitalibus seminaretur
homo, non est a patre, sed ex mundo est. 15

18. Verum nunc, obsecro te, paulo adtentius intuere, quod
nomen inuenerit, quo rursus operiret quod erubescit aperire.
*genuerat enim eum', inquit, 'Adam potentia membrorum, non
diuersitate meritorum'. quid dixerit 'diuersitate meritorum > ,
fateor, non intellego; sed potentia membrorum, credo, illud 20
uoluit dicere, quod pudet euidenter dicere. maluit enim dicere
membrorum potentiam quam carnis concupiscentiam. plane,
etiamsi non cogitauit, significauit aliquid, quod ad rem per-
tinere uideatur. quid enim potentius membris hominis, quando

7 Gen. 4, 1 9 Gen. 4, 2 12. 15 I Ioh. 2, 16

1 eum om. m 3 filia K ficulnea TFEKRVPbd 4 sibi om. T
h 8ubcinctoria T 6 aut m uir om. CF 8 kayn W kain S

<[uid om. T jnquid T 9 audiuiraus B atquisiui K 10 atqui-
situm K 11 dubitat C 14 sicuti RMbd seminaret VP 15 homo
non est homo sed est concupiscentia que non est ex patre sed ex mundo
est VP homo non est concupiscentia quae non ex patre sed ex mundo
•est KRN est om. T a] ex T 17 nouum nomen VP 19 quid
— meritorum om. T diuersitatem F 20 potentiam F membrorum]
meritorum P 22 potentia TRVNbd concupiscentia TERVNbd

23 pertineret m 24 uideatur om. m

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 18—19 271

non seruiunt uoluntati hominis? quae tamen etsi frenentur
temperantia uel continentia, usus eorum aliquantum, motus
tamen eorum non est in hominis potestate. genuit ergo Adam
filios hac, ut iste dicit, membrorum suorum potentia, de qua

s> priusquam illos gigneret, erubuit post peccatum. si autem non
peccasset, non eos genuisset membrorum potentia, sed mem-
brorum oboedientia. ipse quippe esset potens, ut eis subiectis
uoluntate imperaret, si potentiori et ipse subiectus eadem
uoluntate seruiret.

10 VIII. 19. Post aliquanta iterum: 'dicit scriptura diuina*,
inquit, 'cognouit Adam Euam uxorem suam et concepit
et peperit filium. et uocauit nomen eius Seth dicens:
suscitauit mihi dominus semen aliud pro Abel, quern
occidit Cain 1 , deinde addit et dicit: c ad documentum instituti

15 coitus ipsum semen diuinitas dicitur excitasse*. non intellexit
homo iste quod scriptum est; putauit enim ad hoc esse
dictum: suscitauit mihi dominus semen aliud pro Abel,
ut crederetur deus illi excitasse libidinem coeundi, cuius motu
excitaretur semen, ut gremio feminae possit infundi. nescit

20 non esse dictum 'excitauit mihi semen 1 nisi 'dedit mihi filium*.
denique hoc Adam non dixit post coitum suum, quo semen
emisit, sed post coniugis partum, quo filium deo donante
suscepit. nam quae gratulatio est nisi forte libidinosorum et
suum uas in morbo concupiscentiae, quod uetat apostolus,

25 possidentium, si semen extrema coeundi uoluptate fundatur
nee sequatur conceptus aut partus, ubi nuptiarum uerus est
fructus?

11 Gen. 4, 25 24 cf. I Thess. 4, 5

1 quae] qua MSWAmp tamen] tam TKPN frenetur FKVN
2 ausus TKBVPN aliquantulum VP 3 ergo om. VP 4 ac VP
8 imperaret] temperaret B 10 diuina scriptura P 12 uocauitque C
sedh CKB 14 kain SW addidit CKPN 15 diuinitus BMSWAp
16 enim om. TKBVPN 17 suscitauit enim TKBN aliud semen N
aliud om. E 18 deus illi deus w libidinem om. m. 1 E 19 ex-
citatur TKBBMSWAm excitatu p. in gremio W posset m. 2 F,bd
20 aliud dictum P, (aliud in mg.) F 25 extremum N uoluntate T

Digitized by

Goo

£

272 S. Aureli Augustini

20. Neque hoc ideo dixerim, quod alius putandus sit praeter
summum et uerum deum uel humani seminis uel ipsius hominis
creator ex semine; sed hoc tranquilla de homine oboedientia
membrorum ad nutum uoluntatis exisset, si peccatum non
praecessisset. neque nunc agitur de natura hominis, sed de s
uitio. ilia quippe habet auctorem deum; ex isto autem trahitur
originate peccatum. nam si semen ipsum nullum habet uitium,
quid est quod scriptum est in libro Sapientiae: non ignorans
quoniam nequam est natio illorum et naturalis malitia
ipsorum, et quoniam non poterat mutari cogitatio 10
illorum in perpetuum; semen enim illorum erat male-
dictum ab initio? nempe de quibuscumque dicat ista, de
hominibus dicit. quomodo est ergo cuiuslibet hominis malitia
naturalis et semen maledictum ab initio, nisi ad illud respi-
ciatur, quod per unum hominem peccatum intrauit in is
mundum et per peccatum mors, et ita in omnes homines
pertransiit, in quo omnes peccauerunt? cuius autem
hominis mala cogitatio non potest mutari in perpetuum, nisi
quia per se ipsam non potest, sed si gratia diuina subueniat?
qua non subueniente quid sunt homines nisi, quod ait aposto- 20
lus Petrus, uelut muta animalia procreata naturalitev
in captiuitate et interitu? unde uno loco Paulus apostolus
utrumque commemorans, et iram dei, cum qua nascimur, et
gratiam, qua liberamur, et nos omnes, inquit, aliquando

3 cf. Op. imp. IV 123 7 ib. IV 123 (si— ab initio) 8 Sap. 12,
10. 11 12 Op. imp. IV 123 (nempe— dicit) 15 Rom. 5, 12 21 II
Petr. 2, 12 24 Eph. 2, 3

3 ex semine (s. semine add. m. 2 istere) C existere b 5 hominis

CFEb humani seminis TKBVPN seminis d 7 origenale K 8 igno-
rant KVPN 9 eorum A et om. P 10 cog. illorum mut. P
11 imperpetuum E enim om. UP illorum Cb, om. cet. 12 di-
c*at K iste P 13 quomodo enim B ergo est C hominis
om. R 14 allud m. 1 C 17 transiit B cucus m. 1 K cuius autem]
Quid est autem in ras. F 18 in perpetuum mutari bd 19 per] ab C
subueniat (in mg. potest) F 20 qua] quia B agit W petrus apo-
stolus C 22 captiuitatem et interitum VPNbd 23 ira W 24 gratia K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 20 — 21 273

conuersati sumus in desideriis carnis nostrae, faci-
entes uoluntatem carnis et affectionum, et eramus
natura filii irae sicut et ceteri; deus autem,jjui diues
est in misericordia, propter multam dilectionem, qua

5 dilexit nos et, cum essemus mortui peccatis, conuiui-
ficauit nos Christo, cuius gratia sumus salui facti.
quid est ergo malitia naturalis hominis et semen maledictum
ab initio et procreati naturaliter in captiuitate et interitu et
natura filii irae? numquid in Adam natura ista sic condita

io est? absit; sed quia in illo uitiata. sic per omnes iam naturaliter
cucurrit et currit, ut ab hac perditione non liberet nisi gratia
dei per Iesum Christum dominum nostrum.

Villi. 21. Quid est ergo quod iste adiungit et dicit de
Noe et filiis eius, quod 'similiter benedicti sint ut Adam et

15 Eua dicente deo: crescite et multiplicamini et replete
terram et dominamini eius*? quibus dei uerbis addit sua
dicens: 'uoluptas ergo ista, quam tu diabolicam uis uideri,
iam in supradictis coniugibus habebatur, quae ut institutione
bona ita etiam benedictione permansit. non enim dubitatur

20 de hac ad Noe et filios eius corporum commixtione dictum,
cuius iam usus inoleuerat: crescite et multiplicamini
et replete terram 1 . non opus est eadem multis uerbis re-
petere. de uitio hie agitur, quo est deprauata natura bona,
cuius uitii auctor est diabolus, non de naturae ipsius bonitate,

25 cuius auctor est deus, qui neque ab ipsa uitiata deprauataque

11 cf. Rom. 7, 25 15 Gen. 9, 1

3 diuis K 5 dilexit nos misertus est nostri et cum essemus (miser-
tus— essemus in ras.) F et om. N 7 naturalis malitia P 8 et
om. SWAmp captiuitatem et interitum VPNbd 9 nunquid

(m. 2 num in nun semper mut.) F 11 perditionis raassa VP libe-
retur N 13 est om. m. 1 T 14 sunt P 16 addidit KEN et
sua N 17 uoluntas TC m. 2 18 habebat B institution e" K

19 etiam] et TKRVPN benedictio 8 20 ad filios Vbd 22 ter-
ram (te 8. 1. m. 2) C non— 274, 7 qui non om. m 24 cuius in
mg. T est auctor BMSWAp.

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 18

Digitized by

Google

274 S. Aureli Augustini

natura suam abstinuit bonitatem, ut auferret hominum fecun-
ditatem, uiuacitatem, sanitatem ipsamque substantiam animi
et corporis, sensus atque rationem, alimenta, nutrimenta, incre-
menta, qui etiatn facit oriri solem suutn super bonos
et malos et pluit super iustos et iniustos et quidquid 5
boni est naturae humanae a deo bono etiam in illis hominibus
qui non liberabuntur a malo.

22. Voluptatem tamen iste et hie dixit, quia potest uoluptas
et honesta esse, non dixit carnis concupiscentiam uel libidinem,
quae pudenda est. sed in consequentibus aperuit uerecundiam 10
suam nee dissimulare potuit ab eo, quod uiolenter ipsa natura
praescripsit. ( et illud', inquit, 'propter hoc relinquet homo
patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt
duo in came una, et post haec dei uerba sua ipse sub-
iungens, ut exprimeret', inquit, 'fidem operum, propheta prope 15
periculum pudoris accessit'. aperta prorsus et ui ueritatis
extorta confessio! propheta ergo, ut exprimeret fidem operum,
prope periculum pudoris accessit, quia dixit: erunt duo in
came una, ubi commixtionem maris et feminae intellegi
uoluit. dicatur causa, cur in exprimendis operibus dei propheta 20
prope periculum pudoris accesserit. itane uero humana opera
pudenda esse non debent, sed plane glorianda, et diuina pudenda
sunt? itane uero in eloquendis et exprimendis operibus dei
non honoratur prophetae uel amor uel labor, sed periclitatur
pudor? quid enim deus potuit facere, quod eius praedicatorem 25

4 Matth. 5, 45 12 Gen. 2, 24 Op. imp. IV 31 (propter— accessit)
16 Op. imp. IV 31 (aperta— confessio) 18 Gen. 2, 24 20 Op. imp.
IV 31 (dicatur— 275, 8 mentis)

1 natura P abstenuit m. 1 K abstulit VP aufferret W hominum]
ab homine Fd 2 et animi C 4 etiam] et A suum om. S 5 quic-
quid BP 6 est boni BMSWA\i bonum P bono est P 8 uoluntatem
CTE uoluntas CTE 9 onesta K 11 potuit om. T 12 praescribit T
pscripsitP relinquid K 13 patrem suum VP suae om. T 14deiom. T
15 expromeret A' fidem inquit operum SW propheta om. C 16 aperta]
operta V cui T 17 exorta TJ$ extorta (x s. 1. m. 1) S expremerct K
20 cur om. P 21 accessit A 24 pereclitatur K 25 potuit te'VPbd

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 22—23 275

pudeat dicere et, quod est grauius, pudeat horainem alicuius
operis, quod non homo, sed deus fecit in homine, cum omnes
opifices quanto possunt lab.ore et industria id agant, ne de
suis operibus erubescant? sed profecto illud nos pudet, quod
5 puduit primos illos homines, quando pudenda texerunt. ilia
est poena peccati, ilia plaga uestigiumque peccati, ilia in-
lecebra fomesque peccati, ilia lex in membris repugnans legi
mentis, ilia ex nobis ipsis aduersus nos ipsos iuoboedientia
iustissimo reciprocatu inoboedientibus reddita. huius nos pudet
*o et merito pudet. nam si hoc non esset, quid nobis esset in-
gratius, quid inreligiosius, si in membris nostris non de uitio
uel de poena nostra, sed de dei confunderemur operibus?

X. 23. Dicit etiam iste multa frustra de Abraham et Sarra,
quomodo ex repromissione acceperint filium, et tandem concu-
rs piscentiam nominat, non tamen addit carnis, quia ipsa pudenda
est. in concupiscentiae autem nomine aliquando gloriandum
est, quia est et concupiscentia spiritus aduersus carnem, est
et concupiscentia sapientiae. ait ergo: 'certe hanc concupiscen-
tiam, sine qua nulla fecunditas est, malam naturaliter definisti.
20 unde ergo per donum caeleste in senibus excitatur? adstrue
iam hoc, si potes, ad opus diaboli pertinere, quod deum uides
conferre pro munere\ ita hoc dicit, quasi concupiscentia carnis
illis ante defuerit et hanc eis donauerit deus, quae procul
dubio inerat in corpore mortis huius; sed fecunditas defuit,
** cuius auctor est deus, et ipsa donata est quando uoluit deus.

7 cf. Rom. 7, 23 9 Op. imp. IV 31 (huius— operibus) 17 cf.
Gal. 5, 17 18 Sap. 6, 21

1 quid C 3 quantum CFP agunt CF . 4 illud]

aliud N qua N 5 illos primos E pudenda ilia A 6 ilia— pec-
cati in mg. K uestiumque \*. 7 lex] res T 10 non esset hoc B
jpr. esset] pudet (s. exp. add. esset, sed in mg. m. 2 add. puderet) C
11 inrelegiosius K in om. ja 12 de pr. om. TKPN 14 acceperit
«x repromissione A promissione VP acceperit KEN filium

om. N 15 addidit N 17 et om. P est om. F 18 certe] certe
•inquid T 20 sensibus TA 21 ia si pot hoc S 22 dixit A car-
nis om. fi. 23 donauerit eis B 24 feconditas K 25 deus est C

IS*

Digitized by

Google

276 S. Aureli Augustini

absit autem, ut dicamus, quod nos putauit esse dicturos, Isaac
sine concubitus calore generatum.

XL 24. Sed ipse iam dicat, quare interiret anima eius de
genere suo, si circuincisus die non esset octauo, quid ipse
peccasset, quid offendisset deum, ut de aliena in se neglegentia 5
tarn seuera sententia puniretur, si nullum esset originate pecca-
tum. de circumcidendis enim deus sic mandauit infantibus:
masculus qui non circumcidetur carnem praeputii sui
octauo die, disperiet anima eius de genere suo, quia
testamentum meum dissipauit. dicat iste, si potest, io
quomodo puer ille testamentum dei dissipauit octo dierum,
quantum ad ipsum proprie adtinet, innocens infans, et tamen
nullo modo deus uel sancta scriptura id mendaciter diceret.
tunc ergo dissipauit testamentum dei, non hoc de imperata
circumcisione, sed illud de ligni prohibitione, quando per i&
unum hominem peccatum intrauit in mundum et per
peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit,
in quo omnes peccauerunt. et hoc in illo significabatur
expiari circumcisione octaui diei, hoc est sacramento mediatoris
in carne uenturi, quia per eandem fidem uenturi in carne «>
Christi et morituri pro nobis et tertio die, qui post septimum
sabbati fuerat futurus octauus, resurrecturi etiam iusti salua-
bantur antiqui. traditus est enim propter delicta nostra et
resurrexit propter iustificationem nostram. ex quo enim
instituta est circumcisio in populo dei, quod erat tunc signaculum a*

8 Gen. 17, 14 15 Rom. 5, 12 23 Rom. 4, 25 25 ib. cf. 4, 11

1 quando m. 1 C dicturus K ysaac EWAp. 2 concubitu. K
squalere N 4 non esset die octauo p. octaua C 5 offendisset]

ostendisset S 6 est TKV PBMSWmy. 8 circumciditur KBVP

circumcidit N carne BVP 9 eius] ilia T 10 meum ex suum C
dicat — dierum om. m 11 ille] iste in ras. E octo dierum testa-

mentum BMSWA dei om. KBVPBMAp octo dierum om. N

14 turn N ergo] uero N 15 ligni uetiti N 19 circumcisioni S
octaua die T 21 septimum diem fi. 22 erat T futurus]

uen | jfuturus m saluantur KBVPN 24 surrexit F 25 iusti tuta W
que, BSWAmp

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 24—25 277

iustitiae fidei, ad significationem purgationis ualebat et
paruulis originalis ueterisque peccati, sicut et baptismus ex
illo ualere coepit ad innouationem hominis, ex quo est in-
stitute, non quod ante circumcisionem iustitia fidei nulla

5 erat — nam cum adhuc esset in praeputio, ex fide iustificatus
est ipse Abraham, pater gentium, quae fidem ipsius fuerant
sectaturae — sed superioribus temporibus omni modo latuit
sacramentum iustificationis ex fide, eadem tamen fides media-
toris saluos iustos faciebat antiquos, pusillos cum magnis, non

10 uetus testamentum quod in seruitutem generat, non lex
quae non sic est data, quae posset uiuificare, sed gratia
dei per Iesum Christum dominum nostrum, quia sicut
credimus nos Christum in came uenisse, sic illi uenturum,
sicut nos mortuum, ita illi moriturum, sicut nos resurrexisse,

t5 ita illi resurrecturum, et nos uero et illi ad iudicium mortu-
orum uiuorumque uenturum. non ergo iste humanam male
defendendo inpediat a salute naturam, quia omnes sub peccato
nascimur et per unum solum, qui sine peccato natus est,
liberamur.

20 XII. 25. ^sta*, inquit, 'corporum commixtio cum calore, cum
uoluptate, cum semine a deo facta et pro suo modo laudabilis
adprobatur, quae aliquaudo etiam amplum efficitur munus
piorum\ dixit 'cum calore*, dixit 'cum uoluptate 1 , dixit 'cum
semine 1 , non tamen dicere ausus est 'cum libidine*. quare,

25 nisi quia nominare erubescit, quam laudare non erubescit?

10 cf. Gal. 4, 24 cf. Gal. 3, 21 11 Rom. 7, 25 20 Op. imp.
V 6 {lata— adprobatur) 24 cf. ib. V 7

1 ad] ita ad Fd 2 in paruulis m. 2 F, d ueteris origin alisque VP
ueteris BMWAm\i et ueteris S 3 inouationem V inuocationem P

5 erat om. S 6 abraham ipse C qu$ W 10 quae BMSWrnp

quo A 11 data est BSWAm\i possit KP 15 uiuorum

mortuorumque T 16 ergo] error T 17 qua P 18 natus om. B
21 uoluntate T facta est m 22 q* (*. q add. a) F 23 uolun-

tate T 24 tamen] tantum ja ausus est dicere C dicere om. N

25 quam om. FE; quam— erubescit om. W laudari m. 1 C

Digitized by

Google

278 S. Aureli Augustini

munus autem pionitn propagatio est fecunda filiorum, non
commotio pudenda membrorum, quam non haberet in generandis
filiis natura sana, nunc autem habet earn natura uitiata, ac
per hoc et qui inde nascitur indiget renasci, ut sit membrum
Christi, et de quo nascitur, si iam renatus est, indiget liberari 5
ab ea quae in corpore mortis huius est lege peccati. quae cum
ita sint, quomodo adiungit et dicit : 'cohfitearis ergo necesse
est originale quod finxeras interisse peccatum?* non ego finxi
originale peccatum, quod catholica fides credit antiquitns; sed
tu, qui hoc negas, sine dubio es nouus haereticus. sub diabolo 10
autem sunt iudicio dei omnes cum peccato generati, si non
fuerint in Christo regenerati.

XIII. 26. Sed quia de Abraham loquebatur et Sarra, sub-
iunxit atque ait: 'quodsi dixeris: usus in eis uigebat et fetus
non erat, respondebo: quem conditor promisit, conditor dedit, ifr
non concubitus, sed dei est opus qui nascitur. qui enim
primum hominem fecit ex puluere, omnes fabricatur ex semine,
sicut ergo tunc limus qui adsumptus est materia. non auctor
hominis fuit, ita nunc uis ilia uoluptatis. confectrix commix-
trixque semimim, non explet operationis uicem, sed de the- »e
sauris naturae offert deo, unde ille hominem dignetur operari\
haec omnia, quae dixit, excepto quod ait a uoluptate semina
confici atque misceri, recte diceret, si in eis catholicum sensum
defendere niteretur; quia uero scimus quid ex his moliatur
efficere, profecto dicit etiam recta peruerse. illud itaque, quo 2*
excepto cetera 11 era esse non abnuo, ideo non est uerum, quia

1 Op. imp. V 7 (munus— -renasci) 17 cf. Gen. 2, 7 18 Op.
imp. V 11 (sicut- operari)

2 commutatio B cGmixtio T 3 autem] ant B3IS\i aut»* W cam
habet BMSAmp. earn om. W natura m. 1 K hac K 5 de
8. I. F; in mg. m, 2 add. ex 7 confiteris RP 8 interiisse FVbd
non — peccatum om. B 11 omnipotentis dei B 14 atque] et B

16 opus e9t BVbd quod nascitur BMWAm\i. enim om. W 17 ho-
minem primum W 19 fuit hominis E uoluntatis T commisr
trixque P 22 a om. N uoluntate T 23 in om. T 25. etiam
dicit jjl 26 esse uera MSWAmy. esse om. P annuo BP

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 26 — 27 279

uoluptas ilia concupiscentiae carnalis non conficit semina, sed
ea quae iam sunt in corporibus a uero deo condita. a quo
ipsa conduntur et corpora, non fiunt uoluptate, sed excitantur
et emittuntur cum uoluptate. utrum autem utriusque sexus

s semina in muliebri utero cum uoluptate misceantur, uiderint
feminae quid in secretis uisceribus sentiant; nos non decet
inaniter usque ad ista esse curiosos. libido tamen ilia erube-
scenda — unde pudenda ipsa appellata sunt membra — non
fuit in corpore uitae illius, quae in paradiso fuit ante peccatum,

10 sed coepit esse in corpore mortis huius retributa inoboedientia
inoboedientiae post peccatum. sine qua libidine poterat. opus
fieri coniugum in generatione filiorum, sicut multa opera fiunt
oboedientia ceterorum sine illo ardore membrorum, quae uolun-
tatis nutu mouentur, non aestu libidinis concitantur. .

is 27. Adtende cetera: 'hoc etiam\ inquit, 'apostoli confirmat
auctoritas; cum enim beatus Paulus de mortuorum resurrec-
tione loqueretur, ait: insipiens, tu quod seminas non
uiuificatur, et infra: deus autem dat illi corpus prout
uult. et unicuique seminum proprium corpus, si ergo

so deus*, inquit, 'humano semini, quod nemo negat uel prudentium
uel piorum, proprium sicut omnibus rebus corpus adtribuit,
unde quemquam reum natum probabis? tandem oro respicias,
quibus laqueis peccati naturalis suffocetur adsertio. uerum age*,
inquit, 'tecum, precor, mitius. mihi crede, etiam te deus fecit,

25 sed, quod fatendum est. grauis error infecit. quid enim potest
profanius dici. quam quod deus hominem aut non fecerit aut,

1 Op. imp. V 11 (uoluptas— cum uoluptate) 17 I Cor. 15, 36

18 ib. 15, 38

1 uoluntas T non om. m. 1 T 2 no£ sunt C est P 3 et

ipsa . Vbd ipso C om. N et om. Vbd a uoluptate Vbd uoluntate T
4 et] ut T emittur K mittantur T uoluntate T 5 uoluntate T
7 curiosus m. IK erubiscendo K 8 unde] uel VP 10 inoboedientia
om. TKEVPN 11 non poterat B 12 coniugiu S 13 obedientia HP
ullo KRPN 14 incitantur N 16 paulus apostolus P 18 uiuificatur
nisi prius raoriatur R illi dat TEKPN 20 homano S 21 corpus
om. \i 22 respicies m. 1 C,E 24 inquio C precor] prior R

25 sed] et R grauius EP 26 hominem om. P\i

Digitized by

Google

280 S. Aureli Augustini

ut dicis, diabolo fecerit aut certe diabolus dei sit imaginem,
hoc est hominem fabricatus, quod non minus stultum dinoscitur
esse quam inpiutn? ergo tarn inops\ inquit, 'tarn inuerecundus
deus est, ut non habuerit quod in praemium Sanctis hominibus
daret, nisi quod deceptis diabolus infudit in uitio? uis autem 5
scire, quod etiam in his, qui sancti non sunt, hanc generationum
potentiam deus tribuisse probetur? eo igitur tempore, cum
Abraham metu percussus gentis barbarae Sarram, quae uxor
erat, sororem suam dixit, refertur Abimelech rex illius pro-
uinciae adduxisse earn in noctis usum. sed deus, cui curae 10
erat honor sanctae mulieris, in somnis Abimelech ueniens
regiam frenauit audaciam comminatus interitum, si pergeret
uiolare coniugium. tunc Abimelech ait: numquid, domine,
gentem ignorantem et iustam perdes? nonne ipsi
dixerunt se germanitate coniunctos? surrexit ergo mane is
Abimelech et accepit mille didragma argenti et oues et uitulos
et pueros et ancillas et dedit Abrahae atque a se mulierem
remisit intactam. orauit uero deum Abraham pro Abimelech;
et sanauit deus Abimelech et uxorem et ancillas eius\ cur
autem haec tanta prolixitate narrauerit, accipe breuiter. in his enim 20
quae secutus adiunxit "deus 1 , inquit, 'orante Abraham curauit
potentia dispensationis secretae, quae nota est uerecundis

8 cf. Gen. 20, 2. 3 13 Gen. 20, 4 15 cf. Gen. 8. 14. 17

2 non om. T 3 inquio C om. B 4 inquit deus B 5 fudit KRBMAmp
fuit SW fudisset VP uitio] initio V 7 cum] quo RN quod V

8 percussus] percitus KRN, m. 1 T percinctus V pcinctus P perculsus
Fbd perterritus m. 2 T barbarae gentis N 9 abymelech SW

prouintiae CK 10 abduxisse KVNF m. 2 usu MSWAm\L cura CE
12 conminatus T cominatus P 13 nunquid (sic semper) P 14 perdes]
interficies \i ipse K 16 didragmas TVP didragmata NCm. 2 didrach-
mas d 17 et ancillas et pueros N a om. P remisit mulierem F
18 dnm CE 19 dns F uxorem eius TKPN 20 breuiter enim in
his KBN his enim] is P his FTVbd 21 abraham om. SW 22 se.
crete TKVPS quae om. TKRPN nota] mota E, (in texlu; in

mg. nata) F ammota KBVP admota TN uerendis Kd in uerecundis
(in add. m. 2) F

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 28 281

uilium feminarum, quia clauserat deus aforis omnem uul-
uamin domo Abimelech. uide ergo*, inquit, 'utrum natura-
liter malum dici debet, quod interdum aufert exasperatus deus
redditque placatus. ipse*, inquit, 'facit et piorum filios et in-

5 piorum, quoniam quod fiunt parentes, ad naturam pertinet,
quae deo gaudet auctore, quod autem inpii sunt, ad studiorum
prauitatem, quae unicuique de libera uoluntate contingit\

XHIL 28. His omnibus, quae tarn multa dixit, respondemus
nihil diuinis testimoniis, quae interposuit, esse dictum de

10 pudenda libidine, quam dicimus non fuisse in corpore beatorum,
quando nudi erant et non confundebantur. nam primum illud
apostoli de seminibus dictum est frumentorum, quae prius
moriuntur, ut uiuificentur. quam sententiam scilicet apostolicam
quo consilio nescio noluit iste conplere; nam earn hue usque

is commemorauit: insipiens, tu quod seminas non uiui-
ficatur. apostolus autem addit: nisi moriatur. sed iste,
quantum existimo, quod de frumentis dictum est, de humano
semine accipi uoluit ab eis, qui haec legunt et scripturas
sanctas uel nesciunt uel non recordantur. denique non solum

20 istam sententiam decurtauit, ut non adderet: nisi moriatur,
uerum etiam sequentia praetermisit, ubi aperuit apostolus de
quibus seminibus loqueretur. ait enim apostolus: et quod
seminas, non corpus quod futurum est seminas, sed
nudum granura fere tritici aut alicuius ceterorum.

25 his praetermissis iste contexuit quod deinde dicit apostolus:
deus autem illi dat corpus prout uiilt et unicuique

1 Gen. 20, 18 11 cf. Gen. 2, 25 15 I Cor. 15, 36 22 I Cor.
15, 37 26 cf. Op. imp. V 14 I Cor. 15, 38

1 concluserat VP 2 domum Ebd ergo om. N 3 dicit P

debeat N offert m. 1 C 4 reddiditque A faciet P 5 quod]
qui ji om. m 6 auctorem m. 1 C 7 dilibera m. 1 C 8 respondi-
mus K 9 dictum om. A 14 copellere (in mg. complere) E 16 ad-
didit TKRN moriantur T 17 non de humano A 18 eis] his P
leguntur S 19 pr. uel om. BMSWAp 21 apostolus aperuit N

22 ait] addidit V enim om. B 24 fere] uere S farris VP

Digitized by

Google

282 S. Aureli Augustini

seminum proprium corpus, taraquam de concumbente
homine dixerit apostolus: insipiens, tu quod seminas non
uiuificatur, ut intellegeremus non ab homine concubitu filios
seniinante, sed a deo uiuifieari semen humanum. sic enim
fuevat praelocutu8, quia 'uoluptas ilia non explet operationis &
uicem, sed de thesauris naturae offert deo, unde ille hominem
dignetur operari\ et subiunxit testimonium, quasi hoc dixerit
apostolus: insipiens, tu quod seminas non uiuificatur,
hoc est non a te uiuificatur, sed hominem de tuo semine
deus operatur, tamquam ab apostolo media ilia, quae praeter- 10
raisit iste, non dicta sint atque ita se habeat eius sententia.
uelut de humano semine loqueretur: insipiens, tu quod
seminas non uiuificatur; deus autem illi dat corpus
prout uult et unicuique seminum proprium corpus,
denique post haec apostoli uerba sic infert sua: 'si ergo deus', 10
inquit, 'humano semini, quod nemo negat uel prudentium uel
piorum, proprium sicut omnibus rebus corpus adtribuit', quasi
apostolus de humano semine in illo testimonio sit locutus,
29. De qua fraude quid adiuuaretur eius intentio, cum
aliquanto adtentius cogitarem, nihil potui reperire, nisi quia 20
testem uoluit adhibere apostolum, quo probaret deum, quod
et nos dicimus, de humanis seminibus hominem operari. et
cum ei testimonium nullum occurreret, isto abusus est
fraudulenter. timens utique, ne forte, si adpareret apostolum
non de humanis seminibus, sed de frumentis ilia dixisse, hinc «s
admoneremur, unde refutaretur non religiosae uoluntatis, sed
libidinosae uoluptatis pudens nominator et inpudens praedicator.

12 I Cor. 15, 36. 38 26 Op. imp. V 15 (refutaretur -283, 7

libidine)

1 cuncumbcnte K 3 filio C 4 uiuifieari] uiuificare KVP uiuificante
fieri N 5 plocutus fuerat P fuerat om, Jt erat W operationes. K
6 thegsauris T offer W dignetur hominem T 7 subiungit

KRPN subiuncxit T 9 a te non C 10 ab om. m. 1 T 17 attri-
buit corpus B 22 et om. S hominem om. TKRVPN 23 oc-

curet P :4 apparet P apostolus KEN 26 refateretur B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscent! a II 29—30 283

de ipsis quippe seminibus quae in agris agricolae seminant,
potest iste redargui. cur enim non credamus deum potuisse
in paradiso concedere homini beato de suo semine, quod con-
cessum uidemus agricolis de tritici semine, ut eo modo illud

5 sereretur sine ulla pudenda libidine ad uoluntatis nutum
membris obsequentibus genitalibus. sicut hoc seritur sine ulla
pudenda libidine ad uoluntatis nutum agricolarum obsequentibus
manibus, honestiore in parentibus gignendorum desiderio fili-
orum, quam est inplendorum in arantibus horreorum, ac deinde

ie creator omnipotens igcontaminabili ubique praesentia et crea*
trice potentia de seminibus hominum prout uellet, . quod et
nunc facit, operaretur in feraina, sicut de seminibus frumen-
torum prout uult operatur in terra, beatis matribus sine
libidinosa uoluptate coneipientibus, sine aerumnoso gemitu

is parientibus, quandoquidera in ilia felicitate et in corpore non-
dum mortis huius, sed uitae illius non esset feminis in exci-
piendis seminibus quod puderet, sicut non esset in edendis
fetibus quod doleret? quisquis non credit uel credi non uult'
hominibus ante omne peccatum in ilia paradisi felicitate uersan-

20 tibus hoc potuisse dei uoluntate et benignitate concedi, non
optandae fecunditatis. laudator, sed pudendae uoluptatis . atnator
est.

XV. 30. Item aliud ex libro diuino testimonium, quod posuit
de Abimelech et deo uolente clausa omni uulua in domo

26 eius, ne mulieres eius parerent atque aperta rursus ut parerent,

2 Op. imp. V 15 (cur— 5 libidine)

1 agriculae K 2 potest] peste" W ipse bd redarguit W non
potuisse S 3 et in T semini jjl 4 uidimus K 6 membris— nu-
tum om. B ulla om. S 8 onestiori K honestiori P gigendorum T
desiderii m. 10 9 horreorum] hebreorum .\i hereticorum S' hac K
12 femine K frumentorum seminibus N 13 operator K 14 erum-
pnoso jjl 15 quoquidem m in ilia] illi a E 16 sed uitae illius
om. S ut non W 17 seminibus— edendis in mg. inf. m. 2 add. T
edendendis W 18 quod onu S credit PA 19 peccatum omne E
illo m. 1 C 21 obtande KP 24 amimelech T 25 atque— pare-
rent om. P

Digitized by

Google

284 S. Aureli Augustini

quid ad rem pertinet? quid habet de ilia pudenda libidine, de
qua nunc quaestio est? numquid ipsarn deus detraxit illis
feminis reddiditque cum uoluit? sed poena fuit, ut parere non
possent, beneficium uero, ut parere possent more huius corru-
ptibilis carnis. non enim tale beneficium deus conferret corpori *
mortis huius, quale non haberet nisi corpus uitae illius in
paradiso ante peccatiim, ut et conceptus proueniret sine libidine
pruriente et partus sine dolore cruciante. cur autem non in-
tellegamus, quoniam quidem dicit scriptura aforis omnem
uuluam fuisse conclusam, aliquo dolore factum esse, ut non 10
possent feminae concubitum perpeti, qui dolor deo suscitante
fuisset inflictus, miserante detractus? nam si ad inpedimentum
serendae prolis esset libido detrahenda, uiris esset detrahenda,
non feminis. femina enim posset uoluntate concumbere etiam
desistente libidine, qua stimularetur, si uiro non deesset, qua 15
excitaretur. nisi forte, quia scriptum est, et ipsum Abimelech
fuisse sanatum, uirilem dicturus est ei libidinem redditam.
qiiam profecto si amiseiat, quid opus fuit eum diuinitus
admoneri, lit Abrahae non misceretur uxori? sed sanatum
dicit, quia domus eius ab ilia peste sanata est. 20

XVI. 31. lam nunc ilia tria uideamus, quorum trium quod-
libet dixerimus, nihil ait dici posse profanius: quod ho-
minem deus aut non fecerit aut diabolo fecerit aut certe
diabolus dei sit hnaginem, hoc est hominem fabricatus.
horum trium primum et nouissimum non dici a nobis etiam 26
ipse, si non sit excors aut nimium peruicax, confitetur. de illo

10 cf. Op. imp. V 16

1 quod pr. m. 1 C pr. de] in N 2 ipsa P 3 reddeditqtie K
reddidit S 5 carnis] corporis TKBVPN corporis P corpore A

6 quale P haberet et T habet N 7 et om. S pueniret P pro-
ueniret et T 8 dolo B 9 quandoquidem bd afforis m 10 clau-
sam B 11 suscitante CTFE irascente KRVPN succensente bd

12 fuisse W 14 alt. femine, BN possent NB m. 2 15 dissistente P
stimularentur N 18 ammoneri diuinitus S 19 abraha T ammisce-
retur BMSWrnp admisceretur A 22 nil P prophanius P quod]
qua quod BMWAp qm quod S 23 diabolus P 25 horum] quorum N

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 31 285

quaestio est, quod secundo medioque loco posuit, ubi sic fal-
litur, ut a nobis hoc existimet dici, quod diabolo deus hominem
fecerit, tamquam in hominibus quos deus ex hominibus paren-
tibus creat, hoc intendat, hoc curet, hoc sui operis ratione
5 prouideat, ut habeat diabolus seruos, quos ipse sibi facere
non potest, absit, ut hoc qualiscumque uel puerilis pietas
suspicetur. bonitate sua deus fecit homines, et primos sine
peccato et ceteros sub peccato, in usus profundarum cogita-
tionutn suarum. sicut enim de ipsius diaboli malitia nouit

io ille quid agat et quod agit iustum est et bonum, quamuis
sit de quo agit iniustus et malus, nee eum propterea creare
noluit, quia malum futurum esse praesciuit: ita de uniuerso
genere humano, quamuis nullus hominum sine peccati sorde
nascatur, bonum ille qui summe bonus est operatur, alios

15 faciens tamquam uasa misericordiae, quos gratia discernat ab
eis, qui uasa sunt irae, alios tamquam uasa irae, ut notas
faciat diuitias gloriae suae in uasa misericordiae.
eat iste nunc et aduersus apostolum, cuius ista sententia est,
argumentetur, immo aduersus ipsum figulum, cui respondere

20 prohibet apostolus dicens: o homo, tu quis es, qui re-
spondeas deo? numquid dicit figmentum ei qui se
finxit: quare me sic fecisti? annon habet potestatem
figulus luti ex eadem massa facere aliud uas in
honorem, aliud in contumeliam? numquid ergo uasa irae

«& negat esse iste sub diabolo? aut quia sub diabolo sunt, alius

16 Rom. 9, 23 20 Rom. 9, 20—22

1 uallitur S 3 quod P 4 curret K ratione" m 5 facere sibi E
6 hoc om. T inpietas (in 8. I. add) F 7 facit TKRVPd primo R
8 cetero W 10 agit] ait A 12 non noluit CEF in textu, F in

mg. noluit esse om. S praescribit R praesciit K 13 sorde

peccati N 14 stlme, W subme K 15 uas E 16 quia R alios —
irae om. RP 17 faciet C 18 et hac iste C eatis te K sentia

m. 1W 19 responderi TKVPN 22 fixit W sic me TFEKRVNbd
me om. P 24 nunquid W uasa ergo S 25 iste esse RVMbd

esse om. BSWAm\i.

Digitized by

Google

286 S. Aureli Augustini

ea quam ille facit, qui uasa misericordiae facit? aut aliunde
et non ex eadem massa facit? hie itaque dicat: ergo deus
uasa diabolo facit, quasi nesciat deus sic eis uti ad opera
sua msta et bona, sicut ipso utitur diabolo.

XVII. 32. An uero filios perditionis haedos sinistrae partis &
diabolo pascit et diabolo nutrit et uestit, quia facit solem
suum oriri super bonos et malos et pluit super iustos
et iniustos? sic itaque creat malos, quomodo pascit et nutrit
malos, quia quod eis creando tribuit ad naturae pertinet boni-
tatem et quod eis pascendo et nutriendo dat incrementum 10
non utique malitiae illoruin, sed eidem bonae naturae quain
creauit bonus bonum tribuit adiumentum. in quantum enim
homines sunt, bonum est naturae, cuius auctor est deus;

in quantum autem cum peccato nascuntur, perituri, si non
renascuntur, ad semen pertinent maledictum ab initio 15
illius antiquae inoboedientiae ' uitio. quo tamen bene utitur
factor etiam uasorum irae, ut notas faciat diuitias gloriae
suae in uasa misericordiae, ne meritis suis tribuat, si ad
eandem massam quisque pertinens gratia liberetur, sed qui
glofiatur, in domino glorietur. 20

XVIII. 33. Ab hac fide apostolica atque catholica uera-
cissima et fundatissima cum Pelagianis iste discedens non
uult nascentes esse sub diabolo, ne paruuli portentur ad
Christum, ut eruantur a potestate tenebrarum et in regnum
ipsius transferantur. ac sic accusat ecclesiam toto orbe diffusain, 35

5 Op. imp. V 64 (An— 287, 5 transferantur) 6 Matth. 5, 45

8 Op. imp. Ill 142 (sic -287, 2 foras), V 64 (sic— nutrit malos) 15 cf.
Sap. 12, 11 17 Rom. 9, 23 19 cf. H Cor. 10, 17 24 cf. Col. 1, 13

1 ille] ipse bd quia R 2 et om. TKBVPN 5 hedos C

sinistri K 6 pascit et diabolo om. VP et pr. om. TKRN qui
BSWn- 7 pr. super om. VA 8 malos et nutrit N 11 eorum TVbd
idem C 13 bonum est s. I. m. 2 T 14 si non] qui si non CEKR
qui nisi BMA\i. qui non TSWmb; cf. Op. imp. c. lul. Ill U2 et V 64
15 renascantur KPN maledictum pertinent fi pertinet EVP

17 faciet m. 1 C 18 uasis F ne om. N suis] sui factoris N
sic E 22 cum pelagianis om. m. 1 E pelagianus NC m. 1

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 32—34 287

in qua ubique omnes baptizandi infantuli non ob aliud ex-
sufflantur, nisi ut ab eis princeps mundi mittatur foras,
a quo necesse est uasa irae possideantur, cum ex Adam na-
scuntur, si in Christo non renascantur et in eius regnum per

5 gratiam facta uasa misericordiae transferantur. contra istam
fundatissimam ueniens ueritatem, ne uniuersam Christi eccle-
siam obpugnare uideatur, quasi me unum alloquitur et uelut
corripiens atque admonens dicit: 'etiam te deus fecit, sed,
quod est fatendum, grauis error infecit\ sane quod me deus fe-

io cerit agnosco et gratias ago, qui tamen cum irae uasis perissem,
si tantum ex Adam me fecisset et in Christo non refecisset.
quod cum possessus Pelagiana inpietate non credit, si in tanto
malo in finem usque perdurat, non ipse, sed catholici uideant,
qualis et quantus eum error non infecerit, sed plaue interfecerit.

i& X Villi. 34. Adtende sequential 'quod autem\ inquit, c fiiii ex
coniugio suscepti naturaliter boni sunt, apostolo dicente di-
scamus, qui ait de inprobis: relicto naturali usu feminae
exarserunt in desideria sua inuicem masculi in mas-
culos turpitudinem operantes. ostendit ergo*, inquit, l usum

20 feminae et naturalem esse et pro suo modo laudabilem, flagi-
tium autem ex uoluntate propria exerceri contra institutionis
pudorem. merito itaque*, inquit, 'et in bene utentibus genus
concupiscentiae modusque laudatur et in turpibus excessus
eius punitur. denique eodem tempore deus Abrahae et Sarrae

25 marcentia aeuo membra uegetauit, quo in Sodomis ipsa igneo

2 cf. Iuh. 12, 31 17 Rom. 1, 27 24 cf. Gen. 21, 1 cf. ib.
19, 24

1 exsuflantur K 3 po9sedeantur K 4 non om. VPbd et] ut
m. 1 K, FN 7 unum me B 9 et quod R fatendum est TKRPN
grauius P grandis T deus fecerit me C 10 quia T 12 pala-

giana S 13 fine T perduret R 14 et qualis T eum

om. S 15 filii inquit T filii om. 8 17 qui ait] quia id K ait]
id N improbis dicit N 19 in usum W 20 modolo K modulo
RVPN laudabile K flagitia B 21 autem om. N propria

uoluntate 2V 22 utentibus] uiuentibus TN 24 ponitur RP eodem]
eo TFEKVPN 25 quod T ipsis T ipse FEKNC m. 1

Digitized by

Google

288 S. AureliAugustini

imbre puniuit. si igitur putas\ inquit, 'accusandum membrorum
uigorem, quoniam per ipsum Sodomitae flagitiis obliti sunt,
accusabis etiam creaturam panis et uini, quoniam hinc quoque
eos peccasse scriptura diuina significant; dicit enim dorainus
per Ezechiel prophetam: uerumtamen hae iniquitates So- 5
domae sororis tuae superbia; in saturitate panum
et abundantia uini fluebant ipsa et filiae eius; et
manum pauperis et egentis non adiuuabant. elige iam',
inquit, 'utruin mauis: aut reputa diuino operi commixtionem
corporum aut creaturam panis et uini similiter malam esse 10
defini. quod si feceris, aperte Manicheus esse conuinceris.
concupiscentiae autem naturalis qui modum tenet, bono bene
utitur; qui modum non tenet, bono male utitur. quid dicis
ergo 1 , inquit, "ita nuptiarum bonum malo originali, quod inde
trahitur, non potest accusari, sicut adulteriorum malum bono is
naturali, quod inde nascitur, non potest excusari?" his ser-
monibus*, inquit, 'quod negaueras concessisti, quod concesseras
sustulisti et nihil magis laboras, quam ut parum intellegaris.
ostende sine commixtione nuptias corporales; aut unum aliquod
huic operi nomen inponito et uel bonum uel malum coniugium 20
nuncupato. spopondisti utique bona te definire coniugia: si con-
iugium bonum, si homo fructus coniugii bonus, si hie fructus
opus dei malus esse non potest, qui per bonum ex bono na-

5 Ezech. 16, 49 14 cf. pag. 212, 6-9

2 oboliti B aboliti SWAm\i obligati FP, m. 2 E 3 creatura SW
4 signauit m, 1 T 5 ezechielem BM\i ezichielem W iezechielem P

hezechiel K ueruntamen \i uerumptamen P hee E 6 soris C

in superbia S 7 habundantia SWAm\i in abundantia VP fl«ebant T
ipse (8. e add. a) C ipsae T ipse m. 1 E filia jW filii Ed 8 ma-

nus T manu F pauperis et egentis (s. utrumque i add. e) F elegi K
9 raauis] maius WA 10 mala A 11 definit P apte m aperte
—conuinceris om. m. 1 T uinceris P 14 bono K origenali K
16 excussari K 18 et om. T nil P magis] aliud P 19 nuptias
et jjl aliquid CF om. T 20 et — nuncupato om. T 21 noncu-

pato P itaque C finire S diffinire E 22 homo] bic P 23 bono]
bona TC m. 1

Digitized by

Google

1

de nuptiis et concupiacentia II 34—35 289

scitur, ubi igitur originale malum, quod tot praeiudiciis in-
teremptum est?*

XX. 35. Ad haec respondeo non solum Alios ex coniugio
uerum etiam ex adulterio bonum aliquod esse secundum opus

5 dei quo creati sunt, secundum autem originale peccatum in
damnatione nasci ex Adam primo non solum si de adulterio
uerum etiam si de coniugio generentur, nisi in Adam secundo,
qui est Christus, regenerentur. quod autem ait apostolus de
inprobis: relicto naturali usu feminaa exarserunt in

io desideria sua in inuicem, masculi in masculos turpitu-
dinem operantes, non dixit usum coniugalem, sed naturalem,
eum uolens intellegi, qui fit membris ad hoc creatis, ut per
ea possit ad generandum sexus uterque misceri. ac per hoc
cum eisdem membris etiam meretrici quisque miscetur, naturalis

is est usus, nee tamen laudabilis, sed culpabilis. ab ea uero
parte corporis, quae non ad generandum est instituta, si et
coniuge quisque utatur, contra naturam est et flagitiosum.
denique prius idem apostolus de feminis dixit: nam feminae
eorum inmutauerunt naturalem usum in eum usum

20 qui est contra naturam, dein de masculis in masculos
turpitudinem operantibus relicto usu femineo naturali. non
ergo isto nomine, id est usu naturali coniugalis est laudata
commixtio, sed inmundiora et sceleratiora flagitia denotata
sunt, quam si inlicite et feminis, sed tamen naturaliter uterentur.

9 Rom. 1, 27 11 Op. imp. V 17 {non— culpabilis) 18 Rom.
1, 26 21 Op. imp. V 17 (non— uterentur)

1 igitur] est A r malum peccatum E interemtum T 3 in

coniugio T 6 damnationem TKBPNbd si de] sine B si— gene-
rentur om. B 8 qui] quod T 10 in pr. om. EWAm 12 in
membris E hue B 14 quisquis SW 15 sed culpabilis om. N
16 et] cu m om. BMSWAp 17 et om. W 19 inmutauerint T
usum qui K 20 qui s. I. K dein] deinde TRVPbd masculo
m. IB 21 feminae KBPN 22 isto om. SW naturali usu N

23 inmundi ora S inmundatiora TBW et om. T celeratiora S

24 si om. SW et illicite VP et om. TKBVPN

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II. 19

Digitized by

Google

290 S. AureliAugustiiii

XXI. 36. Panem uero et uinum sic non reprehendimus propte*
luxuriosos et ebriosos quomodo nee aurum propter cupidos "
et auaros. quocirca commixtionem quoque honestam coniugum \
non reprehendimus propter pudendam libidinem corporum. ilia
enim posset esse nulla praecedente perpetratione peccati, de 5
qua non erubescerent coniugati; haec autem exorta est post
peccatum, quam coacti sunt uelare confusi. unde remansit
posterioribus coniugatis qiiamuis hoc malo bene et licite uten-
tibus in eius modi opere humanum uitare conspectum atque
ita confiteri quod pudendum est, cum debeat neminem pudere io
quod bonum est. sic insinuantur haec duo, et bonum laudandae
coniunctionis, unde filii generentur, et malum pudendae libi-
dinis, unde qui generantur regenerandi sunt, ne damnentur.
proinde pudenda libidine qui licite concumbit. malo bene
utitur, qui autem inlicite, malo male utitur. rectius enim «
accipit nomen mali quam boni, quod erubescunt et mali et
boni, meliusque credimus ei qui dicit: scio quia non habitat
in me, hoc est in carne mea bonum, quam huic qui hoc
dicit bonum, unde si confunditur, confitetur malum; si autem
non confunditur, addit inpudentiam, peius malum, recteigitur di- 20
ximus: 'ita nuptiarum bonum malo originali, quodinde trahitur,
non potest accusari, sicut adulteriorum malum bono naturali,
quod inde nascitur, non potest excusari\ quoniam natura hu-
mana, quae nascitur uel de coniugio uel de adulterio, dei
opus est. quae si malum esset, non esset generanda; si malum 25

3 Op. imp. Ill 142 (quocirca — 11 bonum est) 6 ib. Ill 169 (ex- j

orta— confusi) 7 cf. Gen. 3, 7 11 Op. imp. Ill 142 (sic— damnentur) j

14 Op. imp. Ill 142, III 170, cf. Ill 185 15 ib. in 143 17 Rom. 1

7, 18 18 Op. imp. Ill 143 21 cf. p. 212, 6 23 ib. Ill 144, cf. Ill 188 |

2 luxuriosus K et om. m ebriosus K ebrioso (0 fin. in ras.) A, (

om. m auaros et cupidos B 4 reprehedimus K corporum libi-
dinem Bbd 5 perpetration^ K qua de m. 1 K 6 exhorta TE
8 bene om. B licit eutentibus K 9 eiusdfimodi P 15 mala m.lC

16 accepit CTEb nomen aliquod KVPN quo F unde TKBVPNbd

17 ei] et T 18 mea om. A quam] quia 8 ob dicit m. 1 C
dicit hoc BVbd 19 autem om. P 20 inprudentiam T

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 36 — 38 29 1

non haberet, non esset regeneranda. atque ut ad unum uerbum
utrumque concludam: natura humana si malum esset, saluanda
non esset; si ei mali nihil inesset, saluanda non esset. qui
ergo dicit earn bonum non esse, bonum negat conditae crea-

5 torem; qui uero negat ei malum inesse, misericordem uitiatae
inuidet saluatorem. quapropter in hominibus nascentibus neque
excusanda sunt adulteria per bonum, quod inde a conditore
bono creatum est, nee accusanda coniugia per malum, quod
ibi a misericorde saluatore sanandum est.

to XXII. 37. 'Ostende', inquit, 'sine commixtione nuptias corpo-
rales\ non ostendo ego nuptias corporales sine commixtione,
sed nee ipse ostendit eandem commixtionem sine confusione.
in paradiso autem si peccatum non praecessisset, non esset
quidem sine utriusque sexus commixtione generatio, sed esset

15 sine confusione commixtio; esset quippe in coeundo tranquilla
membrorum oboedientia, non pudenda carnis concupiscentia.
proinde coniugium bonum est, unde ordinate seminatus nascitur
homo, et fructus coniugii bonus, quod est ipse qui ita nascitur
homo; sed peccatum malum est, cum quo nascitur omnis

20 homo, deus quippe fecit et facit hominem, sed per unum
hominem peccatum intrauit in mundum et per pecca-
tum mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo
omnes peccauerunt.
XXIII. 38. c Nouo\ inquit, 'genere disserendi et catholicum

25 profiteris et Manicheo patrocinaris, diceudo nuptias et magnum
bonum et magnum malum*, prorsus quid loquatur, ignorat

2 Op. imp. Ill 193. 194 (natura—B saluanda non esset) 3 ib.
Ill 190 cf. 206 (si— saluatorem) 20 Rom. 5, 12

1 utque F ut om. m. 1 CT, FR 2 mala P 3 n er. S si—
esset om. P nihil mali N 5 miam \i 6 inuide*t T qui pro-
pterea R quipropter K nee TFEKPBMSWAm non \i 7 accusanda S
9 a] p S misericordi KN 11 non — commixtione om. F ego
ostendo KRVPN sine commixtione nuptias corporales KRVP nu-
ptias corporales om. N 12 eadem K\i. commixtione \i 15 com-
mixtione C quippe] quide" E quoeundo T 18 bonus] bonus est
TFEKRPN est] et T 19 cum] qutl K om. N *om»nis K

25 profiteris te b 26 qui* 8 loquitur P

19*

Digitized by

Google

292 S. Aureli Augustini

sine ignorare se simulat. aut enim non intellegit aut non uult
intellegi quid dicamus. sed si non intellegit, praeoccupatione
inpeditur erroris; si autem non uult quid dicamus intellegi,
peruicaciae uitium est, quo suum defendit errorem. etlouinianus,
qui paucos ante annos nouellam conatus est haeresim condere, 5
Manicheis patrocinari dicebat catholicos, quod aduersus eum
sanctam uirginitatem nuptiis praeferebant. sed responsurus
est iste non se quod Iouinianus de indifferentia nuptiarum
uirginumque sentire. nee ego id dico, quod isti hoc sentiant;
uerumtamen per Iouinianum catholicis Manicheos obicientem 10
non esse hoc nouum noui haeretici recognoscant. nos itaque
nuptias bonum dicimus esse, non malum, sed sicuti Arriani
Sabellianos nos esse criminantur, quamuis non dicamus unum
eundemque esse patrem et filium et spirit um sanctum, quod
Sabelliani dicunt, sed dicamus unam eandemque esse naturam is
patris et filii et spiritus sancti, quod catholici dicunt: ita
Pelagiani nobis Manicheos obiciunt, quamuis non dicamus
esse malum nuptias, quod dicunt Manichei, sed dicamus
malum primum hominum primis coniugibus accidisse et inde
in omnes homines pertransisse, quod dicunt catholici. sed 2a
sicut Arriani, dum Sabellianos fugiunt, in peius aliquid
inciderunt, quia trinitatis ausi sunt non personas discernere,
sed naturas, ita Pelagiani dum Manicheorum pestem in

12 cf. Op. imp. V 25 21 ib. V 25 (sicut— 293, 3 egere)

2 intellegere pr. P 3 intellegere P 4 peruicatione m. 1 C quod KB
iouianu8 BT m. 1 iouinianos A 5 ante paucos E haeresem T

heresem m. 1 CF heresim KPBSWp 7 praeferebat m. 2 T 8 non
sicut iouinianus de inferentia B indefferentia K differentia BSWAm\i
9 ergo A id dico] dico id KN dico FBbd 10 abicientem K 11 hoc
om. T nobis haereticis T 12 esse dicimus N esse om. E

sicut BSWAm ariani BV 13 dicimus KBSWp 15 si

sabelliani P dicimus Tjx 17 obitiunt m. 1 C subiciunt B

18 malum esse TKPN sed dicamus om. B 19 primum hominum
CTEb, m. 2 K m. 1 B primorum hominum in ras. F primum homini-
bus N primum hominem m. 1 K, m. 2 B primis hominibus id est VPd
accedisse KB m. 1 et — pertransisse om. P

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 39—40 293

peruersum uitare conantur, de nuptiarum fructu ipsis Mani-
cheis conuincuntur perniciosiora sentire credendo paruulos
Christo medico non egere.
XXIIII. 39. 'Definis', inquit, 'hominem, si de fornicatione

5 nascatur, reum non esse, si de coniugio, innocentem non esse,
hue enim peruenit quod dixisti bonum naturale de adulteriis
posse subsistere, malum originale etiam de coniugio trahi\
frustra omnino conatur apud intellegentem lectorem quae
sunt recta peruertere. absit enim, ut dicamus hominem, si de

io fornicatione nascatur, reum non esse, sed dicimus hominem,
siue de coniugio siue de fornicatione nascatur, bonum aliquid'
esse propter auctorem naturae deum, malum aliquid trahere
propter originale peccatum. quod ergo dicimus bonum naturale
etiam de adulteriis posse subsistere, malum autem originale

15 etiam de coniugio trahi non hue peruenit, quo ille conatur
adducere, non nasci reum de adulteriis nee innocentem de
nuptiis, sed ex utroque reum generatione factum propter
originale delictum et utrumque regeneratione absoluendum
propter naturae bonum.

20 XXV. 40. Tnum ex his\ inquit, 'uerum est, alterum falsum\
huic eadem breuitate respondeo: immo utrumque uerum est,
neutrum falsum. 'uerum est 1 , inquit, 'quod adulteriorum culpam
homo, qui inde nascitur, non potest excusare, quia quod
adulteri fecerunt, ad uitium pertinet uoluntatis, quod autem

25 genuerunt, ad laudem spectat fecunditatis, quia, si quis furtiuum
triticum serat, non nascitur messis obnoxia. uitupero itaque\

2 perniciosora 8 4 fornicationem K 6 enim usque B adul-
teris CTKR 8 conatur omnino E intelligentiam W 10 forni-
cationem K di**cimus K 11 aliquod P 12 dni WS m. 1
aliquod P 14 adult eris TR 15 hue usque B quod (d in ras.) K, E
16 abducere T adulteris T neque BWAm\i. 17 utraque KVPN
18 delictum] peccatum KBVPN regenerationes S ad soluendum
S soluendum A 19 naturale E 21 hinc Bp, m. 1 S 22 falsum
est W de adulteriorum T culpa T 23 qui] quod F 24 per-
tinet ad uitium B 25 expectat m. 1 C exspectat (s s. I. add.) F
si quis] sicut R 26 itaque om. A

Digitized by

Google

294 S. Aureli August ini

inquit, 'furem, sed laudo segetem. innocentem pronuntio qui
nascitur ex generositate seminum dicente apostolo: deus illi
dat corpus prout uult et unicuique seminum proprium
corpus, condemno uero flagitiosum, qui ex propositi per-
uersitate peccauit*. 5

XXVI. 41. Ad haec adiungit et dicit: 'prorsus autem si
malum de nuptiis trahitur, accusari possunt, excusari non
possunt, et in diaboli iure opus earum fructumque constituis,
quia omnis causa mali expers boni est. homo autem', inquit,
'qui de nuptiis nascitur, non criminibus, sed seminibus inputatur. 10
seminum uero causa in conditione corporum est, quibus cor-
poribus qui male utitur boni meritum, non genus sauciat.
liquido igitur\ inquit, 'claret bonum non esse causam mali. si
ergo*, inquit, 'trahitur et de nuptiis originale malum, causa
mali conuentio nuptiarum et necesse est malum esse, per 15
quod et ex quo malus fructus adparuit dicente domino in
euangelio: ex fructibus suis arbor agnoscitur. quomodo',
inquit, 'tu audiendus putaris, qui dicis bonum esse coniugium,
de quo nihil aliud quam malum prodire definis? constat igitur
rea esse coniugia, si peccatum inde originale deducitur, nee 20
posse defendi, nisi fructus eorum innocens adprobetur. defen-
duntur autem et bona pronuntiantur; fructus igitur adprobatur
innocuus*.

42. Ad haec responsurus prius uolo intentum esse *lectorem
nihil agere istos, nisi ut saluator non sit paruulis necessarius, 25

2 I Cor. 15, 38 13 Op. imp. V 23 (si—innocuus) 17 Matth.
12, 33; Luc. 6, 44

1 inquit om. W prononcio m. 1 K 2 generositateui K 4 con-
tempuo K condempno jx 6 hoc N 8 et] quia et P 9 mala S
est boni EPN inquit om. N 10 quod 8. I. m. 2 C sed semini-
bus in mg. m. 2 C 11 semini ^ 13 inquit om. P bonam
FEKRVPBSWAm bona jj. causa K si om. T 15 conuentio
est EN est conuentio FBVPd, m. 2 CT 16 et om. B fructus malus N
17 cognoscitur CSWA\i. 18 quid K 19 constant B 20 rea]
ea E mala 8. I m. 2 C,b orinale K 21 posset E 22 et om. B
pronuntiatur m. 1 C ergo Vbd 23 innocuis BK m. 1 24 ego
responsurus P esse intentum B Vbd 25 istu P saluator (0 ex u) K

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 41—42 295

quos peccata prorsus a quibus saluentur negant habere, haec
tanta peruersitas et tantae inimica gratiae dei, quae data est
per Iesum Christum dominum nostrum, qui uenit quaerere
et saluare quod perierat, insinuare se nititur cordibus pa-

s rum intellegentium laude operum diuinorum, hoc est laude
naturae humanae, laude seminis, laude nuptiarum, laude utri-
usque sexus commixtionis, laude fecunditatis, quae omnia bona
sunt, nolo enim dicere: laude libidinis, quia earn et ipse
nominare confunditur, ut aliud aliquid, non ipsam laudare

io uideatur. ac per hoc mala, quae acciderunt naturae, non discer-
nendo ab ipsius bonitate naturae non earn, quia falsum est,
ostendit sanam, sed sanari non permittit aegrotam. et ideo
illud quod diximus, 'quod adulteriorum culpam bonum quod
inde nascitur, id est homo non potest excusare', uerum esse

15 concedit et hoc, unde nulla inter nos quaestio est, etiam
similitudine furis furtiuum triticum seminantis, de quo bona
utique messis nascitur, adstruit et confirmat, ut potest, illud
autem alterum quod diximus: 'nuptiarum bonum malo originali,
quod inde trahitur, non potest accusari', non uult consentire

20 quod uerum sit, quia si consenserit, non Pelagianus haereticus,
sed christianus catholicus erit. prorsus", inquit, 'si malum de
nuptiis trahitur, accusari possunt, excusari non possunt, et in
diaboli hire opus earum fructumque constituis, quia omnis
causa mali expers boni est\ et ad hoc cetera adtexit, ut probet

25 causam mali bonum esse non posse et ideo nuptias, quia
bonum sunt, causam mali non esse ac per hoc de illis pecca-
torem, qui necessarium habeat saluatorem, nasci omnino non

3 cf. Luc. 19, 10 13 cf. p. 293, 22 18 cf. 212, 6

1 negat TP 2 tanta alt. A 6 humanae naturae S 8 quia earn] quia
enim KB quam EVPN 10 ac] hac K malaq, K 12 sanare P
non om. EP ideo om. B 13 quod med. om. \t. bono in ras. F 14 id
est] idem B excusari (i ex e) E 16 similitudine' T bono TSW
18 alterum om. B quo$ F 19 censentire uult N 20 si consenserit]
sic senserit VP 22 non excusari N possunt om. N 24 est boni
PW hec N 25 bonam CTEKBVPNb quia bono sunt B

26 non esse] esse non posse KPN 27 quia S habeat necessarium KPN

Digitized by

Google

296 S. Aureli Augustini

posse, quasi nos nuptias causam dicamus esse peccati. quam-
uis homo, qui ex illis nascitur, non nascatur sine peccato,
nuptiae institutae sunt causa generandi, non peccandi. propter
quod ilia est a domino benedictio nuptiarum: crescite et
multiplicamini et replete terram. peccatum autem, quod s
inde a nascentibus trahitur, non ad nuptias pertinet, sed ad
malum quod accidit hominibus, quorum coniunctione sunt
nuptiae. nam malum pudendae libidinis et potest esse sine
nuptiis et potuerunt esse nuptiae sine illo; ad conditionem autem
pertinet corporis non uitae illius, sed mortis huius, ut nunc 10
non possint esse nuptiae sine illo, quamuis ipsum possit esse
sine illis. nam utique sine nuptiis est pudenda carnis con-
cupiscentia, quando adulteria et quaeque stupra atque inmunda
committit, longe contraria pudicitiae nuptiarum, aut quando
nulla ista committit, quia homo nulla consensione permittit, et is
tamen surgit et mouetur et mouet et plerumque in somnis
ad ipsius operis similitudinem et suae motionis peruenit finem.
hoc ergo malum nee in ipsis nuptiis malum est nuptiarum,
sed habent illud in corpore mortis huius paratum, etiamsi
nolunt, sine quo non possunt inplere quod uolunt. non igitur 20
ab earum institutione, quae benedicta est, ad eas uenit, sed
ab eo quod ex uno homine peccatum intrauit in mundum
et per peccatum mors, et ita in omnes homines per-
transiit, in quo omnes peccauerunt.

43. Quid est ergo quod ait: c ex fructibus suis arbor agno- 25
scitur', quia hoc in euangelio dixisse dominum legimus? num-

4 Gen. 1, 28 22 Rom. 5, 12 25 cf. 294, 17 26 Op. imp.
V 21 (numquid—291 ', 4 mala de mala)

1 peccatum B 2 non om. B 4 nuptiarum om. E 7 coniun-
ctiones TN 8 esse om. P 9 nuptiae om. T condicionem TFm. 2
11 esse om. C sine illo nuptiae B possint m. 1 C 12 pudenda]
utenda B 13 quae B et N 14 longe] linguae BK m. 1 15 cumit-
tit K 17 sua m. 1 C ad suae in ras. F 18 igitur N in] ex F
malum om. P 21 eos E 25 suis] eius KBVP cognoscitur arbor N
26 dominum dixisse VP nunquid W

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 43 — 44 297

quid inde dominus loquebatur et non potius de duabus uolun-
tatibus hominum, bona scilicet et mala, istam bonam, illam
malam arborem dicens, quia de bona uoluntate opera bona
nascuntur et mala de mala nee possunt bona de mala et

s mala de bona? quodsi nuptias tamquam arborem bonam se-
cundum istam quam commemorauit euangelicam similitudinem
posuerimus, profecto e contrario fornicationem posituri sumus
arborem malam. quamobrem si homo ita dicitur fructus
nuptiarum tamquam bonus ex arbore bona, procul dubio nasci

io homo de fornicatione non debuit; mala quippe arbor bonos
fructus non facit. porro si dixerit non illic arboris loco ponendum
esse adulterium, sed naturam potius humanam, de qua nascitur
homo., ita etiam hie non erit arbor conubium, sed natura
humana, de qua nascitur homo, nihil proinde ualet ad istam

15 quaestionem similitudo ilia euangelica, quia non sunt nuptiae
causa peccati, quod trahitur a nascente et expiatur in rena-
scente, sed uoluntarium peccatum hominis primi originalis
est causa peccati. 'dicis iterum', inquit, 'nam sicut peccatum,
siue hinc siue inde a paruulis trahatur, opus est diaboli, sic

20 homo, siue hinc siue inde nascatur, opus est dei\ et dixi hoc
et uerissime dixi; et si non Pelagianus, sed catholicus esset,
nihil aliud et ipse in catholica diceret.

XXVII. 44. Quid est ergo quod quaerit a nobis: per quid
peccatum inuenitur in paruulo? utrum per uoluntatem an

25 per nuptias an per parentes? sic enim loquitur et tamquam
ad omnia ista respondet et a peccato quasi cuncta ista pur-

5 Op. imp. V 21 (quodsi— arborem malam) 10 cf. Matth. 7, 18
11 Op. imp. V 21 (porro— homo) 18 cf. p. 212, 9

3 malam om. T dicens arborem N uoluntate bona W bonam
uoluntatem K 4 possunt mala de bona N 5 bona de mala N

\0 homo om. B bonus K 12 humana S 14 nil P 16 et
om. P et — renascente in mg. K 18 inquit iterum G 19 a — inde
in mg. ja trahitur BMSW\*. 21 sed] et m. 1 C esse S 22 in
om. BVP catholicus VP catholica fide N catholice T catolica K

23 quod fin. B 24 inueniatur TEKBVPNbd 26 ista omnia E

qu*asi F ita BSWrnp

Digitized by

Google

298 S. Aureli Augustini

gando nihil uult remanere unde peccatum inueniatur in paruulo.
uerba denique iam ipsa eius adtende: 'per quid igitur\ inquit,
'peccatum inuenitur in paruulo? per uoluntatem? nulla in eo
fuit. per nuptias? sed hae pertinent ad opus parentum, quos
in hoc actu non peccasse praemiseras, sed, quantum ex conse- 5
quentibus adparet, non hoc uere concesseras. ipsae sunt igitur
execrandae', inquit, 'quae causam fecerunt malo? sedillae solae
opus indicant personarum. parentes igitur qui conuentu suo
causam fecere peccato iure damnabiles sunt, ambigi ergo",
inquit, 'iam non potest, si tuam sequamur sententiam, coniuges 10
aeterno supplicio mancipari, quorum labore actum est, ut ad
dominatum exercendum in homines diabolus perueniret. et ubi
est, quod paulo ante hominem opus dei dixeras ? quia, si per
origin em malum in hominibus, per malum ius diaboli in
homines, diabolum esse dicis auctorem hominum, a quo est 15
origo nascentium; si autem credis a deo hominem fieri et esse
coniuges innocentes, uide quam stare non possit trahi ex his
originale peccatum*.

45. Ad omnia ista huic respondet apostolus, qui neque uolun-
tatem arguit paruuli, quae propria in illo nondum est ad pec- 20
candum, neque nuptias, in quantum nuptiae sunt, quae habent
a deo non solum institutionem, uerum etiam benedictionem,
neque parentes, in quantum parentes sunt inuicem licite atque
legitime ad procreandos filios coniugati, sed per unum,
inquit, hominem peccatum in hunc mundum intrauit 25

2 Op. imp. II 24 {per— fuit) 4 ib. II 24 (per— praemiseras) 8 cf.
ib. II 24 19 Op. imp. II 35 (Ad— 2^, 17 peccatum)) II 38 21 ib.
II 39 23 ib. II 40 24 ib. II 44 (per— 299, 2 peccauerunt) Rom. 5, 12
2 iam denique B 4 hec PN 5 promiseras TEKPN sequenti-
bus V 6 non] in BSWAp sint m execrandae igitur B 7 exse-
grandae T mali C mali cet. 9 peccati A sunt om. TEKRPM
SWAp 10 non om. F sententia K potentiam m. IB 13 ante om. T
quasi TA 14 originale E 15 esse om. E 16 homines MSWAm
omnes homines B 19 respondit CFKRP 20 paruuli ex populi C
22 dno P 23 in quantum in quantum K parentes om. A licite
inuicem N 24 propagandos A coniugatis C coniugatos E 25 pec-
catum intr. in h. m. KPWAm intrauit p. in h. m. BM\l hunc om. T

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia 11 45—46 299

et per peccatum mors, et ita in omnes homines per-
transiit, in quo omnes peccauerunt. quod isti si catholicis
auribus mentibusque perciperent, aduersus fidem gratiamque
Christi rebelles animos non haberent neque conarentur inaniter

5 ad suum proprium et haereticum sensum haec apostolica uerba
tarn dilucida et tarn manifesta conuertere, adserentes hoc ideo
dictum esse, quod Adam peccauerit primum, in quo de cetero
quisquis peccare uoluit, peccandi inuenit exemplum, ut pecca-
tum scilicet non generatione ab illo uno in omnes homines,

io sed illius unius imitatione transiret, cum profecto, si apostolus
imitationem hie intellegi uoluisset, non per unum hominem,
sed per diabolum potius in hunc mundum peccatum intrasse
et per omnes homines pertransisse dixissct. de diabolo quippe
scriptum est: imitantur autem eum, qui sunt ex parte

15 ipsius. sed ideo per unum hominem dixit, a quo generatio
utique hominum coepit, ut per generationem doceret isse per
omnes originale peccatum.

46. Quid autem aliud indicant etiam sequentia uerba
apostolica? cum enim hoc dixisset, adiunxit: usque enim ad

20 legem peccatum in mundo fuit, id est, quia nee lex potuit
auferre peccatum. peccatum autem, inquit, non deputa-
batur, cum lex non esset. erat ergo, sed non deputabatur,
quia non ostendebatur, quod deputaretur. sicut enim alibi
dicit: per legem CQgnitio peccati, sed regnauit, inquit,

25 mors ab Adam usque ad Moysen — hoc est, quod supra
dixerat: usque ad legem — non ut a Moyse deinceps non

10 Op. imp. II 47 {profecto— 17 peccatum) 14 Sap. 2, 25 15 Op.
imp. II 57. 63 {sed— peccatum) 18 Op. imp. II 69 {Quid-ZQQ, 18 sunt)
19—21 Rom. 5, 13 24 ib. 3, 20; 5, 14

6 delucida K dulcia delucida B lucida VB tarn om. TKBVPN

7 di*ctum F datum N 8 uoluerit KBVPN peccandi om. A

exemplum inuenit E ut] et V 10 imitatione— apostolus om. VP

11 uoluerit N 12 intrasse peccatum N 13 transisse T 15 utique
generatio E 16 #*generationem B doceretis se K 19 ad legem
enim N enim om. F 25 ad om. F mose F

Digitized by

Google

300 S. Aureli Augustini

esset peccatum, sed quia nee per Moyseu lex data regnum
potuit mortis auferre, quae non regnat utique nisi per pecca-
tum. regnum porro eius est, ut hominem mortalem in secundam
etiam, quae sempiterna est, praecipitet mortem, regnauit
autem in quibus? et in his, inquit, qui non peccauerunt 5
in similitudinem praeuaricationis Adae, qui est forma
futuri. cuius futuri nisi Christi? et qualis forma nisi a
contrario? quod alibi etiam breuiter dicit: sicut in Adam
omnes moriuntur, ita et in Christo omnes uiuifi-
cabuntur: sicut in illo illud, ita in isto istud. ipsa est forma, 10
sed haec forma non omni ex parte conformis est. unde hie
apostolus secutus adiunxit: sed non sicut delictum ita et
donatio; si enim ob unius delictum multi mortui
sunt, multo magis gratia dei et donum in gratia unius
hominis Iesu Christi in multos abundauit. quid est 15
'niulto magis abundauit 1 , nisi quia omnes, qui per Christum
liberantur, temporaliter propter Adam moriuntur, propter ipsum
autem Christum sine fine uicturi sunt? et non, inquit, sicut
per unum hominem peccantem, ita est et donum. nam
iudicium quidem ex uno in condemnationem, gratia 20
autem ex multis delictis in iustificationem. ex uno
ergo quid nisi delicto? quia sequitur: gratia autem ex
multis delictis. dicant isti, quomodo ex uno delicto in

5 Rom. 5, 14 .81 Cor. 15, 22 11 Op. imp. II 85 (haec-ui-
cturi sunt) 12 Rom. 5, 15 15 Op. imp. II 98 (quid— uicturi sunt)

18 Rom. 5, 16; Op. imp. II 103 20 cf. ib. II 113 21 ib. II 103

1 nee lex per moysen data TKBVPN mosen F 3 est om. M
secunda F 6 similitudine B 7 et qualis] aequalis (in mg. mirifice
satis) T a] e BMSWA 9 uiuificantur T 10 ita et W est
om. N 11 ex omni parte EP hinc FVAbd 12 ita est et CFE
13 donum VP delictum om. B 14 in om. VP gratiae V unius]
ipsius V 15 habundauit KBAp abundabit TV quid— abundauit

om. 1\ in mg. K _J^ multum KB habundauit K\i abundabit V

quia om. m xpm] ihm VP 17 autem ipsum E 18 autem om. W

19 hominem om. lib. praeter C peccantQ S et donum est CS

20 condemptionem p 22 quid] quod JV gratiam B

Digitized by

Google

d e nuptiis et concupiscentia II 46 301

condemnationem, nisi quia sufficit ad condemnationem etiam
uniim originate peccatum, quod in omnes homines pertransiit.
gratia uero ideo ex multis delictis in iustificationem, quia non
solum illud unum soluit, quod originaliter trahitur, sed etiam
5 cetera, quae in unoquoque homine motu propriae uoluntatis
adduntur; si enim ob unius delictum mors regnanit
per unum, multo magis qui abundantiam gratiae et
iustitiae accipiunt, in uita regnabunt per unum Iesum
Christum, itaque sicut per unius delictum in omnes

io homines ad condemnationem, ita et per unius iusti-
ficationem in omnes homines ad iustificationem uitae.
adhuc permaneant in uanitate mentis suae et dicant unum
hominem non propaginem traiecisse, sed exemplum praebuisse
peccati. quomodo ergo per unius delictum in omnes

in homines ad condemnationem et non potius per multa
sua cuiusque delicta, nisi quia, etiam si illud unum sit
tantum, idoneum est perducere ad condemnationem etiam nullis
additis ceteris, sicut perducit paruulos morientes, qui ex Adam
nascuntur, nisi in Christo renascantur? quid ergo a nobis

20 quaerit iste, quod non uult ab apostolo audire, per quid
peccatum inueniatur in paruulo: utrum per uoluntatem an
per nuptias an per parentes? ecce audiat per quid, audiat et
taceat, per quid peccatum inueniatur in paruulo: per unius
delictum, inquit apostolus, in omnes homines ad con-

25 demnationem. omnes autem dixit ad condemnationem per
Adam et omnes ad iustificationem per Christum, cum utique

6 Kom. 5, 17. 18 12 Op. imp. II 103 (adhuc — 24 condemnatio-
nem) 19 cf. ib. II 27 25 ib. II 144 (omnes— 302, 13 intrauit)

4 originale m.lM 6 repugnauit B 7 abundantiam gratiae] habun-
dantiae K\l abundantly RBMSWAm gratiae et om. VP 8 gratiam
accipiunt N inuitam P 9 in om. N 10 per om. W 11 in
om. N 16 quisque N delicta sua quisque delicta W 17 tantum]
tamen N 18 par| *uolos m.lK 19 nisi — renascantur] si— non renascun-
tur TKRPBMAm\i. si— non renascantur FEVWbd quaerit a nobis N
20 iste om. S quod] qui BMWAp. quid Sm ab om. B 24 apo-
stolus om. jj. in om. N 26 iustificationem uitae TKBPN

Digitized by

Google

302 S. Aureli Augustini

non omnes eos, qui moriuntur in Adam, transferat Christus
ad uitam. sed omnes dixit atque omnes, quia sicut sine Adam
nullus ad mortem, ita sine Christo nullus ad uitam; sicut
dicimus de litterarum magistro, si in ciuitate solus est: omnes
iste hie litteras docet, non quia omnes discunt, sed quia nemo 5
nisi ab ipso, denique autem quos omnes dixerat, multos postea
dixit, eosdem ipsos tamen omnes multosque significans: sicut
enim, inquit, per inoboedientiam unius hominis pecca-
tores constituti sunt multi, ita et per unius oboe-
dientiam iusti constituentur multi. 10

47. Adhuc quaerat, per quid peccatum inueniatur in par-
uulo. respondeant ei paginae sanctae: per unum hominem
peccatum in hunc mundum intrauit et per peccatum
mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo
omnes peccauerunt. ob unius delictum multi mortui 15
sunt, iudicium ex uno in condemnationem. ob unius
delictum mors regnauit per unum. per unius delictum
in omnes homines ad condemnationem. per unius
inoboedientiam peccatores constituti sunt multi. ecce
per quid delictum inuenitur in paruulo! iam credat originale 20
peccatum, sinat uenire paruulos, ut saluentur, ad Christum.

XXVIII. Quid est quod dicit: c non peccat iste qui nascitur,
non peccat ille qui genuit, non peccat iste qui condidit: per
quas rimas inter tot praesidia innocentiae peccatum fingis
ingressum?' quid quaerit latentem rimam, cum habeat aper- 25
tissimam ianuam? per unum hominem, ait apostolus; per
unius delictum, ait apostolus; per inoboedientiam unius

3 cf. Op. imp. II 209 7 Rom. 5, 19 12—19 Rom. 5, 12. 15—19

22 Op. imp. II 24. 27 (non—ingressum)

4 diximus P 6 denique autem quos omnes] quos autem omnes

TKBVPMSWAm\i. denique quos ante omnes bd 7 dixit om. S 9 et
om. P obedientiam unius N 11 Adhoc T inuenitur KB 13 intrauit
in hunc mundum E 16 noxiu§ (s. I. add. unius) C 20 paruolo K
paruulos (in mg. lis) T 21 ad xpm ut (om. B) saluentur N a rpo VP

23 pr. qui om, S 24 innocentiu T 27 inoboedientia K

Digitized by

Google

de n u p t i i 8 et concupiscentia II 47—48 303

ho minis, ait apostolus, quid quaerit amplius? quid quaerit
apertius? quid quaerit inculcatius?

48. 'Si peccatum', inquit, c ex uoluntate est, mala uoluntas,
quae peccatum facit; si ex natura, mala natura\ cito respondeo:

5 ex uoluntate peccatum est. quaerit forte, utrum et originale
peccatum. respondeo: prorsus et originale peccatum, quia et
hoc ex uoluntate primi hominis seminatum est, ut et in illo
esset et in omnes transiret. sed quod secutus adiunxit: 'si ex
natura, mala natura 1 , quaero ab illo, ut, si potest, respondeat,

io sicut manifestum est ex uoluntate mala tamquam ex arbore
mala fructus eius fieri omnia opera mala, sic ipsam uolun-
tatem malam, id est ipsam fructuum malomm arborem malam
unde dicat exortam. si ex angelo, quid erat ipse angelus nisi
bonum opus dei? si ex homine, quid erat ipse homo nisi

15 bonum opus dei? immo quia uoluntas mala angeli ex angelo,
ex homine homini orta est, quid erant haec duo, antequam
in eis ista mala orirentur, nisi bonum opus dei et bona atque
laudanda natura? ecce ergo ex bono oritur malum nee fuit
omnino unde oriri posset, nisi ex bono, ipsam dico uoluntatem

20 malam, quam nullum praecessit malum, non opera mala, quae
non sunt nisi ex uoluntate mala tamquam ex arbore mala, nee
ideo tamen ex bono potuit oriri uoluntas mala, quia bonum
factum est a bono deo, sed quia de nihilo factum est ; non
de deo. quid ergo est quod dicit: 'si natura opus est dei, per

25 opus dei opus diaboli transire non sinitur"? nonne opus diaboli,

3 Op. imp. V 26 (Si— mala natura) 9 ib. V 26 (quaero— 304, 4
potuit) 19 cf. ib. V 41 21 ib. V 38 (nee— de deo); cf. V 35. 38. 39. 54

4 si om. T mala om. m. 1 R respondebo N 5 est om. S
10 sicut] si*ut in ras. F 12 ipsam om. KRVPNb fructuum (pr.
u s. I.) C fructu m. 1 V mala unde dicat exorta R 14 si — dei

om. E homine ex omne K 15 mala angeli ex angelo] mala ex

angelo angeli TKRVPF m. 2 mala angelo ex angelo m. 1 F,d angeli
mala ex angelo N 16 hominis TKRVPN est om. T 17 ista

mala in eis E orerentur FKT m. 1 19 possit R 20 quam om. p.
22 uolunta A 24 est ergo BA\i quid C est om. KRN 25 si-
nit W

Digitized by

Google

304 S. Aureli Augustini

quando primum in angelo, qui diabolus factus est, ortum est,
in opere dei ortum est? quapropter si malum, quod omnino
nusquam erat, in dei opere oriri potuit, cur malum, quod alicubi
iam erat, per opus dei transire non potuit, praesertim cum ipso
uerbo utatur apostolus dicens: et ita in omnes homines 5
pertransiit? numquid homines non sunt opus dei? pertransiit
ergo peccatum per homines, hoc est opus diaboli per opus
dei, atque ut alio modo id ipsum dicam, quia diaboli opus,
id est peccatum per ipsum diabolum exortum, qui factura
uel opus est dei, per aliud opus dei, id est hominem per- 10
transiit, opus operis dei per opus dei. et ideo deus est solus
inmutabilis et potentissimae bonitatis, quia et antequam esset
ullum malum, bona opera fecit omnia et de malis, quae in
bonis ab eo factis orta sunt, bene operatur per omnia.

XXVIIII. 49. c In uno', inquit, 'homine iure uituperatur mten- is
tio et origo laudatur, quia duo sunt, quae contrariis adplicentur;
in paruulo autem unum est, natura tantum, quia uolunt&s
non est. illud ergo unum', inquit, 'aut deo adscribetur aut
daemoni. si natura', inquit, 'per deum est, non potest in ea
esse originale malum; si a diabolo, nihil erit, per quod homo 20
diuino operi uindicetur. perfecte itaque Manicheus est, qui
malum originale defendit\ audiat potius aduersum ista quod
uerum est. in uno homine iure uituperatur intentio et natura
laudatur, quia duo sunt, quae contrariis adplicentur; sed etiam
in paruulo non unum est tantum, id est natura, in qua creatus 25.
est homo a deo bono; habet enim et uitium, quod per unum

5 Rom. b, 12 6 Op. imp. V 26 (numquid— 11 opus dei), sed om.
quia— pertransiit; V 63 (numquid— 14 omnia)) cf. V 64

1 primum om. T factus est prius T 2 quiapropter K 3 opere
dei N alibi T 4 ipsa T 5 uerbo om. m. 1 M uerba T 8 ut
om. W quia— pertransiit om. TKRVPNd et op. imp. V 26. 63

9 quia CE 12 quia CFE qui cet. 13 fecit opera N 14 orta] creata R
15 nomine B 16 contra P 18 asscribitur A 19 est om. T

potest] opus est N 20 malum] peccatum 8 21 uendicatur A quia
RK m. 1 25 qu#a T creatur P 26 per om. T

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 49—50 305

in omnes homines pertransiit, sicut sapit apostolus, non sicut
desipit Pelagius uel Caelestius uel eorum quicumque discipulus.
hovum itaque duorum, quae in paruulo esse diximus, unum
adscribitur deo, alteram diabolo. et quod utrumque propter

5 unum horum, id est propter uitium subicitur potestati diaboli,
ideo non est incongruum, quia non fit ipsius diaboli potestate,
sed dei; subicitur autem uitium uitio, natura naturae, quia et
in diabolo utrumque est, ut, cum dilecti et electi de potestate
tenebrarum eruuntur, cui iure subduntur, adpareat quid donetur

io iustificatis bonis a deo bona bene operante de malis.

50. Quod autem iste sibi quasi religiose dicere uisus est: 'si
natura per deum est, non potest in ea esse originale malum 5 ,
nonne religiosius sibi alius uidetur dicere: si natura per deum
est, non potest in ea oriri ullum malum? et tamen falsum

15 est; hoc enim Manichei adserere uoluerunt et non creaturam
dei factam de nihilo, sed ipsam naturam dei malis omnibus
inplere conati sunt, non enim ortum est malum nisi in bono
nee tamen summo et inmutabili, quod est natura dei, sed
facto de nihilo per sapientiam dei. est itaque per quod homo

20 diuino operi uindicetur, quia non esset homo, nisi diuino
opere crearetur. malum autem non esset in paruulis, nisi
uoluntate primi hominis peccaretur et origine uitiata peccatum
originale traheretur. non ergo sicut iste ait: 'perfecte Manicheus
est, qui malum originale defendit*, sed perfecte Pelagianus est,

1 homines om. jji transiit P 2 celestinus TK^ quicumque

eorurn EBA 3 paruulos T 4 ascribitur C adscribetur TB asscribe-
tur PBSWm\L asscribitur EMA 5 horum unum P potestate S\*.

6 ideo] id BM ide" SWAmy. est non BMWp est om. SA fit]
est T 8 cum om. A 9 quod TB 10 a deo om. N bona] bono
TFKBVPd om. N operando fj. de] et de TFMd 11 relegiose K
12 non potest om. B eo T esse— in ea om. m originale pec-
catum uel malum B 13 non TKBBMSWAp uideretur KBVPBM
SWAp 14 eo T nullum malum oriri S 17 inpleuere T conati
sunt om. T 19 factum P per alt. om. T 20 uendicetur N homo
om. C 22 et ex origine b 23 traheretur— credit in mg. m. 2 C tra-

hetur S perfectus C

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II.

20

Digitized by

Google

306 S. Aureli Augustini

qui malum originate non credit, neque enim ex quo esse coepit
Manichei pestilentiosa doctrina, ex illo coeperunt in ecclesia
dei paruuli baptizandi exorcizari et exsufflari, ut ipsis mysteriis
ostenderetur non eos in regnum Christi nisi erutos a tene-
brarum potestate transferri, aut in libris Manichei legitur, 5
quod uenerit filius hominis quaerere et saluare quod
perierat, aut quod per unum hominem peccatum in
hunc mundum intrauit et cetera ad eandem sententiam
pertinentia, quae supra commemorauimus, aut quod reddit
deus peccata patrum in filios, aut quod in psalmo scriptum 10
est: ego in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis
mater mea in utero me aluit, aut: homo uanitati
similis factus est, dies eius uelut umbra praetereunt,
aut: ecce ueteres posuisti dies meos, et substantia
mea quasi nihil ante te; uerumtamen uniuersa uanitas, 15
omnis homo uiuens, aut quod apostolus dicit: omnis
creatura uanitati subiecta est, aut in libro Ecclesiaste:
uanitas uanitatum et omnia uanitas. quae abundantia
est homini in omni labore suo quern ipse laborat sub
sole? aut in libro Ecclesiastico: iugum graue super filios 20
Adam a die exitus de uentre matris eorum usque in
diem sepulturae in matrem omnium, aut quod dicit
apostolus: in Adam omnes moriuntur, aut quod dicit

4 cf. Col. 1, 13 6 Luc. 19, 10 7 Kom. 5, 12 9 cf. Ex.
20, 5 11 Ps. 50, 7 12 Ps. 143, 4 14 Ps. 38, 6 16 Rom.

8, 20 18 Eccle. 1, 2. 3 20 Eccli. 40, 1 23 I Cor. 15, 22

1 enim om. R coepit (cepit) esse N 2 manicheorum P 3 ex-
orzizari BW\*. exof**cizari K exufflari E exsuflari T 4 xpij di N
potestate tenebrarum Tja 5 aut] aut quod m. 1 C aut quando

(quando in mg.) m. 2 C,b 7 quod s. I. C pecc. intr. in mundum P
8 intrauit om. R 10 peccatum P salmo K 12 uterum R uani-
tati homo E uanitati* T 14 ueteris K 15 nichil VPBSAm\x.
nihilum bd ante te est EV 16 dicit] ait W 17 uanitati om. E
ecclesiastes KVPN 18 uanitantium TVP uanitantiQ F habundantia
RSW\i 19 quo fi. 21 exitus eoruni jji 23 aut] at R dicit
om. E

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 51 307

sanctus lob, ubi de peccatis suis loquitur: homo enim natus
ex muliere breuis uitae et plenus iracundiae sicut
flos feni decidit; fugit autem sicut umbra et non
stabit. nonne et huius curam fecisti et hunc fecisti

5 intrare in conspectu tuo in iudicium? quis enim erit
mundus a sordibus? ne unus quidem, etiamsi unius
diei fuerit uita eius super terrain, quas enim dixerit
sordes, quia peccata intellegi uoluit, ipsa lectio indicat, ubi
prorsus unde loquatur adparet. unde est et illud apud prophetam

io Zachariam, ubi aufertur a sacerdote uestis sordida et dicitur
ei: ecce abstuli peccata tua. puto, quod ista omnia et
cetera huius modi, quae indicant omnem hominem sub peccato
et maledicto nasci, non leguntur in tenebris Manicheorum, sed
in luce catholicorum.

15 51. Quid autem dicam de ipsis diuinarum scripturarum
tractatoribus, qui in catholica ecclesia floruerunt, quomodo
haec non in alios sensus conati sunt uertere, quoniam stabiles
erant in antiquissima et robustissima fide, non autem nouitio
mouebantur errore? quos si colligere et eorum testimoniis uti

20 uelim, et nimis longum erit et de canonicis auctoritatibus, a
quibus non debemus auerti, minus fortasse uidebor praesum-
psisse quam debui. uerumtamen, ut omittam beatissimum
Ambrosium, cui Pelagius, sicut iam commemoraui, tam
magnum integritatis in fide perhibuit testimonium — qui tamen

25 Ambrosius nihil aliud defendit in paruulis, ut haberent neces-
sarium medicum Christum, nisi originale peccatum — numquid

1 lob 14, 1-5 11 Zach. 3, 4 23 cf. p. 252, 2 25 cf.

p. 251. 15 sqq.

1 natus est KP 2 ex] de E iracondiani (s. o add. v) Z 3 foeni
F 4 intrare fecisti Jin. \i 5 intrare] instare T tuo om. TKB
in er. R erit om. N 7 dixerat T 8 ubi] unde T 9 est s. I. C
10 zachriam K etfertur (s. et add. m. 2 au) C 13 maledictio WS m. 1
malo R 15 quod P 16 ecclesia catholica N 17 haec] et R

aliis m. 1 K alio* F sensos m. 1 K 19 quod T 20 uelle" m. 1 B
21 praesumsisse T 22 uerumptamen P beatura S 23 curamemo-
raui K 26 xpm om. N

20*

Digitized by

Google

308 S. Aureli Augustini

et gloriosissimae coronae Cyprianus dicetur ab aliquo non
solum fuisse, sed uel esse potuisse Manicheus, cum prius
iste sit passus, quam ilia in orbe Romano pestis adparuit?
et tamen in libro de baptismate paruulorum ita defendit ori-
ginate peccatum, ut propterea dicat et ante octauum diem, si 5
necesse sit, paruulum baptizari oportere, ne pereat anima eius.
quern tanto uult intellegi ad indulgentiam baptismi facilius
peruonire, quanto magis ei dimittuntur non propria, sed aliena
peccata. hos iste audeat dicere Manicheos et antiquissimam
ecclesiae traditionem isto nefario crimine aspergat, qua exor- 10
cizantur, ut dixi, et exsufflantur paruuli, ut in regnum Christi
a potestate tenebranim, hoc est diaboli et angelorum eius,
eruti transferantur. nos autem paratiores sumus cum istis uiris
et cum ecclesia Christi in huius fidei antiquitate firmata quae-
libet maledicta et contumelias perpeti quam cum Pelagianis 15
cuiuslibet eloquii praedicatione laudari.

XXX. 52. c Ais iteming inquit, c et dicis: nulla esset concupi-
scentia, nisi homo ante peccasset, nuptiae uero essent, etiamsi
nemo peccasset'; non dixi: nulla esset concupiscentia, quia est
et glorianda concupiscentia spiritalis, qua concupiscitur sapien- 20
tia, sed dixi: 'nulla esset pudenda concupiscentia*. relegantur
uerba mea, quae etiam ipse posuit, ut quanta ab illo fraude
commemorentur adpareat. sed quo uoluerit earn nomine appellet,

4 cf. Cypr. ep. 64, 2 (718, 1 sqq. H) 20 cf. Gal. 5, 17; Sap.

6, 21 21 cf. p. 212, 16

1 et] de K om. VPS ciprianus S 2 uel esse] uelle e" BMWm,
m, 1 S uelle esse KVPA 3 urbe romana m. 1 C 7 ad indulgentiam
intellegi C 8 magis om. P 10 exorzizantur A 11 uel (*• I- ut) T
exsuflantur T exufflantur E 12 est om. B diabolo N diabulo

m. 1 C angelis N 13 nos autem om. B istis] sitis K 14 fir-
mata om. B 15 quam s. I. C Pelagiani b 16 cuius eloquii libet
(in mg. mira et inusitata locutio) T 17 agis CVPBMSWm in-

quis T 18 nisi— essent etiam in mg. inf. T 19 nulla esse con-

cupiscentia T quia— concupiscentia om. B; quia — glorianda om. P

20 est enim concupiscentia P spiritualis E 21 pudenda concupi-
scentia T praelegantur KB 22 posui BMSWAm 23 cummenio-
rentur K appareant B uoluerit ille E

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 52 — 53 309

ilia dixi quod non esset, nisi homo ante peccasset, de qua
erubuerunt in paradiso, qui pudenda texerunt, quam nemo
negat, quoniam peccatum inoboedientiae praecesserat, ideo
subsecutam. qui autem uult intellegere quid senserint, debet

5 considerare quid texerint. succinctoria quippe sibi de foliis
ficulneis, non uestimenta fecerunt, quae succinctoria graece
7uep!W>|jiaTa nuncupantur. quid autem cooperiant perizomata,
omnibus notum est, quae nonnulli latini campestria sunt
interpretati. quis autem ignorat qui campestrantur quas partes

io corporis contegant? has enim tegebant Romani iuuenes, quando
nudi exercebantur in campo, unde hoc genus tegminis tale
nomen accepit.

XXXI. 53. lllae ergo nuptiae 5 , inquit, 'quae sine concupi-
scentia, sine motu corporum, sine necessitate sexuum, ut dicis,

15 esse potuerunt, a te pronuntiantur laudabiles; ista uero con-

iugia, quae nunc aguntur, a diabolo inuenta definis. ilia itaque\

' inquit, "quae institui potuisse soranias, bona deliberas, ista

uero, de quibus dicit scriptura diuina: relinquet homo

patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt

20 duo in came una, profiteris mala diabolica, morbum postremo
debere, non coniugium nuncupari\ non est mirum, si Pelagiani
dicta nostra in sensus quos uolunt detorquere conantur, quando
et de scripturis Sanctis, non ubi obscure aliquid dictum est,
sed ubi clara et aperta sunt testimonia, id facere consueuerunt

25 more quidem haereticorum etiam ceterorum. quis enim diceret
sine motu corporum, sine necessitate sexuum nuptias esse

5 cf. Gen. 3, 7 9 cf. de ciu. dei XIV 17 18 Gen. 2, 24

1 qua (a s. 1. m. 2 add.) T 2 qua nemo \i 3 quoniam] quod BP
4 quid] quod N 5 quod B subcinctoria T 6 succentoria m. 1 T
grece CK 7 perizomata lib. nuncupantur — perizomata om. P

quooperiant TK cooperient FC m. 1 cooperiunt m. 2 C coopant S 8 appel-
lari omnibus notum est P 9 capestrantur m 10 contegantur W tegant i?
13 ille CK 16 arguuntur A 17 deb eras K deliberas (li in ras.) M
19 patrem suum B 21 nuncupari non coniugium E 22 retorquere T
23 et om. CN dictum est aliquid E est om. B 24 testimonia
sunt S consuerunt TKBP

Digitized by

Google

310 S. Aureli Augustini

potuisse? deus enim fecit sexus, quia masculum et feminam
fecit eos, sicut scriptum est. unde autem fieri posset, ut qui
fuerant coniungendi et ipsa coniunctione generaturi sua corpora
non mouerent, quandoquidem nullus fit hominis ad hominem
corporalis accessus, si desit corporis motus? non ergo hie 5
quaestio est de motu corporum, sine quo non possent omnino
misceri, sed de pudendo motu genitalium, qui profecto non
esset et tamen seminatrix commixtio non deesset, si genitalia
non libidini, sed uoluntati sicut cetera membra seruirent. an non
etiam nunc in corpore mortis hums imperatur pedi, brachio, 10
digito, labro, linguae, et ad nutum nostrum continuo porri-
guntur? humori denique, quod est mirabilius, in uesica intus
posito qui, et quando eius copia non urgemur, imperatur ut
profluat et obtemperat? immo ipsis abditis uisceribus et
neruis, quibus idem humor continetur, imperatur, ut eum 15
propellant, exprimant, eiciant, et, si sanitas adest, sine diffi-
cultate seruiunt uoluntati. quanto ergo facilius atque tranquillius
oboedientibus genitalibus corporis partibus et ipsum membrum
porrigeretur et homo seminaretur, nisi hominibus illis inoboe-
dientibus membrorum istorum inoboedientia iusto supplicio 20
redderetur? quod supplicium casti sentiunt, qui procul dubio
mallent, si possent, iubente uoluntate quara pruriente uoluptate
filios seminare. inmundi autem, qui propter istum morbum
non solum meretrices, uerum etiam coniuges amant, de hoc
supplicio carnis grauiore supplicio mentis exultant. 25

1 Gen. 1, 27

1 quoniam K 2 fieri posset] fieret BMSWAm fierent fj. ut qui
fuerant om. T 4 sit T 5 hie ergo TKP 6 possunt P 9 libi-
dini? K uoluntati* K 11 corriguntur m. 1 K,B; in cod. E adno-
tatur: desunt quatuor capita quae reperiuntur in codice no 589 p. 94
12 est om. NC m. 1 13 qui] oulibet (ibet m. 2 8. I) F, d om. TVP
non] nos SWrnp urguemur TK urgetur VP 14 proflu m. 1 E

additis VPS 15 umor K 16 exprimunt 8 et] ea m. 1 C 17 ser-
uiuunt K 19 et] ut P 21 reddetur m. 1 C 22 iubere (* nubere)
E,CNb uoluntati N 25 grauiori E

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 54 311

XXXII. 54. Absit ergo, ut dicamus, quod nos dicere iste
confingit. ista coniugia, quae nunc aguntur, a diabolo inuenta
prorsus ipsae sunt nuptiae, quas ab initio deus instituit. hoc
enim bonum suum ad hominum generationem institutum etiam

5 damnatis hominibus non detraxit, quibus non detraxit etiam
sensus carnis et membra, procul dubio munera sua, quamuis
iam debita damnatione moritura. istae, inquam, sunt nuptiae,
de quibus dictum est — excepto, quod hie figuratum est,
magno illo Christi et ecclesiae sacramento — : propterea

io relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori
suae, et erunt duo in carne una. hoc enim ante peccatum
dictum est et, si nemo peccasset, sine pudenda libidine posset
fieri, et nunc quamuis sine ilia non fiat in corpore mortis
huius, ipsum est tamen quod non cessat fieri, ut adhaereat

is homo uxori suae et sint duo in carne una. quamobrem etsi
dicitur nunc alias esse nuptias, alias uero, si nemo peccasset,
esse potuisse, non secundum earum naturam, sed secundum
quandam in deterius mutatam dicitur qualitatem. sicut alius
dicitur, quamuis idem ipse sit homo, qui mutauerit uitam

20 siue in melius siue in deterius — aliud est enim iustus, aliud
peccator, quamuis idem ipse sit homo — sic aliae nuptiae
sine pudenda libidine, aliae cum pudenda libidine, cum tamen
secundum constitutionem suam, qua legitime coniungitur
mulier uiro et fides carnalis debiti ab adulteriorum peccato

25 seruatur inmunis et hoc more legitimo filii seminantur, eaedem
ipsae sunt nuptiae, quas deus instituit, quamuis diabolus non
ipsas, sed homines, ex quibus nuptiae fiunt, antiqua peccati

9 cf. Eph. 5, 32 Gen. 2, 24

3 constituit P 4 ab T generatione T 5 quibus non detraxit

in mg. C 6 dubio ubi munera T 7 debita iam W 9 propter hoc
TP 12 et om. T sine] nisi E 13 fieri in corpore uitae illius
KVP 14 fieri om. m homo adhereat fj. bereat FE 17 potuisset
(et in ras.) S 18 quaedam F 19 homo sit S 21 homo sit S
22 libidine pr. om. P 24 carnali F adulterorum BMAmb adulte-
orum S 25 eadem m. 1 C, TK 26 ipsae om. N

Digitized by

Google

312 S. Aureli Augustini

persuasione sauciauerit inoboedientiae persuadendo peccatum,
cui per diuinum iudicium inoboedientia membrorum reciproea
redderetur, in qua coniugati, quamuis erubuerint nuditatem
suam, nuptiarum tamen a deo institutam non omnimodo
potuerunt amittere bonitatem. 5

XXXIII. 55. Hinc iste pergit ab eis, qui coniunguntur, ad
eos, qui gignuiitur, propter quos in hac quaestione tantis
aduersus nouos haereticos disputationibus laboramus, et occulto
dei conpulsus instinctu dicit aliquid, ubi totum istum nodum
sua confessione dissoluit. uolens enim nobis maiorem inuidiam 10
commouere, quia dicimus etiam de legitimis nuptiis sub
peccato paruulos nasci, 'illos ergo', inquit, 'qui numquam nati
sunt, bonos potuisse esse dicis, istos uero, qui mundum in-
pleuerunt, pro quibus Christus mortuus est, diaboli opus et
de morbo natos et ab exordio reos definis. probaui itaque', 15
inquit, 'nihil te aliud agere, quam ut deum neges horum, qui
sunt, hominum conditorem\ ego quidem conditorem hominum
omnium, quamuis omnes sub peccato nascantur et pereant,
nisi renascantur, non dico nisi deum; uitium quippe in-
seminatum est persuasione diaboli, per quod sub peccato nati 20
sunt, non natura condita qua homines sunt, libido autem
pudenda non moueat membra, nisi quando uolumus, et non
est morbus; non de ilia erubescat etiam licitus et honestus
coniugatorum concubitus uitando conspectum et adpetendo
secretum, et non est morbus; non prohibeat apostolus in hoc 25
morbo possideri uxores, et non est morbus, quod enim graecus
habet: h Turiftei l7rt^(xia<;, alii latine interpretati sunt: in

27 I Thess. 4, 5

2 inoboedientia* C 4 omnino 8 8 aduersia S 9 instictu K
12 nasci] nisi s. I. S ergo s. I. M igitur B 13 ut bonos T bonus
m. IK 14 opus est fx 15 exordia SW inquit itaque BMW Am
itaque om. f). 16 apud te S aliud te BMAm aliud om. S

neges deum B 17 omnium hominum T 18 et— renascantur in mg.
K om. C periant K 21 lidbido K 26 possidere A quid B
27 enpathi epithimias CFBMSA my. en p athi epitymias T EN PATHI
EPYTHIMIAS K ENP THI EPV THIM1AS VP in pathi epithimias EW

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 55—56 313

morbodesideriiuel concupiscentiae, alii uero: in pas si one
concupiscentiae, uel si quo alio modo in aliis atque aliis
codicibus inuenitur. sed passio in latina lingua, maxime usu
loquendi ecclesiastico, non ad uituperationem consueuit in-

5 tellegi.

56. Quodlibet autem de pudenda concupiscentia carnis iste
sentiat, de paruulis, pro quibus laboramus, ut saluatore indi-
gere credantur, ne sine salute luoriantur, adtende quid dixerit.
uerba eius repeto: 'illos ergo*, inquit, 'qui numquam nati sunt,

10 bonos potuisse esse dicis, istos uero, qui mundum inpleuerunt,
pro quibus Christus mortuus est, diaboli opus et de morbo
natos et ab exordio reos definis\ o si nodum soluat etiam
contentionis, quomodo nodum soluit istius quaestionis! numquid
eniin se modo de maioribus ista locutum esse dicturus est?

i5 de paruulis agitur, de nascentibus agitur, de his nobis, quia
rei ab exordio definiuntur a nobis, ab illo inuidia commouetur,
quia eos dicimus reos, pro quibus Christus mortuus est. cur
ergo pro illis Christus mortuus est, si non sunt rei? inde
prorsus, inde obtinebimus causam, unde excitandam putauit

20 inuidiam. ipse dicit: 'quomodo sunt rei paruuli pro quibus
Christus mortuus est?* nos respondemus: immo paruuli quo-
modo rei non sunt, pro quibus Christus mortuus est? ista
controuersia iudicem quaerat. iudicet ergo Christus et, cui rei
mors eius profecerit, ipse dicat. hie est, inquit, sanguis

25 meus, qui pro multis effundetur in remissionem pecca-
torum. iudicet cum illo et apostolus, quia et in apostolo
ipse loquitur Christus. clamat et dicit de deo patre, quia

24 Matth. 26, 28 27 Rom. 8, 32

1 alii — concupiscentae om. CN 2 aliquo S alio om. S 3 lingua
latina Vbd 4 non nisi d 6 carnis concupiscentia BMAmp iste
om. N 12 o om. T sic F soluat om. KVPm 13 istius soluit A
14 se om. N 15 sed de paruulis VP nouis ENb 16 ab exordio
om. N commouetur inuidia B 19 putauit ex patuit C 20 rei

non sunt T rei sunt Vbd paruuli om. T 21 nos— est om. T

22 isto K 23 quaerit Bbd 25 remissione T 27 qui TVPbd

Digitized by

Google

314 S. Aureli Augustini

proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus
tradidit eum. puto, quod ita dicat Christum traditum pro
omnibus nobis, ut in hac causa paruuli non separenter a nobis,
sed quid opus est hinc satagere, unde iam nee iste contendit,
quandoquidem non solum confitetur mortuum fuisse etiam pro 5
paruulis Christum, uerum etiam inde nos arguit, quod eosdem
paruulos reos dicimus, pro quibus mortuus est Christus? iam
itaque apostolus, qui dixit pro nobis omnibus traditum Christum,
dicat etiam quare sit pro nobis traditus Christus. traditus
est, inquit, propter delicta nostra et resurrexit propter 10
iustificationem nostram. si igitur, sicut iste et confitetur
et profitetur et dicit et obicit, in eis sunt et paruuli, pro
quibus traditus est Christus, et propter delicta nostra est
traditus Christus, habent profecto et paruuli delicta originalia, pro
quibus est traditus Christus, habet quod in' eis sanet, qui, 15
sicut ipse ait, non est opus sanis medicus, sed male
habentibus; habet cur eos saluos faciat, qui uenit in
mundum, sicut dicit apostolus Paulus, peccatores saluos
facere; habet quod in eis remittat, qui sanguinem se fudisse
testatur in remissionem peccatorum; habet propter quod 20
eos quaerat, qui uenit, ut dicit, quaerere et saluum fa-
cere quod perierat; habet quod in eis soluat filius dei, qui
propterea uenit, sicut dicit apostolus Johannes, ut soluat
opera diaboli. huic ergo paruulorum saluti inimicus est,

9 Rom. 4, 25 16 Matth. 9, 12 17 I Tim. 1, 15 19 cf. Matth.
26, 28 21 Luc. 19, 10 23 I Ioh. 3, 8

1 filio suo W 2 eum] ilium E dicit C 3 causft (~ er.) K
5 non] nee T 7 xps mortuus e9t PSW 10 delecta m. 1 K 12 et
profitetur om. F 13 est traditus TK et — Christus om. T tra-
ditus est FEVpbd 15 traditus est VAbd qui] quia TEPN 16 ait
ipse W medicis (in mg. add. sanis) T 17 faciet m. 10 18 di-
xit VP paulus apostolus E Paulus om. m. 1 K,N 19 in om.
TKP dimittat T 20 remissione T habet — perierat om. N

23 propterea] propria S iohannis K 24 paruulorum ergo C saluti
paruulorum N

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 57 315

qui eorum sic adserit innocentiam, ut sauciatis et uulneratis
neget necessariam medicinam.

XXXIIII. 57. lam quod sequitur et adiungit, adtende. c si
ante peccatum\ inquit, c per deum creatum est unde homines

5 nascerentur, per diabolum autem unde parentes commouerentur,
adscribetur sine dubio sanctitas nascentibus et culpa generan-
tibus. quod quia manifestissime nuptias damnat, amoueto
hunc sensum, precor, de ecclesiarum medio et uere credito
quia per lesum Christum facta sunt omnia et sine ipso factum

io est nihil*, ita hoc dicit, quasi nos dicamus per diabolum
aliquid substantiae creatum in hominibus. persuasit malum
diabolus tamquam peccatum, non creauit tamquam naturam.
sed plane naturae persuasit, quia homo natura est, et ideo
earn persuadendo uitiauit. qui enim uulnerat, non creat

15 membra, sed uexat. sed uulnera, quae corporibus infliguntur,
membra faciunt claudicare uel aegre moueri, non earn uirtutem
qua iustus est homo; uulnus autem, quod peccatum uocatur,
ipsam uitam uulnerat, qua recte uiuebatur. hoc autem ualde
tunc maius atque altius diabolus inflixit. quam sunt ista

go hominibus nota peccata. unde illo magno primi hominis
peccato natura ibi nostra in deterius commutata non solum
est facta peccatrix, uerum etiam genuit peccatores. et tamen
ipse languor, quo bene uiuendi uirtus periit, non est utique
natura, sed uitium, sicut certe mala in corpore ualitudo non

25 est ulla substantia uel natura, sed uitium, et licet non semper,

9 cf. Ioh. 1, 3 18 Op. imp. VI 7 (ualde— 24 uitium)

1 eorum om. P 2 neget] non sit N necessaria medicina N

3 quid CBSWAp 4 ante] autem Cb 5 renascerentur S

per — commouerentur om. T 6 ascribitur P ascribetur Em asscribetur
BMSWAy. 7 amouete P 11 hominibus m. 2 ex omnibus C 13 na-
tura CFEN natura] creatus m. 2 ex natus C 14 earn om. P
enim om. W 15 infiguntur T 16 mori P 17 quia F 18 ualde]
uulnus b 19 infixit TE infi*xit C 21 ibi nostra om. N 22 facta
est Vbd generat TFEKVPbd 23 langor m.lF 24 sicut— uitium
om. N certe] et TKP cetera C ualetudo TKVPNbd

Digitized by

Google

316 S. AureliAugustini

tamen plerumque malae ualitudines parentum ingenerantur
quodam modo et adparent in corporibus filiorum.

58. Hoc autem peccatum, quod ipsum hominem in paradiso
mutauit in peius, quia multo est grandius quam iudicare
nos possumus, ab omni nascente trahitur nee nisi in renascente 5
remittitur, ita ut etiam Ae parentibus iam renatis, in quibus
remissum atque tectum est, trahatur in reatum nascentium
filiorum, nisi et ipsos, quos prima carnalis natiuitas obligauit,
secunda spiritalis absoluat, cuius rei mirabilis mirabile creator
in oliua et oleastro produxit exemplum, ubi non solum ex 10
oleastri, uerum etiam ex oliuae semine nonnisi oleaster exoritur.
quapropter quamuis et in hominibus natura generatis, gratia
regeneratis sit ista carnalis concupiscentia repugnans legi
mentis, tamen, quia remissa est in remissione peccatorum,
non iam illis in peccatum reputatur nee nocet aliquid, nisi 15
eius motibus ad inlicita consentiatur. proles uero eorum, quia
non per spiritalem, sed per carnalem concupiscentiam seminatur,
uelut ex ilia oliua quidam nostri generis oleaster sic inde
reatum nascendo trahit, ut nisi renascendo liberari ab ilia
peste non possit. quomodo ergo adfirmat iste nos adscribere 20
sanctitatem nascentibus et culpam generantibus, cum potius
ueritas monstrat, etsi fuerit sanctitas in generantibus, ori-
ginalem culpam inesse nascentibus, quae non aboleatur nisi
renascentibus?

XXXV. 59. Quae cum ita sint, de ista carnis concupiscentia 25
et de libidine imperiosa inpudicis, domanda pudicis, pudenda

3 Op. imp. VI 7. 23 (peccatum— trahitur) 13 cf. Rom. 7, 23

1 ualetudinis K habitudines E ualetudines TVbd nongenerantur T
2 quodadmodo K 4 in peius mutauit Vbd grauius P 5 nos m. 2
ex non C om. N 9 cuius Tbd cui cet. mirabilis om. N 10 in
oleastro CN perduxit m. 1 C, SWm\i. 12 omnibus CN generatis
m. 1 C 14 quia tamen W peccatorum om. CBMSWm 15 in
peccato P 16 at K proles] pro his C earum K 19 ut] non fj.
om. W 22 monstret TKVPbd fuerat F regenerantibus PB
24 in renascentibus TKVPbd, m. 2 C 26 de om. T domanda—
inpudicis om. \y.

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 58 — 59 317

tamen et pudicis et inpudicis, sentiat iste quodlibet, quia ei,
sicut uideo, multum placet; non earn laudare cunctetur, quam
nominare confunditur; appellet earn, sicut appellauit, mem-
brorum uigorem nee castarum aurium reuereatur horrorem;

5 appellet membrorum potentiam nee caueat inpudentiam; dicat,
si non erubescit, in paradiso si nemo peccasset, hunc ibi
uigorem uelut florem uirere potuisse nee opus fuisse, ut
tegeretur, quod ita moueretur, ut inde nemo confunderetur,
sed parata coniuge semper exerceretur, numquam reprimeretur,

io ne aliquando uoluntas tantae felicitati negaretur. absit enim,
ut ilia beatitudo posset aut in loco illo non habere quod
uellet aut in suo corpore uel animo sentire quod nollet ac
per hoc si motus libidinis uoluntatem hominum praeueniret,
uoluntas continuo sequeretur, uxor, quae propter hoc numquam

15 absens esse debebat, siue conceptura siue iam grauida, ilico
admoueretur et aut proles seminaretur aut uoluptas naturalis
et laudabilis expleretur et periret semen hominis, ne ad-
petitus tarn bonae concupiscentiae fraudaretur: tantum non se
conuerterent coniuges in eum usum, qui est contra naturam,

20 sed quotiens delectaret, membris ad hoc creatis et genitalibus
uterentur. uerumtamen quid si et ille usus contra naturam
forsitan delectaret, quid si et in hanc uoluptatem laudabilis
ilia libido adhinniret? utrum sequerentur earn, quoniam suauis
esset, an repugnarent, quoniam turpis esset? si sequerentur,

25 ubi est cogitatio qualiscumque honestatis? si repugnarent,

2 multum uideo C placet] libet ex plabet F non earn] Et Ne
in ras. F 4 ne CMSWAmp, m. 1 B 6 nemo] non P peccasset
homo P 7 uiuere («. u add. g) F fuisse] potuisse (t ex s) B

10 uoluptas TFKVPBbd tantae] tanta tantae EKVbd tantae post fel.
add. TP 12 aut— nollet om. m. 1 T hac K 13 uolumtatem K
uoluptatem T uoluntate S omnium m.lC hominis (in mg. hominG) E
14 uxorque BMSWb 15 debeat m. 1 K decebat N deberet P siue
pr.] sed siue Pb 16 ammoueretur EK prolis F 20 et gen. ad hoc
creatis B genitalibus||libus P 22 uoluntatem T 23 ilia om. E

adinniret T sequeretur K 24 an] aut A turpis] suauis T

25 honestatis qualiscumque E

Digitized by

Google

318 S. Aureli Augustini

ubi est pax tantae felicitatis? hinc si forte erubuerifc et dixerit
tantam pacem felicitatis illius tantumque ordinem in his rebus
esse potuisse, ut numquam carnis concupiscentia uoluntatem
illorum hominuni praeueniret, sed, cum ipsi uellent, tunc ilia
consurgeret, tunc autem uellent, quando ad seminandos filios 5
opus esset, ita ut nullus seminis esset inritus iactus, nullus
fieret concubitus, quern non sequeretur conceptus et partus
ad nutum seruiente carne, ad nutum seruiente libidine: hoc
si dicit, saltern consideret nunc in hominibus non esse quod
dicit. et si non unit concedere uitium esse libidinem, dicat 10
saltern per illorum hominum inoboedientiam etiam ipsam
uitiatam esse carnis concupiscentiam, ut ilia, quae oboedienter
et ordinate moueretur, nunc inoboedienter inordinateque mo-
ueatur, ita ut ipsis quoque pudicis ad nutum non obtemperet
coniugatis, sed et quando non est necessaria moueatur et, is
quando necessaria est, aliquando citius, aliquando tardius, eo-
rum sequatur nutus, sed suos exerat motus. hanc ergo eius
inoboedientiam inoboedientes illi tunc homines receperunt et
in nos propagine transfuderunt. neque enim ad eorum nutum,
sed utique inordinate mouebatur, quando membra prius glori- 20
anda, tunc iam pudenda texerunt.

60. Sed, ut dixi, sentiat de ista libidine iste quodlibet,
praedicet utlibet, laudet quantum libet — sicut enim multis
locis significat, multum libet — ut eius si non usibus, saltern
laudibus Pelagiani oblectentur, quicumque eorum proposito 25
continentiae carne coniugum non fruuntur, tantum paruulis

1 hie bd 5 congeret BSm Cgeret et W contingeret A cogeret fi.

6 irritus iactus esset jji ictus CFE 8 ad— carne om. m. 1 T carne" B
libidine B 9 saltim BMS W\t. non— 11 saltern om. F 10 uitium
dicat esse libidinem CBMSAm\s. dicat om. CMWrnp 11 saltim

BMW\t. ipsum m 12 uitiam M uitia BSWAm\i. 13 nunc— moueatur
om. P 15 moueatur— necessaria in mg. K 16 non eorum TKVPNbd
earum P 17 nutum KP 18 homines ex omnes C omnes E recipe-
runt K 20 membra om. N 22 dixissent iat K sentiat] iam P
iste om. E 23 ut] quod W 24 saltim BSWmy. 26 carnae KW car-
nalis m. 2 C, bd coniugium m. 1 (7, S coniugio m. 2 C, bd paruulis om. B

Digitized by

Google

de nuptiis et concupiscentia II 60 319

parcat, ut non eos laudet inutiliter defendatque crudeliter,
saluos esse non dicat, non ad laudatorem Pelagium, sed ad
saluatorem Christum uenire permittat. nam ut iam liber iste
claudatur, quoniam ita sermo illius terminatus est, qui in
5 chartula quam misisti scriptus est, ut diceret: 'uere credito
quia per Iesum facta sunt omnia, et sine ipso factum est
nihiP, concedat Iesum etiam paruulis esse Iesum et, ut per
eum facta omnia fatetur per id quod est uerbum deus, ita
etiam paruulos ab eo saluos fieri fateatur per id quod est

10 Iesus, si uult catholicus esse christianus. sic enim scriptum
est in euangelio: et uocabunt nomen eius Iesum; ipse
enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum.
ideo ergo Iesum, quoniam Iesus latine saluator est; ipse
enim saluum faciet populum suum, in quo populo sunt

is utique et paruuli, saluum faciet autem a peccatis eorum.
sunt ergo et in paruulis peccata originalia, propter quae Iesus,
id est saluator possit esse et ipsorum.

6 cf. Ioh. 1, 3 11 Matth. 1, 21

1 pareat S ut om. TKV 2 ad om. W pelagiani S Pela-
gium— saluatorem in mg. inf. K ad om. W 3 iam om. m 5 est
om. S 7 per] quod in ras. F 8 facta sunt CE fatetur— fieri

om. E 10 Iesus] d§ T 11 est om. W 12 saluet E 14 enim
om. EP suum a peccatis eorum W 15 autem faciet Vbd pec-
catis originalibus E eorum— originalia om. EP m. 2 17 id est]
idem N Explicit CKE Explicit liber II de nuptiis ad Valerium co-
mitem BMSW Explicit liber secundus Aurelii Augustini ad Valerium
comitem de nuptiis et concupiscentia F Explicit liber secundus V Ex-
plicit liber secundus sci Aug de nuptiis et concupiscentia ad Valerium
comitem P Explicit liber secundus de nuptiis et concupiscentia ad Va-
lerium comitem {jl subscriptio abest a codd. TAm

Digitize.]

obgle

TESTIMONIA.

1. Augustinus in pracfatione Opcris impcrfccti contra Iuli-
anum: Scripsi librum ad comitem Valerium, cuius libri titulus
est l de nuptiis et concupiscentia', eo quod ad ilium peruenisse
cognoueram dicere Pelagianos damnatores nos esse nuptiarum. 5
denique in illo opere nuptiarum bonum a concupiscentiae
carnalis malo, quo bene utitur pudicitia coniugalis, quali potui
disputatione discreui. quo libro accepto memoratus uir inlustris
misit mihi in chartula nonnullas sententias decerptas ex opere
Iuliani haeretici Pelagiani — in quo opere libris quattuor respon- 10
disse sibi uisus est illi uni meo, quern de nuptiis et concupi-
scentia me scripsisse memoraui — missas sibi a nescio quo, qui
eas, ut uoluit, ex primo Iuliani libro decerpendas curauit, qui-
bus ut quantocius responderem idem Valerius poposcit. et
factum est, ut sub eodem titulo etiam secundum librum scribe- 15
rem, contra quern Iulianus alios octo nimialoquacitate conscripsit.

2. Idem in epistula CCVII ad Claudium: Quisquis ergo et
ilium secundum librum meum ad comitem identidem Valerium
sicut primum conscriptum legit, nouerit me in quibusdam non
respondisse Iuliano, sed ei potius, qui de libris eius ilia relegitet 20
non ita posuit ut inuenit, sed aliquantum putauit esse mutanda,
fortasse ut eo modo quasi sua faceret quae aliena esse constaret.

3. Augustinus in Bctractationiim libro II cap. 53: Scripsi duos
libros ad inlustrem uirum comitem Valerium, cum audissem
Pelagianos ei nescio quid scripsisse de nobis, quod scilicet 25
nuptias damnaremus asserendo originale peccatum, quorum li-
brorum titulus est 'de nuptiis et concupiscentia*. bonitatem quippe
defendimus nuptiarum, ne putaretur earum esse uitium con-
cupiscentia carnis et lex in membris repugnans .legi mentis, quo
malo libidinis bene utitur ad Alios procreandos pudicitia con- 30
iugalis. ut autem duo libri essent, primus uenit in Iuliani Pela-
giani manus et scripsit aduersus eum libros quattuor, ex quibus
quidam nonnulla decerpsit et comiti Valerio misit, ille uero ad
nos. quae cum accepissem, alio libro ad eadem ipsa respondi.

Digitized by

Google

INDEX SORIPTOKVM.

A) LOCI SCRIPTVRAE SACRAE.

Loci a Vulgata discrepantes stellula notati; stellula sacri libri numeris

praefixa lectionem omnibus locis iuxta positis discordare significat; locis

non ad uerbum allatis cf. additum.

Gen. 1, 27 *310, 1

1, 28 . 198, 24; 216, 21; 236, 12;
264, 8; 265, 8; 296, 4

1, 31 *32, 23

2, 7 cf. 278, 17

2, 7. 22 ... . cf. 199, 12
2, 19 cf. 217, 22

2, 22 cf. 263, 13

2 23 218, 1

*2, 24 . 236, 19; 264, 3; 265, 6;

274, 12. 18; 309, 18;

311, 9

*3, 1 . . . . 216, 22; 218, 7

cf. 281, 11

3, 5 cf. 218, 16

3, 6 .-f. 218, 5

3, 6. 7 *217, 6

3, 7 . cf. 198, 8; 219, 11; 237,

7; 266, 7; 290, 7; 309, 6

3, 20 *263, 18

4, 1 *270, 7

4, 2 *270, 9

4, 25 *271, 11

7, 13 cf. 193, 21

9, 1 *273, 15

14, 18-20 . . . . cf. 192, 23
17, 11—14 .... cf. 194, 13

17, 14 *276, 8

19 cf. 193, 21

19, 24 cf. 287, 24

20, 2. 3 .... cf. 280, 8

20, 4 *280, 13

20, 14. 17 ... . cf. 280, 15

XXXXII Aug. Sect. VIII pars II.

Gen. 20, 18 *281, 1

21, 1 cf. 287, 24

21, 10 *65, 10

21, 19 cf. 217, 11

24, 2. 3 cf. 192, 19

25, 17 *194, 23

Ex. 3, 14 33, 1

20, 5 cf. 306, 9

20, 17 . . . 6, 7; 10, 15; 27, 16;.

*238, 1; 243, 3; 244, *11. 12

33, 19 *162, 12

Leu. 4, 2. 3 (13. 14. 22.

23. 27. 28) . . cf. 98, 2

19, 18 *10, 11

Num. 24, 3. 15 *29, 1

*Deut. 6, 5 . . 10, 9. 16; 17, 25

18, 13 *18, 22

23, 17 *18, 23

30, 9—14 *22, 12

30, 15 *43, 22

30, 15. 19 *42, 8

Ios. 5, 3 cf. 195, 16

Iudd. 6, 37 .... cf. 190, 3

Tob. 4, 21 *31, 10

Esth. (15, 9. 10) D 6. 7 . *145, 3

(15, 11) D 8 . . . cf. 145, 18

lob 1, 1 *29, 2

1, 8

*38,

6. 2. 3 . . . . cf. 25, 22
9, 17 *25, 18

12, 4 *24, 8

13, 18 *24, 14

14, 1—5 *307, 1

21

Digitized by

Google

322

Index

*Iob 14, 4 . 24, 5; 28,20; 196

14, 16. 17

*28,

16, 17 *25,

17, 8 (?) *29,

23, 11. 12 *26,

27, 6 *26,

13 ;

13

-H
15
17

18
18

*23
24

*24
26,
27
29
29.
29
30.
31
31
33
36
36
36
37
38
44 ;
47
48 ;

*50,

50 ;
58
67

72,

99

100

29, 14 *26 :

151

. 30, 24; 31, 5. 9
*32.

Ps. 1, 2

1. 3
2 .
1. 2
4 .

24 .
6 .

13 .

3. 4

17
9
9

7 .

8 .
8 .
1. 2

2 .
15 .

3 .
6 .

27 .

4 .

7. 8

2 .

13 .

7.
11
10

27
3
1

12. 14

, 57, 8

34,

16;

20.
45
20,
H89,
34,
37

1;

46

*56

43,

*161

*161

*9 ;

cf. 249

*13, 4 cf. 48

cf. 127

. . 31

. . *24

cf. 127

. . 188.

. . *306 :

. . *189

. . 223

cf. 204

188, 14; 205

306

13 . 188, 17-

58, 26 cf. 90.

. . cf. 190

.... *216

.... 90

. . cf. 259

19
14
15
15

1
21
16

3
25

4

4

9

7

1

9

3
26
19

4
21
26
23
25

1

6
12

6

7
16

6
15
14

6

4

9

15;
11
20

7

1

7

9
24

Ps. 102, 3. 4
106, 20 . .

108
109
115.
115

118,

118
118,
118
*118.
124 ;
126,
139
142
143

17 .
4 .

1 .

2 .

1 .
37 .

68 .

80 .

133 .

4 .

1 .
9 .

2 .

. . . *241

102

*58.

193,

.... 188, 20,
28, 22; 29, 22; 205,
251, 18; 267

*20,

. . 138, 28; 139

*137

21

. . 21, 21; 86

34

94

59

. 38, 11; 39, 10.

*306

*32

Prou. 2, 21

18. 17 *26

34, 4;

35
*35

*20, 8 . . .

20, 8. 9 .
*20, 9 . 33, 22. 25; 34, 9; 63

21, 1 cf. 144

22, 11 *20

27, 2 cf. 209

Eccle. 1, 2. 3 *306,

3, 5 *227

7, 21 38, 1.

*Cant. 4, 8 .... 44, 8; 90,
Sap. 2, 25 *299 ;

6, 21 . . . cf. 275, 18; 308

7, 1 *57

7, 6. 7 *57 ;

8, 21 10.

9, 15 12, 17; 246

12, 10. 11 *272 ;

12, 11 cf. 286.

♦Eccli. 13, 24 . . . 34, 20; 37,

15, 8 *29, 16,

15, 14—17 *42,

15, 15 *44,

15, 16. 17 *58 ;

18, 30 . 238, 2; 244, 10 cf. 27,

1

10

3

1

=23

25

14

8

7

17
20
10
19
6
5

16
12
19
15
7
13
3
5
9

15

18

2

9

4

14

19

15

17

24

28

8

15

7

23

10

2

12

Digitized by LjOOQIC

scriptorum

323

Eccli. 19, 16 . *55, 22; cf. 71, 5

21, 1 242, 1

23, 5. 6 *59, 7

38, 10 . . *34, -a- cf. 37, 10. 12

39, 25 *32, 18

40, 1 306, 20

Hab. 2, 4 . . . *15, 18 cf. 17, 7;

24, 11; 27, 4

Zach. 3, 4 *307, 11

♦Esai. 1, 19. 20 . 42, 17; 44, 20

7, 14 *188, 25

*8, 20 53, 1; 117, 5

54, 13 *137, 1

59, 17 cf. 26, 12

Hier. 38, 31. 32 ... . *65, 21

Ezech. 16, 49 *288, 5

IMach. 2, 69 194, 24

*Dan.7, 18 ... . 64, 18; 66, 1;

117, 23

Matth. 1, 16 . . . . cf. 225, 20

1, 20 224, 9

1, 21 *319, 11

1, 23 *188. 25

5, 6 ... 15, 14 cf. 164, 19

5, 8 *34, 15

5, 14. 15 *33, 4

5, 32 cf. 223, 1

5, 45 . 32, 17; 203, 25 ; 274, 4;
286, 6

5, 48 *18, 25

6, 1 *16, 3

6, 10 *21, 23

6, 10. 13 *42, 23. 24

6, 12 . . 13, 6; 14, 8; 16, 23;

17, 9; 20, 19; 24, 21; 25,

11; 37, 20; 47, 25; 80, 12;

81, 4. 26; 110, 15; 250, 12

6, 12. 13 *35, 4. 5

6, 13 . 12, 16; *21, 24; 31, 15;

♦46, 7; *48, 1; cf 73, 3

7, 2 *13, S

7, 11 33, 12

7, 18 . . . cf. 140, 20; 297, 10

♦Matth. 9, 12 . 6, 25; 8, 26; 23,
14; 261, 18; 314, 16

9, 12. 13 *47, 9

9, 13 6, 24

10, 19. 20 85, 21

10, 20 . . 139, 12; 146, 25—29

11, 28 134, 24

11, 28-30 *23, 1

12, 29 cf. 203, 17

12, 33 *294, 17

12, 35 *32, 16

13, 43 cf. 35, 16

15, 32 cf. 159, 8

19, 4-6 *261, 5

19, 5 *264, 3

19, 6 197, 21

19, 8. 9 cf. 223, 12

19, 10. 11 *83, 16. 18

19, 11 *231, 2

19, 12. 11 cf. 230, 24

22, 11-13 cf. 62, 8

22, 14 *62, 17

♦22, 37 10, 9; 17, 25

22. 37. 38 cf. 18, 7

22, 39. 40 *10, 11

25, 10—12 cf. 62, 11

25, 31—46 cf. 62, 2

25, 35 25, 3

*25, 46 60, 13; 117, 17

26, 28 . . . 313, 24 cf. 314, 19
26, 33 *161, 21

26, 58. 69. 71 . . . cf. 161, 9

27, 51 cf. 189, 23

Marc. 6, 34 *56, 24

10, 12 cf. 223, 12

10, 18 . . 32, *11. 21 cf. 205, 25

14, 54. 66-68 . . . cf. 161, 9
Luc. 1, 6 . . *38, 16; cf. 164, 10

2, 33. 41. 48 sqq. . . 224, 21
2, 49 225, 5

2, 50. 51 *225, 8

3, 23 cf. 225, 20

6, 44 *294, 17

21*

Digitized by

Google

324

Index

Luc. 9, 53 .

. 162

7

11, 9 . . .

. cf. 22, 8; 43

5

11, 41 . . .

*25

, 1

13, 25. 26 .

. *61

, 24

13, 27 . . .

*61

26

13, 32 . . .

. *36

17

18, 19 . 32,

11. *21;

cf. 205

25

19, 10 . . .

*261, 13 cf. 295

3;

306

6; 314

21

19, 22—24 .

. cf. 62

7

19, 27 . . .

. cf. 62

1

20, 34 . . .

. *232

8

22, 32 . . .

. *91

10

22, 55 sq. .

cf. 161

9

22, 58—62 .

cf. 161

i 3

22, 61 . . .

. *161

13

24, 13 . . .

cf. 217

18

24, 30. 31 .

cf. 217

i 15

Ioh. 1, 3 cf. 198, 27; 315, 9; 319

, 6

1, 8 . . .

. *33
*33

3

1, 9 . . .

6

1, 12 . . .

cf. 236

, 7

3, 5 . . .

169, 28

, cf. 181

, n

3, 8 . . .

. 187
cf. 187

24

4, 34 . . .

, 4

5, 26 . . .

. 192

, ll

5, 30 . . .

cf. 187

4

5, 35 . . .

cf. 33

> 3

6, 44 . . .

. 44, 10; *134

, 26

6, 45 . 137,

1. *24.

29; 138

, 13

6, 63—65 .

44

, 13

6, 65 . . .

. 134
. *36

28

7, 39 . . .

8

*8, 36 . . .

. . .8,

22; 259

11

8 56

. *191

cf. 287

25

12, 31 . . .

2

14, 6 . . .

. *192

, 13

14, 30 . . .

. *265

23

15, 5 . . .

. 149
cf. 161

12

18, 16. 18. 25 . . .

, 9

20, 2 . . .

. *246

, 1

Act. 4, 12 .

. *187

j 8

14. 10 . . .

cf. 87

12

Act. 15, 10. 11 .... *189

17, 31 *187

28, 3 cf. 87

*Iac. 2, 13 . 35, 10; 39, 15; 61

3, 2 ... . 48, 3; cf. 71

4, 7 142

I Petr. 1, 13—16 ... *19

3, 6 *222,

3, 11 . . . 127, 6; cf. 150^
3, 15 cf. 213 ;

II Petr. 1, 4 . cf. 98, 10; 120 ;
2, 12 *272

*2, 19 8, 25; 259

I Ioh. 1, 8 . . 39, 22; 41, 2

47, 13; 80, 8; 81,1 cf. 30 ;

2, 1 *40 ;

2, 15—17 *233

*2, 16 . . . 141, 24; 270, 12

cf. 265

3, 2 . . 8, 5; 41, 18; 110 ;

cf. 46

3, 2. 3 *40,

3, 3 *41

3, 5. 6 *40 ;

3, 6 *41

3, 8 *3K

3, 9 40, 2; 142

*3, 21. 22 . . . 34, 23; 37

4, 7. 8 . . 141, 29; 142

4, 10 *147

4, 18 21

4, 19 . . . *147, 25 cf. 165.

5, 3 *23, 6

5, 18 *40 :

5, 20 *192

Rom. 1, 8 cf. 172,

1, 17 ... . 164, 21; 248^

1, 24 59

1, 26 289 :

*1, 27 . . . . 287, 17; 289.
3, 19—21 *132.

*3, 20 ... . 189, 20; 299 :
3, 21 *189,

13
10
11
17
5

2a

21

11

3

7
26
21
13
U;

9

2
11
15
20
16
25
10
21

7

4
23

3
16

9
24

6
28
17

5
14

5
15

3
18

9
26
24
20

Digitized by

Google

scriptorum

325

Rom. 3, 24 152, 1

4, 4 89, 9

4, 11 . . . cf. 194, 7; 276, 25
4, 15 132, 7

4, 25 .... 276, 23; 314, 9

5, 5 . *10, 24;*21, 13; *23, 20

*46, 22; 133, 12; *148, 6

*149, 19 cf. 187, 24

*5, 12 . . 40, 22; 47, 3; 166, 2

193,24; 211, 11; 255, 10

259, 16; 266, 22; 272, 15

276, 15; 291, 20; 296, 22

298,24; 304, 5 cf. 306, 7

5, 12. 15—19 . . *302, 12—19

5, 13 *299, 19—21

5, 14 . . . 299, 24; *300, 5 cf.
187, 27

5, 15 *300, 12

5, 16 *300, 18

5, 17. 18 *301, 6

5, 19 302, 7

5, 20 ... . *45, 3 cf. 188, 8

6, 6 *195, 25

*6, 12 . 237, 18; 242, 12 cf. 11,

22; 31, 19; 47, 77; 241, 6

6, 12. 13 cf. 27, 10

6, 13 . . . *243, 15 cf. 246, 12

6, 14 156, 8

7. 7 . . 6, 7; 74, 19; 132, 8

7, 7. 8 73, 10

7, 12. 13 73, 15

7, 14—16 *73, 19

*7, 15 . . 27, 2; 156, 22; 242, 21
7, 15. 16. 17 .... *244, 19

7, 15. 18 *74, 20

7, 15—21 .... cf. 27, 13—26

7, 16 *242, 23

7, 17 *243, 7

7, IS . . . 74, 15. 17; 243, 26;
246, 6; 290, 17

7, 21 *244, 22

7, 22. 23 *245, 4

7, 23 . 110, 18; 156, 23; cf. 18,

6; 74, 4; 198, 1; 218, 13

237, 3; 275, 7; 316, 13

Rom. 7, 24 . . . 205, 17 cf. 188,9;

212, 19

7, 24. 25 . . 15, 7; 73; 1; 74, 5.

♦11. 23; 117, 8; 157, 14;

246, 25; *257, 18

7, 25 . 4, 18; 5, 23; 7, 7; 9, 17;

14, 16; 21, 12; 46, 20; 54.
20; 116,3; 195, 11; 247, 16;
277, 11 cf. 163, 23; 273, 11

8, 1 *247, 22

8, 2 247, 26

8, 3 . . . cf. 196, 1; 226, 4

*8, 14 . . 57,4; 146,21 cf. 57, 25

8, 20 *306, 16

*8, 23 . . . . 232, 21; 246, 22
*8, 24. 25 . . . 7, 25; 233, 4

8, 26 *46, 24

8, 28 . . . cf. 136, 10; 165, 27

8, 28. 29 *58, 20

8, 29. 30 *46, 10

8, 30 . . . *36, 14 cf. 114, 23

8, 32 *313, 27

*9, 8 .... . 66, 24; 149, 25

9, 11 cf. 195, 6

9, 15 *162, 12

9, 16 . 42, 1; 43, 2; 91, 2; 94,

*5. 18. 21; 105, 13; 162, 14

9, 20—22 *285, 20

9, 21 cf. 259, 22

9, 22. 23 *58, 23

*9, 23 ... . 285, 16; 286, 17
9, 28 *10, 5

10, 3 . . . *23, 10 cf. 159, 13

10, 10 ... . cf. 23, 13; 26, 24

11, 6 89, 7; 144, 18

12, 2 *10, IS

"12, 3 . . 44, 9; 90, 11; 152, S

12, 12 cf. 15, 24

13, 9 6, 7

43, 10 8, 3; 21, 4;

133, 11

Digitized by

Google

326

Index

Rom. 14, 23 . 89, 24; 148, 4;
15. 20; 216
I Cor. 1, 24 .... cf. 198,
1, 25 cf. 203,

1, 31 . 30, 5; 133, 7 cf. 91

2, 14 136,

2, 16 *57

3, 7 . . . cf. 136. 17; 141
3, 11. 12 cf. 60 ;

3, 15 *60, 9; 117

4, 7 *90.

6, 15 cf. 87

6, 17 . cf. 143, 20; 144, 10

145, 13; 162, 20; 163,

6, 19. 20 *232,

7, 1 231

7, 2 *231

7, 3-6 *228.

7, 4 *19'

7, 5 cf. 215,

7, 5. 6 *201

*7, 7 83, 14; 213

7, 25 82, 23; 118 ;

7, 28. 9 cf. 230,

7, 29 228,

7, 29—32 *227

7, 32. 33 *228 ;

7, 36 ... . 42, 3; 43, 12.

8, 1 147

9, 24 *18

9, 27 cf. 15,

10, 4 *195,

10, 31 160

11, 3 . . . *222, 9 cf. 191
♦11, 19 ... . 115, 22; 184

12, 17 88

12, 28 *86,

13, 4 135

13, 5 . . . . 63, 19; *142

13, 10 *17

13, 12 ... . 165, 1 cf. 12:

13, 13 cf. 17:

14, 18 *87

214,

15

27

17

24

6

23

7

8

20

15

25

26;

1

16

1

3

22

19

13

12

22

23

25

5

5

1

13

13

13

22

15

14

10

14

9

27

19

5

18
23
22
19

*ICor. 15, 9 . 92,2.14. 18; 119, 19
15, 9. 10 *95, 25

*15, 10 . . 93, 1. 3. 8. 12. 13. 15;
94, 3; 108, 15

15, 21 *116, 6

15, 21. 22 *190, 22

15, 22 300, 8; 306, 23

15, 34 *19, 20

15, 36 ... . 279, 17; 281, 15

15, 36. 38 *282, 12

15, 37 *281, 22

*15, 38 . 279, 18; 281, 26; 294, 2

15, 53 cf. 240, 21

15, 54 . . . cf. 14, 18; 118, 9
15, 55 . . . *110, 19 cf. 26, 10

15, 55. 56 *12, 19

15, 57 90, 25

II Cor. 3, 5 *147, 4

3, 6 . 66, 6; 132, 17 cf. 73, 7

4, 13 *188, 22

4, 16 . . 6, 8; *9, 17; *40, 21

*232, 10; *245, 10 cf. 7, 15;
37, 11; 135, 21; 242, 16

5, 6. 7 cf. 15, 16

5, 20. 21 *196, 4

6, 1 *93, 5

9, 7 16, 20; 22, 6

10, 17 cf. 286, 19

12, 2 cf. 186, 5

12, 7-9 *135, 8

12, 9 . . . . 135, 29; 136, 9

13, 7 *146, 18-20

13, 11 19, 1

Gal. 2, 20 *144, 3

2, 21 14, 13; *73, 5

3, 19 *45, 1

3, 21 . . . *132, 18 cf. 188, 1;

277, 10
3, 22. 24 *132, 20

3, 24 ... . cf. 11, 6; 45, 8

4, 21. 22. 24-26 . . *65, 1

4, 23 cf. 66, 22

4, 24 cf. 277, 10

Digitized by

Google

scriptorum

327

*Gal. 5, 6 . . 89, 21. 26; 148,

5, 17 . *4, 21; *11, 15; *15,

215, 17; 247, 4 cf. 110 ;

275, 17; 308,

Eph. 1, 3. 4 19

1, 4 *38

*2, 3 . . 5, 8; 165, 21; 272

2, 8 *152

2, 8. 9 *144

3, 19 cf. 109

5, 8 *30 :

5, 25 . . . 222

5, 25—27 *249 ;

5, 26 cf. 36

5, 27 ... . 19, 17; 35, 18,
5, 31 *264,

5, 32 . 264,1 cf. 236,21; 311

6, 14 cf. 26

Phil. 1, 19 cf. 85

1, 29 *152,

2, 6 cf. 36

2, 6. 7 ...... *225

2, 7 cf. 193

2, 12 *129

2, 13 . . 129, 23; 133, 27 cf.

20; 146, 12; 161

2, 14. 15 *19

3, 6 *164

3, 8 cf. 164

3, 9 . . . *137, 9 cf. 159 ;

163

3, 12 *97

3, 12—15 *17

3, 14 ... . *11, 3; cf. 36

3, 20 164,

*Col. 1, 13 . 235, 11; 257, t

203, 21; 211, 16; 260

286, 24; 306

1, IS cf. 88

1. 21 *19

1, 2S *19

2, 11 cf. 196

5
1;

10;
20

7
25
24

2
16
17

2
22
19
11
20

3

9
12
20
10

6
12
11
17
43,
19

5
15
18
14;
25
22
10
23
26
cf.

11;

4
12
12

2
16

Col. 2, 13. 11 ... . cf 195, 21

3, 4 ... " 36, 3

3, 18 *222, 10

3, 19 -*233, 9

4, 2 cf. 15, 24

4, 6 *213, 9

I Thess. 4, 3—5 .... *220, 10
4, 5 . . . cf . 196, 25; 271, 24;

312, 27

4, 5. 4 cf. 221, 4

4, 9 *136, 23

4, 10 136, 26

II Thess. 3, 2 134, 21

Hehr. 4, 15 . cf. 205, 23; 251, 17;

267, 14

5, 1. 3 cf. 38, 21

11, 6 216, 16

13, 4 . . . *197, 25 cf. 239, 15

I Tim. 1, 5 21, 3

1, 10 cf. 15, 25

*1, 15 . . . . 125, 16; 126, 5 cf.

314, 17

2, 4 102, 22

*2, 5 ... 45, 17; 187, 6; 191,

11; 193,7 cf. 165, 24; 189,

26; 190, 18

2, 7 S7, 10

i 1 *87, 7

5, 14 ... . 197, 17; 231, 7

6, 10 . . . cf. 140, 21; 141, 17
6, 17. 18 cf. 210, 1

II Tim. 1, 7 *lo3, 22

1, 12 91, 4

3, 13 3, 11

4, 3 cf. 15, 25

4, 7. 8 *90, 18

Tit. 1, 6 39, 8

2, 1 cf. 15, 25

Philem. 13. 14 .... *42, 4

14 *43, 18

Apoc. 14, 5 . . *29, 18; 30, 7. 13

Digitized by

Google

328 Index

B) LOCI ALIORVM SCEIPTORVM.

Ambros. de exc. fr. Satyri II 6 205, 9

de paenit. 13,13 205, 13

Bxpos. euaug. sec. Luc. II 56 206, 3

II 84 160, 9

VI 25 160, 18

VII 27 (in sexto libro) .... 162, 5
X 89 (in nono libro) .... 161, 1
X 91 (in nono libro) .... 161, 20

in expos. Esaiae 164, 23; 205, 21; 251, 14

€aelestius: eius capitula capitalia: 84, 3. 5. 7. 11; 96, 10, 18. eius (?)
definitiones: 4, 11—17. 24; 5, 3—7. 12—17; 6, 11—17; 7,
1—4. 9-12. 17—24; 8, 7-16; 9, 9—14. 21 sqq.; 11, 8—11;
12, 4-7. 11—14. 24 sqq.; 13, 18 sqq.; 45, 24; 46, 1. eius
dogmata: 76, 16-25; 77, 12; 78, 6; 96, 10. 18. 21; 111,
21; 118, 16. 21. 24; 120, 4—121, 1; 121, 10; 169,20; 173,
19; 174, 5 sqq.; 175, 1. eius libelli iudiciis eccl. allegati:
149, 30. eius libri I capitulum: 85, 20: III c: 84, 3. 5. 7.
11; V c: 86, 13; 118, 21. 24; VI c: 97, 20; VII c: 97, 24;
X c: 98, 3; XI c: 121, 4; XII c: 98, 5 sqq.; XIII c: 98,
14. quid apud Carthaginem confessus sit: 181, 17, quid in
episcopali iudicio apud Carthaginem: 167,22, quid in libello
gestis allegato: 153, 12; 169, 26; 170, 13; 171, 4. 12, quid
in libello Zosimo dato: 168, 3; 185, 11. quid de traduce peccati
senserit: 168, 8; 169, 11; 184, 24. quid in gestis eccl. Cartha-
giniensibus ab eo dictum reperiatur: 168, 6—169, 15; 184,
24. quae diuina testimonia protulerit: 14, 22—24; 18, 22 — 20,
11; 22, 10—23, 8; 24, 1-6 (14. 15); 28, 22. 26-29, 4:
29, 15—19; 31, 5; 32, 11. 18; 33, 22 (34, 15-35, 1); 38
(1—6). 11. 15. 25; 39, 22; 40, 7—14 (40, 2-7); 42, 1—20.

Cypriani ep. 64, 2 308, 4

Fulgentii ad Mon. 15 32, 9

Honorii leges 179, 15

Innocentii epist. 41 122, 9

epist. 43. 42 121, 24

Iulianus (?) contra Augustinum . . 258, 21—259. 8; 260, 1. 16; 263, 2.
12; 264, 7. 12. 17. 24—265, 10; 266, 17; 267, 2; 268, 15.
27; 269, 5. 17; 270, 6. 18; 271, 10; 273, 14; 274, 12; 275,
18; 277, 20; 278, 7. 14; 279, 15 sqq.-280, 21—281, 7;
282, 5. 15; 287, 8. 15; 291, 10. 24; 293, 4. 20; 294, 6;
295, 21; 296, 25; 297, 18; 298, 2; 302, 22; 303, 3. 8. 24;

Digitized by

Google

scriptorum 329

304, 15; 305, 11. 23; 308, 17; 309, 13; 312, 12; 313, 9.
20; 315, 3; 319, 5
in epist. Romam missa . . 254, 14 cf. etiam 254, 6; 319, 5

Mercatoris comm. adu. haer. Pel. et Cael. 2 94, 19; 168, 13

comm. super nom. Cael. II 9 183, 11

IV 3 71, 22

Orosii Apolog. 3, 6. 4, 1 sqq ' ... 93, 19

6, 1 95, 8

Paulini epistula (CSEL XXXV 108) 171, 8; 172, 21

Pelagius: eius capitulorum liber: 52, 20; 54, 11; 55, 8. 14; 56, 9. 17.
19; 57, 11; 58, 2; 60, 3; 63, 11. 16; 64, 14; 68, 9. 25; 85,
13. 25; 107, 15. eius dicta: 125, 15; 153, 3; 170, 7; 206. 10.
diuina testimonia ab eo prolata: 53, 1 = 117, 5; 57, 15; 58.
3. 12; 60, 13 = 117, 17; 64, 18 = 117, 23; 82, 23 = 118,
23; 94, 21; 133, 27; 142, 23. eius epistula ad s. Constantium:

154, 2. 23; ad Paulinum: 154, 8. eius expositiones epistulae
Pauli ad Romanos (cf. XXX 716 M.): 94, 22; 183, 13
(cf. XXX 645 M.). ex libro eius ad Demetriadem c. 1 :

155, 1. 11; c. 3: 155, 16; c. 8: 155, 25; 156, 7; c. 17: 155,
22; c. 25: 142, 21 sqq.; 143, 13; 148, 16; 157, 21. ipsius et
discipulorum eius doctrina: 190, 5; 196, 22; libri exhortatorii
et consolatorii ad uiduam quandam 71, 21. opusculum eius pro
libero arbitrio: 158, 7; 177, 3; ex libro primo pro libero arbi-
trio: 140, 12; 148, 11. 25; 149, 5; 175, 22; 176, 4. 10; 183,
20; ex libro tertio pro lib. arb.: 127, 29—128, 29; 130, 4. 9.
12. 17; 138, 16. 25; 139, 13. 16. 19. 21; 140, 2; 146, 7. 15;
147, 2; 156, 25; locis quibusdam (opusculi pro libero arbitrio
(?): 130, 31—131, 8; 131,. 13. 18. 23; 133, 26. 30 sqq.; 143,
18 (= 162, 18). 27; 162, 22. eius responsiones in synodo 52,
22; 56, 10; 59, 19; 60, 12. 24; 63, 12; 64, 15; 68, 25; 69,
9; 72, 18; 75, 3. 27; 77, 18; 79, 19. 23; 80, 5; 81, 13; 82,
9. 22; 84, 14; 85, 2; 86. 1. 16; 88, 21. 27; 93, 23; 94, 10;
96, 22; 98, 21; 101, 17; 107, 21. 26; 108, 7; 109, 21; 110,
1; 112, 10; 113, 18; 117, 4. 10. 14. 21. 27; 118, 14. 18. 22.
27; 143, 7; 174, 20. quid in chartula respondent: 112, 7. 27;
113, 10; quid post iudicium senserit: 107, 6; 110, 24; quid
ad uiduam scripserit: 68, 10. 15; 119, 27; in alio libro: 68'
18. quid de baptismate paruulorum iudicauerit: 182, 13. ex eius
libello Romam misso: 167, 13; 170, 7; Pelagius in libello fidei
suae: 152, 24; 153, 16; 182, 26; ex libro quodam: 75, 10.
26; 76, 5; 97, 12; 101, 8; 107, 24; ex litteris ad Innocentium
missis: 150, 11. 23; 151, 6. 15. 21; 180, .1. 29; 181, 13, 20.
obiecta ei: 77, 12—16; 80, 17; 82, 1; cf autem 118, 17:

Digitized by

Google

330 Index

Ambrosium laudat: 159, 25; 805, 4; 252, 2; 268, 5. quid syn-
odus de Pelagio iudicauerit: 52, 51; 53, 2; 56, 7. 12; 61, 3;
64, 19; 69, 8. 11; 78, 1; 81, 16; 82, 24; 84, 16; 86, 20; 98,
18; 99, 4; 110, 5; 113, 24; 115, 6; 173, 19

Tiraasius et Iacobus 102, 2. 8

Zosimi epist 52, 16; 149, 29

C) LOCI ET LIBEI AVGVSTINI.

Contra duas epist. Pelag. I 4. 18. 19. 37 84,

II 5 149,

IV 29 251

Contra Faustum 1. XXII 221

Contra Iulianum Pelagianum I 5. 19 Ill

I 11 251

I 19. 32 51

48 84

212,

212,

212,

214

216

214

215,

163,

216

216

216

.... • 218,

16 •... 218,

19. 20 219

218,

219

219

220

220,

220,

221

222

224

229,

233,

III 21.

Ill 46

III 59

IE 64

IV 6

IV 14

IV 27

IV 36

IV 47

IV 48

IV 53

V 5

V 8

V 8.

V 19.

V 21

V 25

V 31

V 34

V 35

V 41

V 45

V 46

V 46.

V 63

VI 3

•y

29

19

11

21

15

4

5

6

17

15

6

2

16
15
5
9
22
20
15
20
1
23
11
22
5
19
24
11
21
10
16
21

Digitized by

Google

scriptorum 331

Contra Iuliaimm Pelagianum VI 6 233, 22

VI 11 233, 25; 234, 21

VI 15 234, 14

VI 22 235, 4

VI 40 232, 1

VI 51 240, 17

VI 53 240, 23

VI 58 238, 14

VI 60 242, 3

VI 63 238, 20

VI 64 • 239, 3

de bapt. paruulormn III 5. 6 183, 16

de bono coni 197, 24

de dono perseu. 16, 41 84, 5

de ciuit. dei XIV 17 309, 12

de gestis Pelagii 143, 7; 168, 23; 174, 20

de gratia Christi 205, 5

de nat. et gratia 85, 5; 102, 4

de peccato orig 219, 1

Epist. 146 105, 17

157 .... ". 77, 10; 174, 15

168 102, 7

177, 2 172, 17

183, 3 sq. et CSEL XXXV 94 172, 21

Operis imperf. c. Iuliaimm I 2 159, 25

I 9 211, 5

I 17 254, 7

I 18 .... 254, 13

I 22 254, 23; 255, 19

I 52 256, 9

I 64 211, 9

I 67 257, 10

I 68 76, 16

I 71 258, 5

I 73 258, 13. 23; 259, 9

I 74 259, 9

I 96 76, 21

I 109 238, 14

I 113 259, 16

I 133 84, 5

I 138 251, 17

II 23 212, 9

II 24 298, 2. 4. 8

Digitized by

Google

332 Index

Operis iraperf. c. Iulianum II 24. 27 • 302, 22

II 27 301, 19

II 35 298, 19

II 38 298, 19

II 39 298, 21

II 40 298, 23

II 44 298, 24

II 47 299, 10

II 57. 63 299, 15

II 69 299, 18

II 85 300, 11

II 98 300, 15

II 103 300, 18. 21; 301, 12

II 113 300, 20

II 144 301, 25

II 166 84, 5

II 209 302, 3

III 99 259, 25

III 138 260, 17

IH 141 261, 15

m 142 286, 8; 290, 3. 11. 14

III 143 290, 15. 18

III 144 290, 23

III 169 290, 6

III 170 219, 22; 290, 14

III 182 238, 16

III 183 219, 3

III 184 219, 24

III 185 290, 14

III 187 218, 22

IH 188 290, 23

III 190 291, 3

III 193. 194 291, 2

III 206 291, 3

IV 4 263, 11

IV 5 264, 12. 13. 20; 265, 19

IV 5. 9 264, 17

IV 5. 10 265, 2

IV 7 266, 17

IV 10. 14 265, 2

IV 14. 45 265, 19

IV 18 265, 20

IV 31 274, 12. 16. 20; 275, 9

Digitized by

Google

scriptorum 333

Operis imperf. c. Iulianum IV 55. 88 251, 20

IV 65 269, 14

IV 77 265, 20

IV 88. 105 267, 16

IV 90 266, 20

IV 104 266, 22. 24

IV 106 267, 2

IV 120 267, 12

IV 121 267, 20

IV 123 272, 3. 7. 12

V 6 277, 20

V 7 277, 24; 278, 1

V 11 . . • . • .... 278, 18; 279, 1

V 14 281, 26

V 15 282, 26; 283, 2

V 16 . 284, 10

V 17 289, 11. 21

V 21 296, 26; 297, 5. 11

V 23 294, 13

V 25 292, 12. 21

V 26 303, 3. 9; 304, 6

V 30 219, 24; 238, 16

V 35. 38. 39. 54 303, 21

V 38 303, 21

V 41 303, 19

V 63 304, 6

V 64 286, 5. 8; 304, 6

VI 7 315, 18

VI 7. 23 316, 3

VI 25 76, 16

Quaest. de Genesi CSEL XXVIII 3. 4 186, 17

Sermo 294 79, 1

Digitized by

Google

Digitized by LjOOQIC

VOL. XXXIV. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. II. Epistulae. P. II. Ep.
XXXI— CXXIII. rec. Al. Goldbaclier. 21 K 60 h = 21 M. 60 Pf.

VOL. XXXV. EPISTVLAE imperatorum pontiflcum alioruin ab a. GCCLXVII usque
ad a. DLIII datae. Avellana quae dicitur collectio. rec. 0. Guenther. Pars I. Prolegomena.
Epistulae I— CIV. 14 K 80 h = 14 M. 80 Pf.

VOL. XXXV. Pars II. Epistulae CV— CCXXXXIIII. Appendices, indices.

14 K 20 h = 14 M. 20 Pf.
VOL.XXXVIL FLAVIIIOSEPHI OPERA ex uersioneLatina antiqua.Ed. CBoysen.

Pars VI. De ludaeorum uetustate siue contra Apionera libri II. 5 7f60 h = 5 M. 60 Pf.

VOL. XXXVUI. S. FILASTRII DIYERSARVM HERESEON LIBER, ex re-
censione Friderici Marx. 10 K = 10 M.

VOL. XXXIX. ITINERA HIEROSOLYMITANA. Ed. P. Geyer.

15 K 60 h = 15 M. 60 Pf.
VOL. XXXX. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. V pars 1 : De ciuitate Dei

libri I— XIII. Ed. E. Hoffmann. 19 K 80 h = 19 M. 80 Pf.

VOL. XXXX. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. V pars 2: De ciuitate Dei
libri XIIII— XXII. Ed. E. Hoffmann. 21 K 60 h = 21 M. 60 Pf.

VOL. XXXXI. S. AVRELI AVGVSTINI opera Sect. V pars 3: De fide et
synibolo, de fide et operibus, de agone christiano, de continentia, de bono eoniugali, de
sari eta uirginitate, de bono uiduitatis, de adulterinis coniugiis lib. II, de mendacio,
contra mendacium, de opere monachorum, de diuinatione daemonum, de cura pro mortuis
gerenda, de patientia. rec. J. Zyeha. 22 K = 22 M.

Vol. XXXXII. S. AVKELI AVGVSTINI opera Sect. VIII pars 2: De per-
lectione iustitiae hominis, de gestis Pelagii, de gratia Christi et de peccato originali
f. II, de nuptiis et concupiscentia. rec. C F. Vrba et I. Zycha. 11 K = 11 M.

Praeparantur :

ACTA MARTYRVM. Ed. A. Ehrhard.

AMBROSIVS. Pars III: Conrmentarii in Psalmos. Ed. M. Ihm. Pars IV: Commentarius
in euangelium Lucae. Pars V: De officiis. Pars VI: Corpus de uirginibus etc., De
excessu fratris, Orationes in Theodosium et Yalentinianum. Pars VII: De fide, De
spiritu sancto, De incarnatione. Pars VIII: De paenitentia. Pars IX: Epistulae.
Ed. H. Schenkl. Pars X: Ambrosiaster Ed. H. Brewer.
ARATOR. Ed. H. Schenkl.

ARNOBIVS 1VNIOR et Anonymi Praedestinatus. Ed. I. Schamagl.
AVGVSTINVS. Sect. I. Retractationes. Ed. P. Knoll.

Contra academicos, De beata uita, De ordine, De inusica, De magistro, De libero
arbitrip, De moribus eccles. et de mor. Man., De uera religione, De graminatica,
Principia dialecticae, Categoriae decern, Principia rhetorices, De uita eremitica,
Ars. Ed. V. Lekusch.

Soliloquia, De immortalitate animae, De quantitate animae, De genesi contra
Manichaeos. Ed. A. Holder.

Sect. III. De consensu euangelistarum, De sermone domini in monte habito. Ed.
F. Weihrich.

Quaest. euangel. lib. II, Quaest. XVII in euangel. sec. Matth. lib. I., In Ioh. euang.
tract. CXXIV., In epist, Ioh. ad Partb. tract. X., Exposit. quar. proposltionum ex
ep. ad Rom. lib. I., Epist. ad Roman, incoh. expos., Epist. ad Gal. exposit. lib.
I. Ed. A. Miodorlski.

Enarrationes in psalmos. Ed. M. Gitlbauer.

De doctrina Christiana. Ed. Nic. Mueller.

Sect. IV. Sermones. Ed. E. Hauler.

Sect. V. De trinitate, Enchiridion, De catechizandis rudibus. Ed, Nic. Mueller.

De diuersis quaestionibus octoginta tribus liber, De diuersis quaestionibus ad
Simplicium libri duo, De octo Dulcitii quaestionibus, De fide rerum quae non
uidentur. Ed. B. Kukula.

Sect. VII. Psalmus contra partem Donati, Contra epistulam Parmenianf, De
baptism o contra Donatistas, Contra litteras Petiliani, Contra Donatistas epistula,
Contra Cresconium Donatistam, De unico baptismo contra Petilianum, Breuiculus
collationis cum Donatistis, Ad Donatistas post collationem, Sermo ad Caesareensis
ecclesiae plebem, De gestis cum Emerito, Contra Gaudentium. — App.t Sermo de
Rusticiano subdiacono, Liber contra Fulgentium (Mign. XL III). Ed. M. Petschemg.

Sect. VIII. De peccatorum meritis, De spiritu et littera, De natura et gratia,
De anima et eius origine, Contra II epist. Pel. Ed. C. Vrba. C^ r\r\cs\(>

Contra Iulianum haeresis Pelag. defensorem. Ed. H. WW&V. ^»^^^

Ha /»ra+?n of 1 ihoi'fi a rh i f.ri a Da ^rtrronfinno of nrratia TV> nroor^ofiMafi/M-io oannf a

Tiptorum ecclesi; m latinoruni.

De dono sec. Iuliani resp. — App. : Hypomnestieum -

Pelagianos. Lib. u linatione et gratia, Lib. de praedestination'

E. Kalinka.

Sect, IX. Contra aduersarium legis et prophet. 11. II, Ad Orosium, Sermo
Arrianorum, Contra sermonem Arrianorum, Collatio cum Maximino, Contra eun

:ibus ad Quoduultdeum, De incarnatione.— App.: Tractatus contra quinque
. (cf. Mign. XLII. p. 603 sqq.) Ed. Fr. Klein.
IMVS AVITVS. Ed. Ant K\

ill AIM VS. Accedunt Consultationes Zacchaci Christiani et Apollonii i

iinonis ludaei. Ed. C.Weilnbdt
BOETHIVS. Pars I. In Porphyrium a Victorino rranslatum libri II. In Porphyrium
a se translatum libri Y Schepss i mdt Pars II. In categ<

Ari8totelia 1. III1. Ed. A. J\ i III. De musica. De arithnn

Euclidia geometrioa. Ed. F. Gatscha. Para IV. De consolatione philosophia» .
A V: Opuscula cliristiana Ed. JS. K, Rand.

HODORV& Inst itin i.mes diuinarnm et saeculariuin littcrarum. De orthographii
oaplexionea in i apostolorum. Ed. F. Perschinka.

EVCHEDIVS (Pars II.) Ed. C. Wotke.
FVLGENTIVS RVSPlENSIS. iM. G. Wissowa.

VDENTIVS. Ed. A. Polaschek.
GREGORIVS. Homiliae in euan«>elia. Ed. G. Pfeilschifter.

Dialogi. Ed, C. U.Clark
HIERONYMVS. De uiris inlustribus (cum Gennadii libro de uiris inlustribus).
I. Huemer.

Epistulae. Ed. Is. llilbcrg.
Comment, in Ezech., Dan., duod. prophetas mill., interp. Origenis in Hier. etEzecb.
Ed. A. Piiliri,

Comment, in Esaiam prophetam. Ed. A. Z
Comment, in leremiam prophetam. Ed. S. Beiter.

Vitac Pauli, Hilarionis, Malehi, Interpretatio Didyini de spiritu sancto, Dialogus
contra Luciferianos, De perpetua airginitate Maria* a Iouinianum, Vigi-

lantium, Loannem Ilierosol., Apologia aduersus libroa Rufini. Dialogus adu. Pela-
nos. Ed. I. Koch.

De situ et nominibus loc^rum Hebraicorum. Ed. E. Bratke,
HILARIVS PICTAV1ENSIS. (P. II— IV) Ed. A. Zingerle, H.St. Sedlmayer, 1
PLAVII JOSEPH1 OPERA ex uersione Latina antiqua. P. I— V. Antiquitatum 11.

P. VII. de bello Iudaico 11. VII. Ed. C. Boysen.
LEONIS M. sermones. Ed. A. Haberda.
LVCVLENTIVS, Iustus Vrgellensis. Ed. I. MesJc.
MARIVS MERCATOR. Ed. Guil. de Hartel.
MARIVS VICTORINVS. Ed. I. Wohrer.
MAXIMVS TAVKINENSIS. Ed. A. Swoboda.
PACIANVS. Ed. M. Kauer.

PROSPER AQVITANVS. Ed. F. Ladeh et F. Weigel.
PRVDENTIVS: Ed. I Bergman.

REGVLAE MONASTICAE saeculo Villi antiquiorea. Ed. H. Plenl
RVFINVS. Ed. I. Wrobel.
TERTVLLIANVS. P. II-IV. Ed. A. Eeifferscheid, G. Wissowa et E. Kroymann.

Carmen Pseudotertullianeuni adu. Marcionem. Ed. A. Oxc.
TYCHONIVS. Ed. C. Prim.

VICTORINVS PETAVIENSIS. Ed. I. Haussleiter.
VIGIL1VS THAPSENSIS. Ed. H. Kunnert et L Penzl
VINCENTIVS LERINENSIS. Ed. E. Bratke.
ZENO VERONENSIS. Ed. C. Ziwsa.

Digitized by vjOO

Typis expressit RuAc!p!iaa M. Kohrer, Brunae.

BR 60.C68v.42 C.1

Sancti Avreli Avgvstini De per

Stanford University Libraries

3 6105 038 005 646

DATE DUE

OCT ;

•5 1984

JUN 1

m i

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
STANFORD, CALIFORNIA 94305

(

nnbfeine

IteDtn

iwctrcn

r**L

sr^rffn

• Digitized by

Google

Digitized by

Google

Digitized by

Google

unb feine lieben ©eutf^en

Digitized by

Google

Digitized by

Google

gutter

uttb feine Iteben 3)eutfdjen

Sine 93oif$fd)rift $ur StefortnattonSfeier

©on

Dr. $att$ t>on 6d>u&erf

an bet ilntoetfttfit Joefoelberg

§)eutfd)e 2Serfa8$*2lnftalt
etuttsart uttb 93et Un 1917

A.g.xm.

Digitized by

Google

$3i

«Ue 8ted)te botbeljatten

GoWriQft 1017
fceutfdje 8eria0*-ttnftalt, Stuttgart

Stud ber $eutfd)en Betlaga-Slnftalt
in Stuttgart

Digitized by

Google

3nl>alt

1 Sette

1. ^apitct: ®eutf$e* 93otf unb frember ©eift . 1

Hnfer 93aterlanb. — ' 3tt>ei Sterfammlungen au* bem Safcre
1517. — ©eutfc&e* «5nigtum unb beutf#.#riftHc$e 5fotttur
im SHittelalter. — ©a* «aifertum. — ©er r5mif#e ©eift. —
©er QBiberft>ru<$ ber Rationen unb bie beutf<$en £aifer. —
©a* beutfcfce £anbe*fflrftentum unb bie neuen Shtffte in ben
Sa&rfcunberten *>or bet Reformation.

2. tfapitet: 2lu* beutfc^er SBuraet 37

£ut$er* Serfunft. — 2lu* bet (gnge in bie QBeite. — 3m

Softer. — ©ie QBieberentbecfung be* <£*>angelium*. — ©ie

reformatorif#e Qat — ©ie Slnfftnge be* «ampfe3 unb bie

fidfung t>on bet alten &ir<$e.

3. S^apitel: S)er SBortfityrer ber beutf^en Nation 64

©er neue ftaifer. — ©ie nationale Jooffnung. — gutter*

'■programm. — Cutset unb ber &aifer. — fiutfrer unb ba$

Rei$. — ©er Reic&Stag *>on QBormS unb bk Srennung *>om

tfaifer. — ©ie QBartburg unb bie Srennung *>om Rei<$.

4. ^apitel: 2lm beutf^en Stteubau 96

©ie 93erfu$ung ber *>erfe$rten QBege. — ©ie Reformation v
unb ba3 £anbe3fflrftentum, gutter unb «urfttrft $riebri<$
ber QBeife *>on 6a<$fen. — ©ie etwngelifc&e £anbe*fir<$e. —
©er neue Joerjog. — ^reufcen. — ©er ^roteftantiSmuS". —
ftaifertum unb &rieg$amt.

5. ^apitel: ®er93egrflnber einer neuen, beutfc^ en

tfultur 127

©ie neue 6ittli#feit — QBitfungen auf 93oW*tt>irtf^aft unb

SMlbung. — Reformation unb QSolfSfpra^e, beutfc&er ©otteS-

bienft unb SMbeliiberfe^ung. — ©a* nationale QBerf ber

beutfcfcen Sprac&einigung. — gutter ber beutfc&e SHann.

6. 5?apitel: Cutset* (frbe unb 3)eutf$Unb*

nationale* ^QBerben 159

©er grofce Rttcffd&lag. — ©ie neue proteftantiftye SSultur. —
©er mobeme Gtaat. — QBieber tfaifer unb Rei#.

Digitized by

Google

93eraeid)ttig ber 95ilber

6cUe

^aifer SDtostmUton I. (Stmftbt t>ott 93etn$atb Strlgel 16

Cut&erS 93atet. ©em&tbe t>on £ucaS <Etana# b. 2itt 32

Martin Cutset. 5$uj>fetfii<& t>on Stentel S5opfet 48

$)et fcigenbttc&e 5Satl V. 93ttfte im SOfoifeum &u 93ttt00e .... 80
$riebrtc& bet < 2Belfe, tfutfiitft t>on Sacfcfen. tfupfetfticfc bon Wbwfyt

SXiret 96

SUbtec&t t>on 93tanbenbut0, bet le$te S5o<£metftet bed ®eutf$en SRtttet-
otbenS unb ettfe Sseraog unb 9tefbtmafor bon <3>reufjen. 93itt>nid-

mintafut im 5Smfet-gtiebrfc&- , 3D f tofeum &u 93etUn 112

Cut^etftube auf bet SBattburg 128

ttnfer Cutset. 93ilffe i>on ffi. 9ttetfc$el fttt baS SBotmfet S>enfmal (1860) 160

Digitized by

Google

„$iir meine ©eutftyen bin i<$ gebowtt,
tynen ttrifl i$ bienen."

SWartin Zufytx.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

1. Sapittl

<&tutftf)t$ 93olf unb frember ®eift

^^eutfcfyfonb, ©eutfafonb fiber afleS, fiber aUed in ber 93Belt/
-^^ j?>et, ttrie jtngen unfere 3ungen unb 5Uten braufcen t>or bent
^einbe unb brinnen int £anbe mxt f>eiXiger ^egeifterung bai alte
t>aterttlnbtfc$e SSefemttnteUeb, bai feine neue 9Bei£e erfcielt in bet
taufenbfacfyen 9iot biefe$ &riege«, unb bamt ba$ anbere, bai erft
in biefen f>etfcen Sagen ben 9Beg au$ ben beutfcfyen $urn£aUen
tn3 ganje 93ott fctnauS fanb: „£> 3)eutfd)lanb, $od) in S&ren"!
,/©eutf<$e #rauen", ba« f>eifct bie ttebe beutfcfye ^antitie unb m$
alleS fie umfc^iefft an ftitlem ©Hid, „beutf<$e §reue", ba$ f>eif*t
beutfcfye 3u$t unb ©itte, „beutf$er SOBem", ba$ iff afleS fteme
unb ©tarfe, tt>a$ au$ ber beutfcfyen $>txmat qutltt unb un$ labt,
„beutfd>er <5ang", ba$ ttritt fagen: bie ganje beutfcfye &unff, bie
un$ ba$ £eben fetter unb unfer Aerj fro^er ma<#t. 5)a$ ftnb bie
unt>ergleid)Kc$en ©aben unb ©liter, unfer teuerfter SSefty, ben
nnr t)erteibigen mxt unferem Aerjblut, unb gottlob, e£ finb bie
guten 6d)tt>erter nod), nne in ber grofcen 3eit unferer 93&ter, bie
un$ um fie Return bte$ ffarfe 93oft3$au$, biefen ©taat, biefeS
9letd) gebaut f>abert, barinnen nnr nun tt>ofmen bilrfen — wn
ber SSJtoaS bte an bie SWemel, t>on fiinbau am 95obenfee bis AaberS»
Ubtn an ber b&nifd)en ©renje*

9iie iff un$ bai beutfd>e £anb, bie £eimat mxt tyren bunflen
^fttbern unb breiten Sfafft&lern, mxt tyren t>oftrei<$en ©t&bten
unb fitolaett SSurgen, tyren trauKc^en 3)8rfern, ben tt>ogenben
^etbern unb ben fc^mutfen SWenfdjen, tt>o$in bai 5luge blitft, fo

ton Sgubert, Cutler 1 1

Digitized by

Google

teuec getoefen, fo um>ergleid&lid& erfd&tenen ttrie £eute. $remte
bt<$ t>on beinem 93ater$au$, unb bu ttrirfl feben, tt>a$ bu an t£m
baft; meibe ba$ Slngefid&t beiner alten Setter fife eine 93Beile, unb
bu tt>irft pl8$ltd) ttriffen, ttrie oiel unerfe$ltd)e £iebe tn feinen 6orgen»
fatten fd&lummert. Unfere < 3tt&mter unb <2>Sfynt, aucfy bie jut>or taunt
me$r ate bie $eumfd)e ^rinx tannten, fydbtn braufcen bie frembe
QBetfe ju leben gefe^en, bie frembe Sulfur SJranfreid&S unb 9&tfc
lanb$, 9&mtfinien$ unb SerbtenS, SWdcbte aud& nur ein einjiger
fein beutfcfyeS £eim mit ber fremben ©orfffatt oertaufd&en? $dufenb*
fad& fyabtn tovt'i fcernommen: ba$ $aben ttrir nid)t gebad&t, ba%
unfer „3ubaufe" fo triel fd)5ner, luftiger, reittlid&er iftt! Unb barum
iff e$ unter un$ ein 6tolj unb ein 3)ant tt>ie me, bafc tt>ir nun altetf
biefe$ geborgen tt>iffen in einem feffen ©effige bei 9tt6)t& unb ber
Orbnung, in einem ©emetntoefen, ba$ unfere beutfd>e 5lrt, unfer
93fitererbe mit ftarter Aanb fcbtifjt gegen r&ubertfd&e unb neibifcfye
9iad)barn, ja gegen eine ganje 93Belt t>on ftetnben, toemt fte e$
tt>agen, tt>ie bie 93B5lfe in bk Aiirbe unferer Aeimat etnjubred)en,
in einem &taatt, ber nacfy innen bie frtebUd>e 5lrbeit um^egt unb
fdrbert, bem §iid)tigen 9Jaum fd)afff, auf bie ^itbung t>on &opf
unb Aerj, auf bie ^flege oon GfyuU unb &ird>e bebacfyt tft

93iele f e^ren $etm mit bent 9Bunfd)e, btefeS SxlvA in 3utunft
nocfy toobnlid&er auSjugeffaltem <£me$ mufc alien bremtenb in bte
©eele eingegraben bleiben: ber ©ant fttr bai, toai ttrir fd>on be*
ft^en, be n beuffcfren 9fafiottalffaqt, ba$ 9letcb, obne ba$ ttrir jer*
flattert, jerfc^mettert tofiren im Sturmttrinb biefeS ^eltenringenS.
& iff un$ eine |>o^e tSxmbt, bafy ba$ *>erbihtbete &fferreid)'ilngarn
bie -ftoffnungen feiner unb unferer $einbe jufc^anben gemacfyt unb
fid) aucfy ate ein f effer 93au btxotifyxt $at, tro$ feiner huntm SDttfcbung
loon ^dltern. 2lber ba$ toeifc bocfy jeber: bie fffirtfte &raft liegt
ba, too e$ ein grofceS 93olt iff, ba* ber ©taat umfc^lie^t, unb eine
g emeinfame ffulfur, , bie er fd^il^t, unb e ine grofej^ ffidfrte, an
ber bie ©efd^led^ter ftd^ erbauen unb i^re ©eele toeiten unb feffigen,
bafy fte fo tapfer toerbe toie bie ber 93orfa£ren. QBir ©eutfc^en
t>om 9Jeid^ ftnntn e« n>o|>( ertragen, bafy an unferen 9l&nbern
2

Digitized by

Google

Splitter fremben 93oftgtum* ftcfy bem unfrigen eingefttgt $aben,
unb fte tdmten baju f>elfen, un* t>or (Sinfeitigfeit ju bettxt^ren, un*
ju beretd>ern unb ate 93rilrfe ju bienen ju ben anberen ©Kebern
ber gro^en 938fterfamiUe. 2lber e* bleibt bocfy unfer 93efonbere*
in biefer ^dtterfamtfie, unfere St&rfe in ber 9iot unb unfere
jaudfoenbe £uft xm #rieben, bafy ttrir em einig 93oft t>on beutftyen
93riibern ftnb, bie benfelben < 3ftutterfout empfangen b<*ben, mag
bie ^iege in ber ger&umigen ©tele eine* nteberfScfyftfd&en SSauern-
£aufe* fte^en ober unter bem gefd&tp&rjten ©eb&lf eine* <5<fytoaxfr
n>albf>ofe**

So foil unb mufc e* un* bleiben, unfer &errlid>e3 9*eid) —
md)t eine gleid>mfi£ige ^affe, langtoeiltg ttrie ein ^afernenbau,
fonbern ttrie unfere alten SSurgen am 9tyein, mit aUerlet ©emSd&ern
unb $firmen, luftig anjufe^en unb be£aglid() barinnen ju xoofynm
unb bocfy feft unb tru^ig* «6ier ein Saal fto bie SSa^ern unb bort
ein ®tma<$ fHx bie Sd&ttxtben unb ba ein ©ela£ filr bie Sad&fen;
fiber altem aber ein Aauptturm ate Spttje unb QOBa^rjetd&en be*
©anjen unb 3uflu<$t*ft&tte in ber 9fot — tt>er nid&t tt>et§, toer
barinnen tt>o$nt, ber £ole fein ©efd&td&t*bu<$ $er unb frifc^e ba*
@eb&d)tm* baran auf, tt>ie bamate t>or ^uttbert 3a$ren t>on bem
^eufcen au&, t>on bem bie neue beutfd&e ©efd)id()te an^ebt, in
pd&fter 9fa>t 9Settung unb ^ieberaufric^tung be* ©anjen fanu
So ift unfer ©eutfd&lanb gebaut, unb fo iff* alletn ettt>a* fftr un*
®eutfd>e, bie tyre* Stamme* unb tyrer (Sigenart fro£ fein tt>ollen
unb bo$ jum ©anjen ftreben: ein Joielgliebrige* ©ebilbe mit lanbe*»
ttfiterlid&en $iirften unb bKi^enben ic>auj>tftfibten, bie atte i|>re
fonberlid&e 95ebeutung £aben, *>iele Aeimaten in ber einen .Seimat
be* 93aterlanbe*, baxum ttrie ein eiferner 9Seif, fte alte umfpannenb,
bie 9Wngmauer be* 9*ei<$* unb ate SSurgtoart ber ^o^enjolter,
ber be* 9Sei<$e* alte $rone trfigt. 3)te artbtxtn 93dffer *>erfte£en'*
*>o|>l ni<$t unb mad>en ftd) einen ^opanj au* bem, tt>a* un* bo<#
ganj au* bem ©genften erttxtd&fen ift

3)enn enter, ber ganj unfer eigen ttxtr, $at e* gefd>affen: Otto
*on SStemartf, aber bafcinter tttfd&ft, ein ffelfettmenfdfr tt>ie biefer,

3

Digitized by

Google

3)em jammer*>olten <5<fyht% biefe* beutfd)en 9let<$$tage$ fie^t
cine anbere QSerfammlung gegenfiber, bte tt>enige < 3Jlonatt juioor
xm < 5rfi£Ung be$ gletd>en 3a£re$ 1517 tyre le^te 6t$ung erlebte:
bic altgememe ffirdfrewerfammhmfl, bie man na<$ bem 9rt tyrer
6t$ungen, bem p&j>fttt<$en fiateranpafoft in 9?om, bie ffinfte
Cateranfonobe nennt. fatten bie beutfd>en Qt&ttbt fttnf 3a$re
tang feinen 9Jei<$$tag gefe^en, fo toaren biefe geifttic^en QBfirben-
ir&ger fd>on ebenfofonge, feit 1512, beim $agen, unb fd>on ba%
ber eine ^apft 3uKu3 fie berufen $atte unb ein anberer fie in ben-
felben SSafmen tt>etterleitete, jeigt, ba§ man $ier ttwfcte, tt>a$ man
toottte, ®a$ tt>ar nun £eo X v au$ ber pva6)U unb funftliebenben
^amitfe ber florentinifd&en SWebtceer, felbft ein Qreunb ber ffinfte
unb nicfyt minber beSQBetbtoerfe^, 95ei fmnbert ^r&foten laufd&ten
ber 6<$lu£rebe be£ &arbinafe (Sasajat, meift 3tattener, baneben
bocfy au<$ ber 93ertreter be£ $atfer£. Unb man ttxtr ganj unb gar
einig, ber ^apff unb biefe feine 9letd)$ioerfammlung,

9Wan fonnte jufrieben fein unb tt>ar e$ aud). $>attt man rnd&t
einen grofcen 6ieg errungen? 9^id^t auf bm ©ebtete be$ ©taubenS,
®amit fyattt man ftd) tt>enig befafct, unb baSQBenige n>ar fonberbar
genug; benn n>ar e£ m<$t fttr bie £8d)fte 93ereinigung ber G^riffen-
f>eit jum 93erttmnbern befd)eiben,> tt>enn man feftffellte, ba§ bte
menfd&Kd)e ©eele ttntyr^aftig unfferblidf) unb bei ben SWenfd&en
ioerfd&teben fei? 3)er 93ef^lu^ jeigt neben anberem nur, ba% man
ben neuen freien ©eift, ber ftd) auf ben Jr>od)fd&ulen 3taUen$ regte,
in ^effefa fd)lagen tt>oltte* 2lud^ auf btm ©ebiet be$ fittlid&en £eben$,
fiber ba$ man mand)e$ fagte unb Kagte, lag ber 6ieg ntd&t* 2lber
bie ^fa rcfce tt>ar ja audb e in Q}^ei^x^ f e^jEBeftmadfrt, unb ber
^afcff ein Qfiixft biefer QBelt ttrie fein jtt>etter, unb ficfyer burfte
man *>on Srumqty reben, son $r tunqty fog ar fibe r btn ffflnig son
ff ranfoeidfr , ber bem &rteg$$ett>en auf bem^eitigen ©fttyle, 3ultu3 n v
mcfyt nur mit ben ^QBaffen auf bem Sd)la<$tfelbe entgegengetreten
tt>ar, fonbern tyn au<$ auf btm eigenen ©ebiete ju fd&lagen loerfud&t
$atte; tym »>ar e* gelungen, eine 9Setye ber ^arbinfite jum 5lbfaU
t>on tyrem p&pftlic^en Aerrn ju bett>egen unb burd^ fie ein tonsil

Digitized by

Google

nad) ^ifa ju berufen, bag bem ^apfto ben ^rojefc mad>en fottte,
tt>ie eg einft in ben beutfd>en 6tfibten ^onftanj unb SSafel gefd>e$en
tt>ar. Slnb beg^alb tt>ar ber 6ieg £eog unb feineg rdmtftyen ^onjtfg
im fiateran fiber ^atrfreid) and) ein Steg fiber bai ^onjtf fiber-
f>auj>f, fiber jebeg ^onjtf unb bamit fiber atteg, toa$ fid) imterbalb
ber (££rtften$ett bem ^apfte an bte 6eite ftelten tt>otlte. 3)er neue
&5ntg loon SJranfretcfy, ber pmge SJranj, $atte tt>a$r$aftig barein
gettrilltgt, bafc bag atte feierUcfye Staatggefetj son 1438 aufge^oben
tofirbe, in btm bad ^Snigtum unb bte $trd>e S^anfreid&g jufammen
beg ^apfteg 9Je<$te befd&nitten fatten.

Unb nun tonnte man tt>ieber, ttrie ber £od)fa$renbfte alter
frityeren ^Spfte, SSonifatiug VIII., bie unbefdbr&nffe gftacbt
9t om$ fiber atteg QBeltKcfee unb ©etftlicfte serffinben, 3)ie afte
93utte loon 1304, bie mit ben QBorten begimtt: „<£ine $ettige fatf>o«
ttfcfye &ir<$e ftnb nrir gendtigt ju glauben," tt>urbe augbrftdBid) er»
neuert mit ben fd)tt>ertt>iegenben 6fi$en, ba£ bie ffircfre ffiacfrt bctbe
beg ge ifflicfren unb wettftdben (5d)tt>erte&, unb ba$ and) bie tt>eXt*
Xid^e S&utotit&t, alfo ber 6taat, ber getfttidben untertan, ia, bafc eg
ffir je be menfdfrltcfte ffreatur bie ^ebingung beg ettrigen ifreileg fei ,
fid) biefer SPtodfrt an untertoerfen, £8$er gtng'g nimmer! £lnb toil
urn bag ju befcfiftigen, t>erffinbete man ben ^reujaug unb gebot ben
Q39Kern #rieben*

Unb fo n>ar eg, ate f)abe man nun mit biefem fttnften £ateran»
fonjil bie $fire jugemad&t gutter einer bdfen 3eit, ber ^apft unb
feine $8d)ften 93erater gemeinfam: „bie £e$re be^ ^onjite tfi ganj
Aimrnel, ganj Gtyriftug, ganj ©etft," rief ber 6<$lu§rebner, atteg
fd)ten in ber beften Orbmmg.

^eld&er Slnterfd&ieb jttrifd&en bm beiben 93erfammtungen in
bi efem 3abre 1517! 3)ort a tteg in Unfrieben unb 9^ot unb ein
6 cbrei nadfr 93efferuna unb Srneuer^ft . unb |>ier atteg im €in-_
flang unb ©e^orfam unb bag JMlte in fdfr&rffter ^orm nrieber*

tmn*ti*M**mmm

bergeftettt!

Unb bo<$ n>ar bort bie jBBafrrfre it unb $kx bie $&u«
fcfyung, bort bie 3ufan ft, $ter bie 93ergangen§eit, bort bie

7

Digitized by

Google

Shaft be$ 'SlufftiegS, $ier *ba$ 3eic$en be$ 9ttebergangg, unb
tm 3ufammenftofc beiber 93BeIten tog ba$ ©efr etmnte be3
31. Oftober. '

5Bie tt>ar ba$ nur fo gefommen? <2Ba3 $aben We beiben^Betten^
beutft ^ea OSsl * unb rflmifdfrer ©eift, mitemanber ge^abt unb antrum
mufcte e£ nun entfd&teben toerben jttrifd)en tynen?

©e^t bie alten grofcen 93 After (frtropaS burd& unb jeigt mtr
eineS, ba$ fo ungemifd&t feit 2000 3abren in einem „93atertonb"
fi#, n>ie ba$ beutfc& e stwfcfyen 9torbmeer unb ^Upempafll 3)a iff
ber ^anjmatm, ber feinen vcamen t>on Den S^anfen |>at unb bod?
bie leid&te 2lrt be£ alien ©altterS jeigt; ba ift ber SSrtte, ber um»
gete^rt biefen 9iamen t>on ben felitfcfyen ltrbett>o^nern tr&gt, beffen
3nfeUanb bamt aber bie erobernben 2lngeln unb ©ad&fen, 3)&nen
unb 9iormannen aufha^m; ba ftnb bie Spanter unb Staltener, in
beren 2lbern fid& ba3 SQhxt t>on 9Jftmern unb ©ermanen mtfd>t.
ilnb an tyren Sprad&en fe$en tt>ir, n>ie e$ ftd) 6<$td)t auf 6$i$t
Jegte. 2tn unferer Gprad&e aber £aben tt>ir ba$ foffbare ©enfcnat
unferer tongen ungebrocfyenen 93ergangen£ett — barunt ift fte un$
ein fo teuertt>erte$ ©ut, ber ttxt^re $lbetebrief unfereS aften 93otte*.
6eit ba$ 2luge be£ r8mtfd)en ©efd&id&tfd&reiberS bie bunte SWenge
ber beutfd>en 938fterfd)aften iiberflog, ftnb tt>o$l t>iele, t>iele &rteg$--
jiige fiber unfere ©aue gegangen, Slenb unb ©d&redfen im ©efolge,
aber iibermod&t $at un$ in biefen jtt>ei 3ab*taufenben fetner, unb
tytnauSgejagt ift ber Sroberer no<$ immer ttrieber, t>on 93aru$ an,
ben ^rnttniuS ber <£beru$fer beftegte, bte ju 9iaj>oleon, ben ber
SJtorfd&att QSorntfirtg sum 9ftidfa>&rtgge$en jttKmg — nur tt>ir
felbfif $aben unS breiter $ingefe$t in ber SWitte <£uropa$. 60
fdmtfe benn tt>o$l mand) einer, ttemt fein 95li<* $ettftd&ttg genug
tt>&re, in afd&grauer 93orjeit feine blonbe itra^ne entbedfen, nrie fte,
torn gleid&en beutfd&en 5Batt) untraufd&t, t>on ber gleic^en beutfd&en
Stur gend^rt, i$r &inbfein t>ielleid&i mit ben gleid&en uralten fiiebern
unb 6priicfyen in ben Sc^laf fang.
8

Digitized by

Google

© war ein rau$e$, fa ro$e$ @ef$le$t, abet mtt etnem t>er» ^
borgenen ©<$a$ im 3nnern, t>olt §dj>ferfeit unt) ®^rgeftt|>I unb mit 1
einem ©inn fftr t>erfdnlid)e $reue unb ffir 9Sed)t unb SWitleib mit |
bem 6<$tt>ad)en, nur nod) t>er$filtt unb t>ermengt mit t>ieX lineblem, |
ttrie ba$ (Sbelmetatt t>erborgen ft$t im gemeinen ©eftein; *>or attem |
t>oCt ©onbergeift unb tro#gem ©genttrillen, ber e$ ^inberte, au$ |
bem $rieb jur ©ememfd)aft ein ©rdfcere* unb bamit SWad&fiootteretf, ?
eine Nation, ju fd&qffen, barum bet einjelne je unb bann berett, I
au<$ mit btm ^vtmbm QtQW bm 93oMggenoffen, ber eine ©tamm |
berett, gegen ben attoetn ju Ifimpfen; eine Orbnung be£ aUgemeinen 1
£ebenS aud) in ber 938Herfd>aft, bie man ©taat fd)tt>er nennen ;
latm, aber bocfy mit ber t>er$eifcung$*>olfen @runbrtd)tung auf eine
gefunbe 93ereinigung *>on ^ei^eit unb ©ebunben^ett*

60 btteb e$ nod& 3a$r$unberte, aud& nad)bem bie SWuttet
©ermania ganje QSdfterbiinbel in bie ^erne auSgefanbt \)<xttt,
^ioniere tyrer ©e^nfud&t nad> einem $8fceren £eben im fiiblid&en
£td&t, bie $errlid&en ©oten — audfc nad&bem ficfy ein $ett eine ^riidte
gefd&fogen $atte ju ber < 33BeIt ber SWenfc^en, bie unter 9Som$ 3epter
ioereimgt gelebt fatten, bie Qtanfen, t>on benen bann tt>ieber etu
Seit eben ganj t>on ber SWutter ©ermania abftel unb ju ^ranjofen
tt>urbe — ' im ganjen jttrifd&en ^l^empaU unb 9iorbmeer nod>
immer ein ungepfftigteS Sldferfelb* 2lber ber ©iiemann fcatte fd>on
tange angefangen, an ber ©renje btn ©amen £tniiber» unb fcinein*
jun>erfen, unb einjeJne &<Jrner tt>aren tt>ett frinetngefiogen mi £anb.
Hnfer e 93ort)&ter n>aren from ffernfrofo ber gidfre, au$ bem man
alle$ mad>en fatm, toai ju fd)tt>erer 5lrbeit taugt, Weil e£ barflbev
ntd&t jerbrtd&t; aber t>on ©ott au<$ barin reidf) gemad&t, bafc fie bie
®abe fatten, < 3EBttte unb Sftfrfgfeit, ft<# ^injugeben ju folder 5lrbeit,
unb fte fatten bei all tyrer ttnlben ©eb&rbe fd&on bamafe, bie
beutfc&en QRic&el, ein empfdngU^e^ «6erj fttr ©rdfce unb ©fite,
audfc tt>enn fte t>on fern^er fanu ilnb ber rid^tige SWeifter tarn
in bem ftarfen unb bod& milben fi^rift mit bem ^reuj in ber fianb
— t>on ganj fern ^er: ,930m -feunmel ^od^, ba fomm* i<$ ^er/
Q3iele 935tter, auc^ bie 938Her 9?om«, $<xttt er gelefcrt mit feinen

9

Digitized by

Google

'SBei^eitffprtid&en, bie fur aCe 3etten unb 3onen paffen, son bet
^ottoenbtgleit, unferen ^tUen ju beugen unter etn tyB^ere* @efet>,
unter tint fifirlere 3Rad&t unb ber £tebe nadfouirad&ten in aCen
©ingen, urn retf ju toerben fftr tin £tmmttfd&e* &5nigreid&, ba*
©titer $at fiber alle 6d&S$e biefer Srbe, ©a* <2Bort tt>ar auf btm
©ange burdfc bie < 3QBett ber alien 93 fitter n>o£l mtt aCerlet 3rrtum
t>erfe$t, unb aud& bie ©eutfd&en fasten e* nur ftfidtoetfe, $lber bie
grofce £auptfad&e serffanben fie bod&: $ro$ unb ^Bitb^eit ju jfi^men
unb tyren Sonbergeift aufjugeben in ber grofcen ©emetnfefyaft ber
&rd&e, bie nun begamt, regelmfifctge, georbnete Stird^en ju jtefjen
in bem tpeiten £anb ber beutfd&en <5t&mme.

©a* gefd&af> in entfd&eibenber < 3QBeifc erft son SSomfatro*, ber
mit beutfd&em 9fomen ^infrieb $tefc, fetbfi ein Gad&fe, aber son
btn ©ad&fen, bie fctntibergejogen nnxren auf bie grofce 3nfel int
Storbmeer, unb e* entfefyteb, toetf er btn SOfttteltmttft be* £anbe*
erfafcte, ba n>o ba* $$firtnger ^albgebirge jttrifefyen 9lorb. unb
6iibbeutfd&Ianb bie ©renje bilbet, unb totil er immer btn ^tttf
be|>ielt auf ba* totitt ©ebiet ber eigentttd&en <5&<$fen, bie „*>om
gfeid&en $teif<$ unb ^lut" ttKtren, nne er eittmal fagte, £* tt>ar
fein €rbe, bafy man bte* Gad&fenlanb, biefen unberityrteften ber
beutfd&en Gtfimme, bem einft 2Irminiu* unb mxn toitbtx SBibutinb
angef>8rten, btm ©oangeKum gettKtmu 9reitu$ S^Iang ba* btm
getoalttgen $arl ntd&t ofynt Garten 3tt>ang, $lber laum getoomten,
£at bai ffid&jtfd&e 93otf in feiner SWitte einen ©finger erftef>en fef>en,
ber ba* SBort t>om ^elianb", bem 6eUanb, bem grofcen „$rteben*»
tt>art" audfc ber ©eutfefyen, jum erften SWate *>erbeutf<$te, nid&t nur
ber ©prad&e, aud& bem ©eifte nad&, inbem er btn „tt>altenben
G^rift" ttrie einen beutfd&en &&mg mit feinen ©efotg*teuten bur<$
bie ©aue jie^en liefc,

$lber jur fetben 3eit brad& ba* gettKtltige frfinfifd&e 9*etd& au<#
fcfyon nrieber au*einanber, #ttr bie beutfd&e @efd&j#te ttKtr e*
x>ietteid^t bai Qlflewid&ttgfte an &arl* be* ©rofcen 9*egterung, ba%
er atte beutfd&en Gt&mme jum erftenmat unter einen $>ut, nfimU<$
ba* Bmglid&e Regiment in Qlad^en brad&te, unb fte fo jtoang, fid&
10

Digitized by

Google

5ufammensugett>i$nem <2lber ebenfo wid^tig tt>ar e3 fiir unfere @e-
fcfyicfyte ate eitter etgenen 9iatton, bafc n>enig me$r ate ein SWenfcfyen*
alter barauf fidfc biefer ganje 8fftt<$e beutfcfye $eil be$ ^attfenreid&eS
ttrieber ju etgenem £eben abWfte, <£$ n>ar eine ganj ricfyttge Smp*
finbung, toemt man faster ben £errf<$er, ber no<$ ein Snlel &arte
tt>ar, aber bocfy jum erften SWale liber biefen bftficfyen §etf regierte,
fiubnrig „ben ©eutfcfyen" benannte; benn er fte^t an ber 6pi§e ber
beutfcfyen &Jnige, $reift<$ |>at*d bann no<$ tange gebauert mtt ber
»5Cigen $lbI8fung; ate e$ nacfy bem §obe £ubnrig£ be$ ^inbe^ ju
<£nbe nxtr mit bem ©efcfylecfyt ber ^arolinger, tooCte man n>emg*
ftenS einen „<5xantm u unb einen 93ertt>anbten, ^onrab I. SOfan
fam t>on bem grofcen $ranfengebattfen nid&t lo$. Unb fiber all
bem inneren 3tt>ift unb ber <5<$tt>8d&e nad& aufcen n>oCten fkfy au<$
bie beutfd&en Stflmme, bie <5<$tt>aben unb QSa^ern, bie 6a cfyfen
unb n>ie fie f>etfcen, bod) ntcfyt recfyt aneinanber gett>8tynem ( 2Bfire
bie &ir<$e nicfyt getoefen, bie fte le^rte, ftcfy immer in bem grSfceren
3ufammen|>ange ju fef>en — n>er toetft, ob fie mcfyt aucfy ttrieber
gang auSetnanber gefabren io&ren*

5)a nxtr e$ ein (freignte, faft fo ttricfytig ttrie bag Qlngebot ber
beutfd&en ^aiferfrone an ^reufcen 1870unter ber Sprung QSatyemS,
bafy auf ben 9tot be$ ^xanhn ^onrab ber norbbeutfcfye Sacfyfen-
f>erjog 6einrt<$ bie $rone erf>ielt ,/33ei ben 6a<$fen fte^t bie
©umrna ber 8ffentK<$en S)inge/ fyatte ber fterbenbe SOfomn gefagt.
„£err j&etnrt<$ fafc am QSoge^erb", fo berid&tet bie Sage, ate
^onrabS ^ruber ©ber^arb i$m bie ^ettige £anje flberbracfyte: im
beutfcfyen $orft na<$ alter 6itte unter bem j&eilruf ber SWannen i&fy
fte ben erften nrirfUcfyen beutfd&en $8nig getfirt tt>erben* Slnb nun
$ebt bie 3eit an, bei beren Srjitylung un3 ba3 ^naben^erj f>8f>er
fcfytug unb aucfy un$ < 3Jl&nnexn immer ein ttKtrmer 6trom fiber bie
Seele jietyt: bie ftolje 3eit ber Ottonenunb ber j&errftyer <xv& faltfcfyem
©efcfylecfyt unb gar ber Jso^enftaufen mit alt tyrer i5errli(^leit, ®efyt
nad^ QuebUnburg unb fe$t bai fd^lid^te ©ott^au^, barin ^einrid^
unb ^D^t^ilbe ru|>en, ober nad^ SWagbeburg, n>o Otto ber ©rofce
ba* Srjbtetum ate neuen SRittelpunlt ffir ben Often aufrid&tete,

11

Digitized by

Google

in btn S)om, bet feine fferbltcfye j&fltte umfd&ltefct, ober nadfc @o$for,
»>o ber gettKtltige britte Jsemrid^ 6of f>ielt unb bie ©efanbten ber
ganjen < 2Belt empfing, in btm $atfer$au3, ba$, £eute nriebererftanbeu,
auf bie alte <3tabt nieberfd&aut, ober fiber bag erinnerung*-
retd&e 6peter na<$ btm < 3Ba3gentt>alb, n>o bie Gtaufetburgen t>on
alien $>Hfytn grfifcen, unb ber ©etft jener grofcen §age toxtb eu<$
lebenbtg umraufd&enl ( 2BS#renb bie anberen ringtfum, ^ranjofen
unb Snglfinber unb 3taliener, nodfc in f<$n>erem inneren 9ttngen
lagen, $oben jt<$ unter bem <5<$u$ etne$ erftarften &Jnigtum$ bie
gefamten ^rfifte ber station unb ranfte ftd^ an tym gerabe burd) bie
ftegreid^e Shtfetnanberfe^ung mxt btn ^acfybarn ein beutfd&e$
^ationalgeffi^l empor, 60 mel fiberftyfifftge &raft tt>ar ba f bafc
man nrieber <5df)5$Knge au$tt>arf, lolomfter enb, erobernb oftxo&xt&
brang, namentiid) im 9iorben t>om fSd^jtfd^en Gtamme av& jnrifdjen
©be unb Ober unb barfiber £mau$, ilnb n>o ^Benblanb ju beutftyem
£anb gemacfyt ttmrbe, fe$te ber beutfcfye ©runbbeft^er unb 95auer
fein JfouS befonberS ftarf unb feft frin, im yStxmxfytftin, # n anberer
ju fein unb ^fitbe unb SOfacfyt feme* 93olfe$ ju sertreten*

O^ne &ir<$e unb (£|>rtftentum aber tt>fire ba$ atteS unbenfbar
getoefen, SWit ber &ir<$e, bie btn Stfimmen gemeinfam gef>6rte,
fcatte Otto ber ©rofce btn 95au fetneS 9*eid&e£ gejimmert, unb bte
fjtn ju btn £o$enftaufen tt>ar feitbem ber ^unb be$ ^Bmgtum*
unb ber beutf<$en 9iattonalfird&e ber bie 6auj>tlaft tragenbe ^fetter
getoefem ilnb tbtn baxmi entfprang nun eine cfyrtfiltcfy- beutfd&e
5htltur, lange ate 6onberbeft§ ber geiftlid^en $retfe, aber bod>
fcfyon unter btn Gad&fen|>errfcfyern am Jsofe gepffegt unb fdtftefclid)
t>on ba n>eitergeleitet ju ben £aien, ioorerft ju btn bittern Unb bann
ju ben ^ftrgern ber aufftrebenben 6t&bte, 3a, nun tat man b*$
( 2Bagni3, beutfty ju bitten unb ju fd&retben; fiber bie SWunbarten
Jjtntoeg tt>ottte eine gemeinfame Gprad&e be$ gebilbeten 93otte$
• entftefcen, ober* ober $o<$», baS fcetfct ffibbeutfdfc, av& btm £anbe,
n>o bie Staufer ju £aufe ttwren, bod& fo, bafc man fte and) in
^ittelbeutfd^lanb o^ne tt>eitere^ ^erftanb unb in 9tteberbeutfd&lanb
ofynt 6d^tt>ierigfeit lernte*
12

Digitized by

Google

®et fteincmen unb bod) fo lebenbigen 3eugmffe ber mittefolter*
lichen ^ultut ftnt> unfere £anbe *>ott, latin man fte auf jfifrten ober
fd&Ubetn? 9itemanb famt ftd^ ef>tfttt<$ttgem 6taunen entjie^en, bet
juerff bie SWid&aeitefitcfye in JMIbeSfceim ober ben Bamberger S)om
ober ba« 6ita#butget SWiinftet bettttt* $lbet ge$t aud& nid&t an
bet tagenben 93utg fcotbet, bie au£ bem $$fitinget ( 2BaIb, alfo
n\d)t totxt *>on ba, tt>o QSomfattuS ba$ <&>angettum fcetWtnbigte, auf
felftgem ©i^>fel empotffeigt, bie < 2Battbutg bet fianbgtafen son
$biitingen! SBStld) ffolje 6pta<$e tebet bai ^anbgtafenfcauS" ju
un$ mit feinet 93ogenfenftet pxad)i»oUm 9te$e, mit feinen toeiten
fallen barinnen* ilnb nrit $5ten bie alte &unbe, nrie fianbgtaf
Aetmann, jut 3eit, ba ^Wpp son <5<$tt>aben, ^riebttd)^ be$
9lotbatt$ jitngfter Gotyn, $8mg tt>at, ^ier bie ttttetUd&en 9Rinne»
ffinget jum < 3QBeftftreit auffotbette* 3lbet tt>it fe$en aud& irn ©eiff
am $>oft be$ gleid&en ^titften bie ^eiftge <5van (Sifabetfc auf*
tt>ad&fen, bie bann be$ £anbe£ unb feinet $ltmen <5d&u$enget ttmtbe,
ba$ iixbUb <$tiftli<$et ^tauenbatm^etjigleit, ftommet ^etjen^-
bttbung.

3)a$ tft beutfd&«<$tiftUd&e ^ultut xm SWittelattet ju bet 3eit,
ba bet beutfdje 9iame nnb bad beutfd&e <5d>tt>ett fiber bie Stbe
gingen.

SWein beutf<$e$ 93oft, ju n>el<$et S)tye ^fitteft bu ISnnen auf-
ftetgen, tt>emt e£ bit befcfyteben getpefen n>&t,e, einen getaben 5Beg
ju finben nnb bie eigenen &t&fte ftei au$ bit £etau$ ju entfalten!
«2lbet n>et ttritt fagen, ba% bet gtofce ilmtpeg, bet nun anfcebt, nidjt
nottt>enbig unb batum nii^ttd) tt>at? — 3)u tyatteft autriet fd&on be$
ftemben ©etfteS in bid) aufgenommen! $lbet tt>at et nicfyt mit bem
^ottf^titt betneS inneten 9tet<$tum$ fo vtxbnnbtn, bafc etneS *>om
anbeten faum ju tdfen fcfyten? — 3)u bauteft ftembem ©eift eine
93rfidfe, benn bn warft ein §tSumet, $lbet fe^en md&t au<$ bie
$tftumet — bie ©id^tet ftnb §tSumet — tt>ettet, in eine £8f>ete < 3QBirf-
ttcfyfett, nnb btetten ©tanj flbet bai Ztbtn unb f^affen auf i^te

13

Digitized by

Google

<2Beife am 'SBebftufrt ber 3eit? <£g iff ni<$t fo etnfadfc augjured&nen,
ttrie eg f>afte anberg fetn mflffem

'SBenn nrir i>om 'Sttittelalter £3ren, f<^>w>it(t ung bie 33ruft
nxd)t nur fiber bie beutfcfye $3niggma<$t, fonbern fiber bie beutfcfye
$aifer$errlt<$feitl ®afc „£aifer 9*otbart tobefam" im raben-
umfrSdfoten ^ffttfufer btn tangen ©cfylaf big jit 3)eutf<$lanbg
€rtt>a<$en fd^Xief, ttrie $at eg unfer 93olf nod& im neunje^nfen 3a£r»
fmnbert erbaut! 3ltte @r5fce ber 93ergangen£eit fd^ten im &tifer*
namen befcfyloffen, 6tnb tt>ir aber felbft nod& fotcfye $tftumer, ttrie
follten n>ir eg ben £euten son bamalg Joerbenlen, bafc fte ber glfinjen-
ben 3bee nacfyjagten, bie tyre Seele erffiHtel

<£g tt>ar ettt>ag and ber fV&ttfif<$en 3eit im 9left geblteben and)
fiber bag Snbe ber ^arolinger frinaug, aud& in bie 3eit ber beutfcfyen
^dnige £inem: ber $of>e ©ebanfe son ber <£i*$e't ber (T&riftenfceit
au<$ in jtd&tbarer $orm, tt>entgfteng ber abenbitfnbifcfyen (E&riften.
£ett, ba bie morgenlfinbifd^e im oftromtfcfyen 9fctd& unter bem
grie<$if<$en ^aifer ju ^onftanttnopel eine fol#e ftcfytbare $orm fa
befafc, <£in (£rbe tt>ar eg aug ber rSmtfd&en 3eit, aug ber 3eii, ba
bag 2Ibenbtanb nodfc in ber S>anb tt>eftr8mif<$er ^aifer jufammen.
gefafct tt>ar, f<$on ffir £arl bm ©rofcen, £lnb tt>a£rlt<$, fein 9*ei<$
lonnte tt>o|>l mit bem alten riJmtfcfyen in 'Sfettftrett treten: ein
j&errfcfyer fiber bie (££riften son 6t>anieng <£bro btg jur 3)onau bei
^ten, t>on ben neuen (Sacfyfend^nften big in bm Sfiben 3talieng unb
felbft bei brnen son (frtglanb in ^ifcfyftem Qlnfefcm ilnb ba bag
frfinfifd&e Jtttotgtum, in ber 'Shtrael feineg ^efeng tt>o£l beutfd),
bo<$ *>on alter* fcer ntd&t rein national, au<$ 3tatien in* grofce
9tet<$ ^ineingejogen 1)Mt, fo tt>ar'g md)t unnatfirli<$, ba%
tbtn in 3tatien unb 9*om felbft bie (Srneuerung beg rdmif^en
^atfertumg erfolgte; tt>ennglei<$ eg tt>o$l m8gli<$ gett>efen tt>fire,
ba% fxd) £arl in Slacken felbft sum 9ia<$folger ber alten
r&mifcfyen ^aifer, jum erlaud&ten Q3ertreter ber abenblfinbifd&en
C^riften^eit erKfirt ^fitte!

9^un alfo ^ing ber |>o^e 9^ame am ^eft^ t>on 3talien, unb alg
t>ieg bom £eibe b^ frSnfifcfyen 9?ei(^eg immer me^r loggeriffen
14

Digitized by

Google

nmrbe unb im inneren 3tt>ift fcerfam, aerfiei and) bat ^aifertum mit*
3Ba3 ging baS atteS bat neue beutfcfye ^ftnigtum an I

Qlber bie 3bee lebte fort — lebte fort au$ in ben anberen
$eilen bet grofcen frfinftfcfyen 9let<$e$, au$ unter ben beutfcfyen
<Zt&mmtn ate ein fd&dner, tocfenber §raum, ate ein 6tnnbttb ber
fiberragenben @r<$e be$ einen ^dnigreic^S liber bie anberen, ate
ein 3ei<#en europ&tfcfyer 93orma^t: 93ertreter ber (££riften&eit unb
bamit ber &8<$ften fttttid^en unb religi5fen ©flter, 93erteibiger aller
giJttlicfyen ©ebanlen &on 9Se<$t unb $rteben, ©otteS $lu3ri<$ter auf
Srben — nrie $art ber ©rofce! SWan mufc serftefcen, n>el<$e ©ettxitt
bie Religion fiber bie ©emitter unferer 93or*>&ter &efafc, um ju be»
greifen, ba% ber Gacfyfettfdnig Otto I v ben man bann gettrifc eben
beS^alb ben ©rofcen genannt $at, 962 na$ biefem ©itmbttb griff,
in bem er bo<$ Wafy fiber bie ©emitter fa$* (Engtanb ni<$t nur,
and) tStartixtty tagen in fd&toerften bitten; nid&t nur na$ Often
in bie ffottrifcfye, au$ na$ 9lorben in bie bflnifcfye < 2BeIt fafcte OttoS
Sauft; fottte er jtc$ ni$t 3talten$ erbarmen unb 9tom3, in bem
ein 93ube auf bem ^apftftu^I fafc unb bm 9lamen be£ (££rtften*
turn* befledte?

So gef$a£ e$, bafc ft<$ mit bem beutfcfyen 9jtationatt8nigtum
eine ^Bfirbe unb ein Slnforuc^ Joerbanben, bie toeit fiber bie ©renjen
beutfcfyen 93oCtetumd tymautnifym unb bie 9ieigung f5rmK<$ in3
itoermepcfye fatten, inS „£lmi>erfaie", fon>eit »ie bie S^riften^eit
ret<$te, toenn'S ging, and) int £eben ber anberen grofcen (Ztaatzn,
fiber bie man bie potittfcfye Jserrfcfyaft nicfyt befafc, tt>enn*$ niJtig
tt>ar, and) int 2ebm ber oftrftmif^en (££riften£ett, jum <5<$u£e
gegen XlngtSubige, ^e$er unb $firfau SEJiacfytttntte t>erbanb ft<$
unJ<J$K<# mit jlenen ibeaten ©ebatrfem SOfom lonnte bm 95oben
unter bm $fifcen fcerKeren, in fo f<$ttrinbelnbe $>fym gerieten bie
©ebanfenflfige* 3)a$ J>$antaftif<$e <&tfeftrob OttoS bet ©rofcen,
ber britte feine$ StomenS, erfog ifmen bereitg, $lber am <5<$Iuf*
fef>en tt>ir bann btn gettnrfttgen 6o$enftaufen 6einri<$ VI V ^riebrtd)
SSarbaroffaS fitteren <5o$n, in Palermo auf 6ijilien refibieren,
fein ganjeS Sinnen auf ^Bettfjerrfcfyaft abgefteCt, unb feinen <5o$n

15

Digitized by

Google

^tebricty n. ate ©eutftyen 5?aifer unb ^ftnig *>on 3erufalem ju»
glekfy, 3talten unb QSurgunb, ba3 fceifct ber fllbftftti^c §etf be*
f>eutigen granfteic^, ttKtren bem 9iei<#e *>ereimgt, Ungarn unb
^olen if>m angegltebert. 3Bar ba3 no<# ein ®eutf<$e$ 9ieid>?
9Han fabette *>on anberen 5I^nen: *>on ben $rojanern ftammten
bie $ranfen ab, beren GtammeSgenoffen unb (Srben bte ©eutfdjen
ntfiren, ebenbtirttg bm 9?8mern. 2lnbere jfi^lten bie beutfdjen
^aifer *>on 'SluguftuS ab: £etnrtc& HI. fei ber 86. in ber 9*e$e,
^Itfo ba$ altt rdmtftye 9^eid^, nut je$t unter Jserrftyern beutftyer
9*ationl

^ein <3Bunber, bafc ber QSarbaroffa au$ ba$ afte 9fa<$t ber
rftmiftyen ^aifer au3 ber Q3ergangen|>eit ewedte unb auf bie eigene
< 3Jlad)t bejog. 5>emt e£ ttx*r ntcfyt ganj letcfyt ju fagen, n>orin bettn
bie unenblicfye 6errlic$lett, ber tatf&cfylicfye 3nt)alt ber beutftyen
&aiferma<$t etgentlic^ beftef>e* 3m ©runb tt>ar'$ nur bie ilber»
<juettenbe beutftye ^8ntg$ma<$t, ofme fie tofir' e$ ein ©fatten
getpefen* 60 aber nmrbe ber $of>e ^Slamt ju einem ©fans fiir bie
®eutf$en, unb jte fonnten fi$ in bem 9lu$m i^rer J&errftyer, ber
burcfy alte £anbe flog, unb erftarften gerabe in i#rem nationalen
6t otj babur<$, bafc fie bie erften n>aren in ber < 3QBelt, au$ in < 2Belfd^*
lanb. 6ie ertrugen e$ urn btefeS ©lanjeS nriflen, bafc von Otto I.
bis Jsetnrtcfy VI. in jtt>etein$alb 3a$r£unberten i|>re ^ftnige 56 3al>re,
atfo ein ^iinftel ber 3eit eben in biefem SBelfcfyfonb jubracfyten.
QQcfyl Jam e£ f>ie unb ba ju ©egennrirfungen, ju ftarfem 'SBiber*
ftmicfy, n>enn bie ^dnige ft<$ gar ju tief in bm 3auber unb bie
$fimj>fe be$ 6iiben$ &erftrt<ften* $lber ber 9tetj n>ar ju mficfytig,
gerabe fttr ftarte, tyerrftyaft$fro$e 9^aturen, tt>ie fie bie meiften
unferer ^ftnige, nrie fie jute^t bie Jsotyenftaufen toaren, unb au<$
ba$ 93oH fam m$t tog son i$m, Wan erfannte nicfyt, bafc umge*
fe^rt bie^aiferibee ate bie $8$ere, gUinjenbere, anfprud^iooUere unb
bod) infcattSfirmere bie ^dnig^ibee entteerte unb i^r ba$ ^tut au$*
fog. Wan meinte tt>unber melcfy neuer 9lei(^tum barin tfige, toenn
feit $>t\mxd)i IV. 6o^n, bem S^nften beS 9lamen«, ber beutftye
^ftnig rdmif^er ^dnig genannt ttntrbe unb bie btutffytn t&ftffaxt
16

Digitized by

Google

^aifet SSRajitnUian I.

©emStbe *>on 93ern^arb Gtrigel

(8atfe«t. ©emSlbeflalerte, QBien)

Digitized by

Google

9iom! ®a fe$t man t>ie brei ^ud&ffoben $in, unb eine 9Beft
fieigt *>or und auf* 6d gibt tetnen 9iamen, t)er fo *>ott ift son fd&toer*
fiem 3n$att, t>ott ftrafclenbfier unb bunfelfier ©efd&efwiffe, tt>ie biefer
Heine, runbe, toofrttdnenbe Wame: 9tom. 2Ite man bad erfte 3a$r»
taufenb feined ^efie^end feierfe, flopften erft unfere barbartfd&en
93orfa$ren an bie ^forien fetned toeltbefcerrfcfyenben 9ieid&d, unb
ate fid& bad jtoeite 3a$riaufenb vuttbttt, xoax fein 9lu^m eine neue
^elt^errfd&aftl ©aanrifd&en abet lag bie 3Banberung burdfc fiefe
Sftler ber ©efd&id&te *>ott <5<$utt unb @er5K unb 6puren bet <23er-
nid&tung* 3)afj 9*om fo in bie $iefe muffte, bai fatten Aen bie
Jungen germanifd&en 93&fter getam «2lber tt>emt fie audfc bie 5orm
jerbrad&en, t>or bem ©eifte beugten jte ftd& nnttig unb arbeiteten ft<$
felbfi baran empor ju $etterem SBefen, fd&firferem S)enlen, feinetem
©efdjmacf, benn in 9tom $atte fkfy atted gefammett, ttxid bie alte
9Henfc^eit aufgeft>et<$ert $atie an geiftigem ©ut — jule$t au<$
bad <2Bort *>on3efu, flber ben $riimmern lag nun ein *>erfl&renbe$,
reinigenbed £i<$t: bad <£&rifientum, 3m jungen ©ettKtnbe ber 5?ird>e
trat fcfyon ben $ranlen bie alte ^ultur ber 9t8mer entgegen ate
eftoad, ttKtd aQer 5Belt gefcdre, ttrie eben ber ©laube, tt>ad alfo aud£>
3)eutfd&e ft<$ aneignen Wnnten unb miifcten, nrie man bie £uft ein*
atmen mufc, bie und umgibt, S)ur<$ tyre 93er<$rifitfd&ung unb
93erlir^U(^ung fd&ien bad 9£3mtfd&e aufge^oben ind allgemein
SWenfaU^e,

60 lad man bie alien r3mif<$en ©d^riftfteOer unb lernte an
tyrer &unfi, junta! feit bie ^aiferibee bie Q3erbinbung mit 3falien
unb 9*om fo eng gefd&toffen fatte. <£d toar unb blieb bod& eine
frembe £iteratur aud einer Joerfmtfenen ( 2Belt — frembe ©ebanlen
in frember Gprad&e, ein frember ©eift im beutfd&en £anb. ®ad fat
toofrt in trietem einen guten ^lang gegeben, unb bie ©eutfcfyen
bauten immer mef>r i>on bem 3^rigen fcinetn ind 3*embe, fie fwben
fogar tyre J&elben sum $ett auf £atemifd& befungen* 3lber fatfft
bad nid&t, bai Ureigenfte in ^effete f^lagen? ©ie frembe (Zpxaifye
blieb au<$ auf bem 5^ron, tro$ allem, unb mit ber $orm aud^ fo
»iel bed ©eifted ! 60 ba§ aud^ bie 95ilbung, eine gele|>rte ^Silbung,
18

Digitized by

Google

bem 93ott, bem biefe ©prad&e tot n>ar, fremb blieb unb nrieber bie
©prad&e, in ber bieS 93ott lebte, ft<$ nid&t an bie fremben 93or»
fteUungen toaQU. ®afc abet bie &ird&e bie QSUbung trug unb fonge
attein befafc, ttefc ba« #rembe nur urn fo e^rfttrd&ttger ate ba&
£8$ere betrad&ten,

®a$ ftrd&ltd&e ©etixmb fyattt bie r3mtfd&e SSUbung nid&t ent«
rdmern Idnnen — new, bie &ird&e $atte fa fetbft ganj bie 3ftge be*
aften 9iom angenommen, trug gerabe 9lom nad& ©euffd&fonb,
©erabe im 5lHer$ettigften fcatte 9*om feinen 6i$ aufgeftyfogen,
m^bem e$ bie Sufcere J&errfd&aft serloren fattt. 3lte unfer ioerr
(S&riftuS im J&eittgen £anbe ttKtnbelte, $at er ba3 $ieffte in einfad&en
&erftfinbti<$en Morten gefagt, bod& ni<$t$ t>on ^iefterf>errf<$aft
unb SOfaJnd&tunu 9^ad^bem abet bie Slpoftel ba$ ©oangelium in bie
3BeIt be$ r8mtfd&en 9iei<$e$ gebrad&t fatten, ttKtr ein £e$rgebfiube
barau* getoorben, auf trielen &ird&em>erfammlungen unfer x>iet
Aaber feftgefteflt unb fd&lief#id& ate bie red&te flberfteferung *>on
^aifer unb ^apft jur Qlmtafcme anbefofrten, unb ein prunfrotter
©otteSbienff, in beffen SWitte bie SWeffe ffanb, nrie fte in 9tom ge-
feiert ttmrbe; ba nmrbe bie SSifd&offctird&e barau*, bet jebermann
ftdfc bei feiner 6eelen 6eligleit untertoerfen mufcte, ein Qtaat im
Qtaatt mit einer 93erfaffung, bie ate gdttlid&eS 9tec$t gatt, *>oC
9?eid&tum unb ^racfyt, an tyrer <Zpx$t be* ^etru* ^acfyfolger in
9?om, audfc ein ^iad&fotger ber often r8mifd&en ^aifer, XInb tt>em e$
bann ju&iel be* ^elftpefenS in ber $ir<$e nmrbe, ber fafy av& tyr
in bie ©nijbe ober fcfylofc ftdfc mit bm 95riibem ju frommer SSe-
trad&tung ©otteS ab unb n>urbe ein Jseittger* 60 fam ba$ (Stiffen-
turn ate rftmiftye &ird&ente$re unb rSmifcfye SWeffe, ate ^iefter-
fcerrfd&aft unb 9R5n<$tum in feffer fertiger ©effalt ju ben3)eutf<$en,
3Bfire ba$ ©oangeUum in urfpriinglicfyer 5orm ju ifmen gefommen,
fie tt>firen t>on jtd& au* nid^t barauf t>erfaKen, benn tyre ©enffraft
n>ar ungeilbt unb tyr ©otte*bienft einfad^; einen gef^toffenen
^riefterftanb fyatttn fte ni^f gefamtt, ntbm ban i5au*x>ater |>atte
ber #iirfi mit bem ©otte*bienft ju tun, unb tyrer tatMftigen *2lrt
lag bie < 2BeIfflu<^t ganj unb gar nid&t, ^ber fte naf>men e* ^in, o^ne

19

Digitized by

Google

ju fragem 3)ie ©oten fyatttn tyre beutfd&e ^ibet ge^abt, bie tynen
ICfHaS iiberfe^t fcatte; ju unferen 93orfa£ren lam nut bie tatetmfd&e
SSibel m bet flberfetjung be$ $>kxoxtymu$. <5te lomtten bte £ef>ren
unb flbungen ber fremben ^rtefter nid^t nacfypriifen, unb fie unter«
nnxrfen fld^ ttrilltg in tiefen ©cfyauern ber frembartigen ©d&frtyett
emeS um>erffanbenen $ultu£, Unb fte nmd&fen in biefer Sd&ule unb
gaben aucfy |>ier je Utager je metyr son tyrem Sigenen lutein in ben
fremben S8au. 3>a$ SOTSnd&tum nntrbe tSttger, fd&afftger; n>o bie
fc^ttKxrjen unb toetfcen ^utten frinlamen, tt>urbe au$ ber <£in5be
blityenbe* £anb, unb bie ^farrer, bie tt>ie SWdnc^e e^eloS leben
foCten, nafcmen ftcb $rauen, XInb bie 93ifd&dfe unb SSbte ttmrben
mitgeriffen burcfy ben 6trom be$ ftarlen nationaten £eben«, nmrben
bie 9fci<$ften am $$rone, fd&tugen, tym uxtttxtan, mxt tyren SEJiannen
bie Gd&tacfyten tyrer £errfd&er uttb marten tyre 6i$e 5U SWiftel-
punften jeben lulturellen ^ortfdjrittS, bit @betfteute in ber &rone
tyrer &<Jnige* <£$ ttnxr eine £uft, biefe beutfcfye nattonale 5?tr<$e ju
fe^enl

Unb bo<$ ttxir e£ nicfyt t>om (figenften, unb e$ lain ber 2lugen»
bttdf, tt>o beuffcfyer unb fretnber ©eift aufftanben gegeneinanber unb
ber ^ampf entbramtte ffir 3abrbunbert t. 3a, n>enn ft<$ 9*om fetbft,
ber Ort, an bent jener frembe ©eift leibtyaftig ju £>aufe n>ar unb
ba$ mxt bem nationaten ©eifte SIm>ertr&gti<$e ft<$ immer &on neuem
er^eben lonnte, in$ 9teid) £fitte einfiigen unb jt<$ aucb umfcfymteben
taffen, n>ie e$ bie grofcen ^aifer n>obt toiinfcfytenl 5Iber then bai
©egentett trat eim ©erabe, inbem fte ba$ ^apfttum ttrieber
erfiittten mif religidfem (£rnft unb mit ^egeifterung fur feinen
lircfytidjen 93eruf, tt>edften fte btn tdbticfyen ©egner. < 3Bar benn
9tom, bi^ e« nun bier, ntcfyt na<$ alter £e$re ba& nxtbte $>aupt
ber ^ircfye, <ot ^eterS 9ia<$fotger allein ber ttKtyre 6tetfoertreter
ber <££rtften$eit? ^ie lonnte fid) ein n>eltticber SWann, ein £ate,
unb trug er and) bie ^aiferlrone, jtcfy fotc^e^ t>ermeffen? 93ietme^r
umgele^rt ift e$: ^apft £eo §at in ber <$>riftnacbt 800 bem Inienben
$arl t>om Sranfenrei^) bie ^rone auf$ £aupt gefe^t unb fo t>on
bm ©rie^en fibertragen! Unb fcfyon ber ^aifer 5?onftantin §at
20

Digitized by

Google

^apft Sifoefier bte £errf<$aft fiber bai Qlbenbfonb Joertte^en,
tt>S£renb er fetbft ftd^ in ben Often juritofjog! 3ft ni<$t iiber*
baupt unb immer unb iiberaH ba$ ©eiftltcfye it ber bem^eWid^en?
60 tdnte bie Stimme au$ 9*om, bie bie ©ebanfen ber ©tfiubtgen
t>ern>irrte*

9Jttt ber ^aiferibee n>ar e$ fo f<$tt>er nicfyt fertig ju toerben,
aber ba^inter ftonb ba$ beutfcfye $<Jnigtum unb ganj aerttmrjeft
mit tym bie beutfcfye 9iattonaftir<$e* 93on ©regor VII. bte jum
5lu$gang ber £of>enftaufen iff im ©runbe bierum ber ^arnpf ge*
gangen, 5?ein ^apfi forotte and) nur bie beuffcfye 5?ird^e be$errf<$en,
er serbrad) benn ba$ &&mgtum, unb ba$ &>nigtum nicfyt beugen,
er tftfie b^nn in partem 9ttngen bie ^trcfye i>on tyrem nattonalen
SWufterbobem ®eutf<$fanb tt>ar jerfprengt, jerriffen, n>enn e$ ge»
tang — benn bie ^ifcfydfe tt>aren au$ ©eiftttdjen ^ttrften gett>orben,
iiber n>eite ©trerfen gebietenb, an Ztuttn unb <2ieft$ bie mS<$ttgfien
im 9?ei<$*

ilnb e$ getang — burcfy Sntfeffetung be£ ^iirgerfctegS, burd>
Sr^ebung i>on ©egenldnigen unb t>on QSfyntn gegen tyre QS&ttx,
bur<$ 95ann unb nrieber 93ann, bur<$ 2lnrufung aller ©eifter ber
(S&rfurcfyt na<# bet einen uxib ber ilntreue nad) ber anbern 6eite,
bur$ ^lufnrftylung aCer Cetbenfcfyaften — ein riefettyafteS 9?ingen!
5Bie eine grofce 5ltempaufe in unferer ©efcfytcfyte ttegt bie faiferlofe
3eit babinter, 9^un n>ar ber ^apff anerlannt aU ber, bem in geiff*
lichen unb n>elttt<$en 3)mgen, in &rd)e unb Staat untertan ju fein
nottt>enbig ift jum $>txt ber Seele, 93on bem einen tyuntt aui xoav
bie nattonale < 2BeIt au& btn Qlngeln ju $tbtn gett>efen, S)e$ ^apfietf
Ceute fafcen nun auf ben 93if<$of$ftitylen, tyre < 2&tylen lagen in feiner
$>anb, bie ^farrer entliefcen auf fein ©ebetfc tyre $rauen, unb ba3
SOfaJnd&tum nmrbe in bm 93ettelorbeu feine 2lrmee. 2ICe tmd&tigen
3$Ce famen an feinen &of, er n>ar ber b^ffe @ert$fS$err, unb
atteS ^ir^engut f>mg t>on tym ab f unb bie £ef>ren, bie er bittigte,
unb bie ^eiligen ©ebrfiud&e, bie er emfltyrte, galten unb bie aCein*
Unb bie ^ftnige unb ^iirften na^men tyre #rone ju £e|>en
au$ feiner fd^ier altmSd^tigen 5>anb^ 9lun erft fyatti ber frembe

21

Digitized by

Google

©eift nrirflicty son bet < 3QBelt SSefo genommen. 3n 3)eutfd&fonb
abet lag atteS in <5<$erben, „bie latfertofe" tt>ar „bte f<$redtKc^e
3eit^

Se&t tyr, tote bet Sywxmd fid) fiber end) fpannt n>ie eitt etnjtge*
grofe* ©ettrtlbe mit bent einen grofcen ©eftirn barin, baS aKen
©efc&Spfen £i$t unb < 33B«rme foenbet? «2luc& un* 9Renfc&en, bie au*
be* einen 6<$5pfer$ $>anb $er*>orgmgen, *>on 5lufgang bxi jum
9ttebetgang, ^rfiber, #inber eine* ©eftylec&tS. 6pftrt if>r in
eutem 3mteten ben ©rang, ein^eitlid^e Orbnung in aK ba« 93iele
ju bringen, bai nni ba$ 5luge bietet? <£in$eitl <£$ ift ein grofceS
3>mg urn bie ©n&eit unb ein unauSttfgbarer §rieb banacfc bem
SWenfd&engeifte eingepffan^t, unb ein 9torr ift, n>er e$ leugnet!
ilnb e* iff and) toofrt ju *>erftefcen, baf> bie 9Henfd)en, bie fid) nidjt
aured&tfinben in biefer ^irrnte, nad) einem grofcen £i$te be*
©eifteS begebren, bai ifmen fo ft<$tbar an ben J&tmmel gefteltt ift
tt>ie bie 6onne, bie aKeS £eben tragenbe tfnb entfd&feternbe* ( 3Jtan
foK barum ni<$t lad&en fiber ben ©ebatrfen t>on ber einen ftd&tbaren
^iefterfird&e unter bem einen ftd&tbaren SnupU, bem 3entral*
gefthm ber <£$riften$eit, n>ie e$ unter bem grofcen ^apft 3mto-
jenj III. ben SWenf^en leud&tetel

^ber e$ ift ein anbere* ebenfo mflcfyttg in £erj unb ©innen
ber SWenfri&en, unb *>orab ber beutfd&en: bie ©ett>if#eit, etttxi*
©gene* ju fein, bat ySettmfyfein, ba% lemer ganj fei tt>ie ber anbere,
unb bie flberjeugung, bafc man nur bamt feine* £eben3 3ieJ erreictye,
tt>enn man eben fein eigene* perfdnlidjeS ^efen in bie Jsanb nimmt,
baran arbeitet, e$ flfirt, Ifiutert, erfttUt, n>enn man feinem ©enriffen
folgt unb ber tmoenbigen 6ttmme ber SBafcrfceit fid) nid)t *>erf<$Uefct
Unb and) lein 93ott ift ganj n>ie ba$ anbere, unb jebeS ttnll fein eigeneS
ZAen fityren, unb gerabe barauf berufrt ber 9*ei$tum be* ©eiftigen
auf (£rbem & ift eine grofcc ge$eimni*i>oQe ^OBa^eit — um bie
©nfcett in ber 93ietgeftalttgleit ber Srfri&einungen, «2lber n>enn ba
ein SWenfcfy, ftcj^tbar unb greifbar n>ie er ift, mit all feiner menf<$*
22

Digitized by LjOOQIC

ttc^en 6$n>tfc&e unb Gftnbe, unb fei e* bet J&Sc&fte, fid^ fcinfteflt unb
nntt ate 3enttalfonne ba* fiufcete unb itmete £eben bet anbeten
glei<$m&fctg tegeln naty feinem < 3Jlatf)t\pmtf), fo untetnimmt et
Slnrndglic&eS, bemt e* ift nribet baS ^etfige ©efe$, ba« in bm 3)ingen
felbft tu$t, unb et ttritb an ft$ fetbft jufd&anben toetben,

3)te stt>ei 3a$t$unbette vox bet 9iefotmatton twten ganj unb
gat etfMt *>on ^Bibetflnru^ gegen bai ftc&tbate ^aniet bet £in$eit,
ba* man in 9*om fo ftolj aufgeticfytet fcatte, unb famen bod) nicfyt
baju, etttKt* anbete* unb QSeffete* an bie SteHe ju fe$en* ©eutfcfy-
lanb abet, beffen £eib gefcfyfogen unb gef$tt>fic&t w>at unb beffen
©eele untu^ig tag nrie im fttebetttaum/ fpielte leme tifymlicfye
9Me*

^tanfreic^ unb baneben (frtgfonb ilbetna^men bie Sfifctung,
<3tanfreic&, bet n>eftlid&e $etf be* fatottngifc&en 3tan!entet<$*, bet
in ben 3af>tfmnbetten *>ot$et teine 5?aifet$ettK$leit etlebt fyatte,
fonbetn son fc&n>etften inneten 5?8mj>fen but<$f<$fittett n>at, jog
nun ben ©enrinn batau*, ba% e* ftd^ ni$t fcetloten $attt an un-
gemeffene 3tcle* <£* roar ein &8nigtum son nntflic&et &taft im
<£ntftef>en; e* tt>at ein feftet 5?etn be* 9tetcfy* mit einem SWittet-
punft be* ftaatttd&en unb geiftigen £eben*, in ^ati*, unb e* tt>at
J>iet eine ft$ immet tei<$et entfaltenbe QSliite bet SStfbung in
^Biffenf^aft unb &unft S)et 5?5tnet 3)om ift ein Wbbxlb be* 9ieimfet,
bet gottfcfye 93auftil ift etft au& Sranfeeid^ ju un* getommen. €in
nattonalet ©eift etn>ad)t, bet au<fy ba$ 93fitgettum etgtetft* llnb
no$ eine* fyattt granfeeic^ getan: mit bem SWittel, bie jfottfcfyaft
itbet btn ^apft ju befyaupttn, mit bem bie beutfc^en ^dnige auf»
ge£8tt fatten, bet QSefi^na^me Don 9ieaj>el unb Sijitien im Siiben
be* &it$enftaat*, begannen bie Qranjofen; bie* Stiirf be* ^aifet-
etbe* eigneten fte fxtf) an.

6* nxtt btm ^apfte gegangen nrie einem SHenfcfyen, bet mit
einem anbeten urn fein £eben ttngt* S)a* 3iel bet 95eugung S)eutf<$
lanb* im 5luge, beac^tete et nicfyt, xoai baneben in $ranfrei$ t>ot»
gegangen toav, unb ate nun um 1300 ein fo jotnttrfitiget Wann n>ie
^SonifatittfVIII. bie ftatfen ^nfprii^e feinet neuen3Bett$ettf<#aft

23

Digitized by

Google

bem ift bie &tone ^ter in biefen dfflic^en ©renjgebteten geblieben*
3tt QSSfcmen abet ftieg bamate untet bem G$u$e bet beutfd&en
SSaiferfrone au$ bet §iefe eineS ni^tbeutf^en 93ofteS eine neue
nattonale &taft empot, unb bte SSetoegung, bie ftcfc ju 5lnfang be$
funfoe^nten 3a$tfmnbettS an ben SO^agifter 3o$atm $>u% tofofc,
na$m taf$ eine 6pi§e gegen un$ 3)eutfd&e ntbtn bet gegen 9lom:
bie $f$e$en fatten ung fc^on bamate boppeft lef>ten l&mten, un*
and) auf unfet etgeneS <2Befen fr&ftiget ju bejtnnem ®ie frnfittifcfc*
b5£mif<#e ^etoegung tyittt fk& abet entjilnbet an bet anbeten,
bte in (frtglanb futj ju&ot butcfc ^Biclif gegen 9lom entfeffeft tt>at,
ganj unb gat auSgefcenb t>on nationalen 3nteteffen, gettagen *>on
bet *>atetUlnbif<$en ©otge, bie 5?8mge unb 93ott glewfymftfcig er=
fitttte unb jut 2lbtt>ef>t beS tdmtfaen ©etffeS ndtigte, 93on alien
6eiten btangen auf ®eutftyfonb 93otbilbet, £e$tmetfiet nationalen
SSenntfctfeinS eim Oat e$ nictytS, ben eigenen 95au ttriebet aufju*
ti<$ten, ben toelftyen, tftmifctyen ©eift ju banntni

Sflod) nie ttnxten bie Q3et^4ltniffe fo gilnftig bafiit getoefen, nrie
^unbett 3af>te &ot bet 9fofotmattom 5)enn nun fyattt ftcfc bai
^apfftum fogat geft>alten, man $attt in 9tom je# ttriebet etnen
md)tftanj5jtfc$en ^apff, abet bet in 8ranfrei<$ toat baneben ge*
btieben unb $<xttt feine ^acfcfolget gefitnben; beibe bamtfen ftd)
gegenfeitig unb fcoben babutd^ i|>re 5lnft>tfi<$e auf 3Belt$ettf$aft
auf. <m nun bie &atbin&Ie unb 93tf<$5fe 1409 in <3>ifa |>elfen
wottten unb einen btitten totylttn, fcatte man i$tet gat btei, 5Bo
abet bleibt bie eine beutlt<$e ^Ba^r^eit, tt>etm btei jufctbate 93et»
ttetet bet <£tn|>ett bef>auj>ten, jebet *>on fi$, et atfein fet bet tid)tige
unb *>on feinet ^netfemtung $&nge bie ettrige 6etigleit ab? 3)a
bat fi<$ hex le$te bet lu$embutgifd)«b5$mif$en &aifet, Sigtemunb,
nod) einmal aid <5$u#>ett bet &it<$e, ate 93etttetet bet atlge*
meinen <££ttften$ett geftt&lt unb ba$ gtofce Ston^H in bet beutfctyen
Stabt ^onftanj jutoege gebtad&t, ba« mebt einem eutopSifcfyen
$ongtefc gtid^ ate einet ^itdjen&etfammlung* ilnb toai tt>at ba$
€tgebnte bet bteii«|)tigen 5agung an bm Ufetn be« f(^5nen <5<$tt>fi-
bif^en SWeete^? 5)a§ man ben SJtogiftet Su§ f^m«bK^ t>etbtamtt
26

Digitized by

Google

$at, tt>eit er ftcfc bem 6ptu<$ be$ #onjite nicfct fttgen tt>o(lte, tt>eifc
jebe* &inb, ®a$ fa$ nicfct getabe na$ Qlbftteifimg t&mif$et
©enftpeife auS, Stab fo nxxr e$ auc$* SOfon fe$te bic ^tyfte ab
unb fe$te ba$ #onjtt fetbft in bie 6tettung eineS QBeltenticfctet* em,
unb ftyUeftft<$ tt>8$lte man einen ncuen tyapft, einen flugen, *>ot«
nef>men 9l8met, bet fongfam bie ©inge ttriebet in ba$ oXtt ©eletfe
autfidfitytte, $lte bann 6igi$munb breije^n 3a$te batauf ttriebet
in etnet beutfcfcen 6tabt, 93afel, ein neueS gtofceS &onjtf jufammen-
bettef, $at e$ tto$ feineS ac^tje^nftf&ttgen ^eftanbeS unb tto$ etneS
unet^dtt ^eftigen &amt>fe$ gegen ben ^apft mit einer *>olftommenen
9ttebetfoge geenbet* 3tt>eifeHo$ $at ba$ beutfcfye &aifettum $tet
noc§ einntal einen ftattlic^en Qlnlauf genommen, feine QBfttbe unb
bamit bai $lnfe$en ®eutf<$fonb£ fibetfaupt jut ©eltung ju bttngen,
3lbet n>ie e$ bem gtofcen &atl unb Otto unb bem Saliet &ewti<$ III.
gegangen tt>at, e$ fe$te eigentlid^ nut einen ©egnet in ben ©attel
unb fd^uf .tym eine fteiete ^afw, einen neuen fiegtei^en 9l\tt in
bie @ef#i<$te ^ineinjutun* S)a« ganje 93et$&ltm$ *>on 6taat unb
S^tr^e ju ftnbetn, 3>eutf$fonb *>on bem ftemben ®tu<* &u befteien,
tym eine eigene geiftige Sntttridtung ju ftc^etn, baju unit bieS bet
^eg nic^t unb tei^te bie Rtaft m$t aui. $lid)t eternal bie gtSfcten
SWifcftftnbe bet ptyftltc&en 93ettt>altuttg, j, 93, bie Slnnaten, *>on
benen tt>it oben ft>ta<$en, gefang e$ f&t ba$ 9Sei<$ abjufteflen, ttrie
e$ bocfy g^artfteicfc but<$ eine einfeitige 6taat£gefe$gebung, unbe-
fummett urn pty>ftU<$en €inft>iu<$, 1438 ju QJoutgeS ftaftoott ge-
tan fcatte.

©eutfd)tanb $at im Eaufe bet 3a$t£unbette man<$ untiW&tigen
&aifet gefcabt, abet teinen, bet fo in bet (Etinnetung ftef>engebUeben
ifi ate bad 6itmbitt> faifettic^et 6<$tt>fi<$e, tt)ie bet, untet bem
Cutset geboten nwtbe, bet btitte mit bem ^amen Qtiebtic^, bo<$
o$ne einen $>aa<b be$ feutigen ©eifteS jenet etften beiben au« bem
etaufetgebtiit- ^teiti^ fatten bie SWenf^en 3eit, ft^ bie« 93U&
einjuptfigen, flbet ein ^albe« Sa^t^unbett, bemt fo lange fa^ auf bem
^aifettytone biefet unftttftli^e fiaWbutget, bet fein ©efcfytecfct nun
batauf $eimif$ mafyt bit jum (otfjlufy be$ alten 9?eid)« im 3a^te

27

Digitized by

Google

1806* 'Sfttdjt bie <3umme bet laifetlicfyen 9fa<$te, fonbetn xm$ em
&aifet an Cfinbetgebiet im QJeft^ feme* £aufe$ untet ben #fifcen
fyattt, bai gab tym attetn nod) $lnfe$en, abet biefet f>atte faft fein
ganje* &ftettei$ fcetloten unb ittte im 9*etc$e ate QJittfiellet urn-
$et, ttii&tenb bet Ungat <£ot*>inu$ 1485 ft<$ in <2Bten bulbtgen Kefc,
© jeigte ftd) fcfcon bamate, bafy e$ eine iibte 6a<$e tpat, tt>etm bie
JCKutptftabt be* 9*eid)$ an bet ©tenje be« beutfc&en QBefenS hn
fetnen ©ilbofien lag, tt>o £intet ben ilngatn bie $fttten bto^ten,
6in ganj fetne* untt>itflid)e$ ®mg tt>at bie* tftmtfcfye &8nig« unb
&atfettum, unffl&tg, ba* 9leic$ na<$ aufyn ju fd)fi$en unb na<$
innen im QWeben ju $alten. hamate tt>utbe 6cf>le$tt>ig«&olftein
mit ©tfnematf *>etbunben, bet &ehn t>ieler 3etttrffrfmffe, bamate
begann ft$ bie Sd)tt>et$ *>om 9fcicfy ju I5fen, bamate ftet ( 3EBeft-
pteufcen an ^olen unb enbete bet 93etttag ju Styotn bie ( 3Jlad)t
be* 3>eutfd)en Otben* im ^otboflen, tt>omtt bie potnifcfy«flatt>ifd)e
©efa^t ben Ofien ©eutfcfyfonb* t>on neuem ju bebro^en beganm
3m 2Beften abet bitbete fid) jttrifcfyen ^tatrfteic^ unb ®eutf$lanb
eine neue SWadjt, 93utgunb. 3)a fcfytie man nac^ einem ttritfli<$en
&aifet, na<$ einet 9fofotm be* Oleid)*, nad) einet 9leuotbnung bet
£it$e, benn alien ^attioten tt>at e* ttmgft Hat gett>otben, ba&
eine* ni<$t ofme ba* anbete ttw*

®a* befte, tt>a* biefet #tiebtic$ fyatu, f^ien fein 6o£n* S*
ttKtt ein fonbetbate* (Spiel bet 9iatut, bafc juft bet &aifet, ben man
ate be* ©eutf^en 9?eid)e* 6d)lafmfi$e t>et$itynt $at, einen Stben
befafc, bm man bm „le$ten Stittet" genamrt $at — bafc bet SOfann,
bet mit 93ottiebe unettannt in bie 2&btn 2Bien* ging, bet bie Spat-
famfeit, ^nltlic^feit unb 3S^igfeit felbft tt>at ut^> iibet bem
^ftcfyften immet ba* ©anje au* bem Sluge *>etfot, bem &atfet
SWa? ^to^ macfyte, bet ein immetn^tenbet ^Iftnemacfcet tt>at,
em flbetflieget, ein untufrfget &opf, bet bie SWenfcfyen gefangennatym
butd) geiftige ^e^egtt^feit unb CiebenStttfftbigteit, abet bie tt)i<^tig-
ftm ^ufgaben nic^t etlebigte, bet in atten 3a^ten no^ immet mit
fungen Slugen in bie 3Beft fa|, ob fte ftc^ ni<$t tflc^tig t>et«nbetn
laffe* 5Bet fennt nic^t bie ©efd^ic^te t>on bet S0tottin3tt>anb bei
28

Digitized by

Google

SnnSbrutf in §irol, burcfy bte fyutt bai ©ampfrofj im funnel fauff,
an ber fk$ einff SWaj bei bet ©emSfagb t>erffieg! €r l>at ftc§ eigent
K<$ fein £ebtag serftiegen, auf ber 3agb nac§ n>eiten, t>or tym £er*
fpringenben ©ebanfen, gelodt bur<$ tt>eite S&li&t unb fcfyembare
^fabe ju un^altbaren SteUungem 60 £at er ben fatferlicfyen 9lec^ten
in 3tatfen nrieber nacfygejagt unb mit fyantxtitf) urn SWaifonb ge»
triegt, fo iff er gegen Q3enebig t>ergebUd) angerannt, fo $at er eine
unftcfyere *2lu^ftd>t auf btn ©ettrinn ber b5f>mif<$en unb ungarifc^en
^rone feinem @ef$ted)t ^interlaffen unb fo jene* fyalbfranj&ftfc^e
'Surgunb, bie Srbfcfyaft feiner $rau, jum grofcen §eil fatf&<$lid)
mit bent &aufe &ab$burg *>erbunbem ©r iff ber erffe r&mifcfye
&<Jmg, ber fu$ felbff aucfy o^ne ^rftnung jum rftmifcfyen &atfer er-
Mftrte, fa er $at fogar einmat bie ^apftfrone mit ber &aiferftone
auf feinem $>aupt fcerbmben tt>otten! fiauter feme gt&njenbe ®inge,
bie ettt>a$ fein lonnten, n>enn ber beutfcfye ^aiferaar nod) einen
Q*ug fyattt tt>ie unter £einrtct> bem Salier unb Stiebrid) ^arbaroffa,
mit ungebrocfyenen ©cfynringen, bie aber je$t nur geeignet twren,
beutf<$e$ Sdjidffai no<$ metyr mit frembem ju belaften unb immer
neuen unbeutfcfyen ©eiff aufS beutfd>e 93oft ju jte^em

Unb bo<$! ^er bamafe in jener 3eit vox ber Reformation
burd) bie beutfd&en ©aue ttwnberte, ber lomtte in alt ber Gd)tt>fi<$e
ein brfingenbe*, treibenbeS £tbm ertennem 3)eutfd)e $lrt tt>o(lte jur
$rei$eif, tt>oflfe bie fttfttln fprengen unb i£re eigenett Gormen
finben*

3)a ttKtr ja mit bem 6<$tt>inben ber beutfd)en &dnig$ma<$t md)t
ber altgemeine QBirrttKtrr unb bie *>Sflige 9le<$tloftgfeif eingetreten
— ba$ ASmgtum fyattt feine 9*e$fe nur abtreten miiffen einerfettf
an ben ^apff im fernen 9£om, anbererfettS aber an bie anberen
nieberen ©ettxitten in 3)eutf<$tanb felbff, bk fid) immer mefyr aui
l&nigH<$en ^eamten ju ftoljen £efm#&erren unb fd)Ue$K<$ ju faff
gang felbftfinbtgen Soften entttridettem 93etbe* $ing eng jufammem
ilm ben^apft ju beugen, urn 3f alien ju gettrinnen, opferte ber &5nig

29

Digitized by

Google

ienen ein 6tit<S feiner 3Rad&t na<$ bem anbtxtn, wxab ber grofce
&o$enfiaufe, ber ben ffinbtampf mit Rom fft^tte, Stfebric^ II V
MS fte f$lU$lt$ baS jut 93ettt>attung unb Red&tSpflege an&ertraute
©ebiet be^anbetten, ate tttfre e* tyr eigeneS £anb, fttr ba$ fte QJlanjen
fd&lugen, 38tte unb ©teuern erf>oben unb felbft ttrieber, ttrie eS ber
$?8nig getan, SSeamte ernannten, beffen $ert>orragenbfte geiftU<$«
n>eltlid^e ©lieber fie ju fianbtagen beriefen, ttrie ber &atfer ben
ReidfrStag, unb bai fie loererbten unb teittem $lnf fcerfcfytungenen
^Begen au$ trielen Snellen gefpetft, er£ob ft<$ in ben 3a$rf>unbertett
vox ber Reformation ba$ beutfd&e £anbe$ffirftentum, eine
neue 6taat$gett>alt, ber e$ tt>enig $lbbru<$ tat, bafc fte le$ttid& tyr
Re<$t t>om &aifer ableitete unb tyr ^ftd^ftc^ ©erid&t am taiferttd&en
&of fe^en foflte. Run fd>aute bie beutfcfye fianbfarte fo luftig bunt
aui, bafc man f<$on einen ganjen $arbentaften baju braucfyt, urn
fie ju iflufirieren, < 5Hx un% &eutige, bie tt>ir bod& aud) no<$ mxt
25 ^unbeSftaaten ju tun $aben, iff* taunt burdfoufinben — aber
bie -Sauptftaaten t>on $eute traten eben aud& bamate fd&on frtfftiger
f>ert>or: ^a^ern unb ^Bfirttemberg im ©ilben, ^falj, &effen unb
6a<$fen in ber SWttte, QJraunfcfytpeig imb ^ranbenburg im Rorben
unfere* 93aterlanbe^* Unb ttrie $eute bie brei freien 6t#bte -Sam*
burg, £iibed unb Bremen ben $firften jur ©eite ftetyen, fo gab e$
bamate nod& triel me^r freie Reu$3ftfibte, bie ftd& mm and) <urj
*>or ber Reformation neben ben ^firften 6i$ unb 6timme auf ben
Reid&Stagen erobert fatten, auS anberer QBurjel, auS ben SOftirften
an bm Wnigtid&en unb bif<$8fK<$en ^urgen entftanben, in partem
&amj>f gegen bie 6tab#erren jur Qtetyeit gefongt unb babet
ftreitbar gett>orben, entfd&loffen, au<$ gegen bie ftttrften tyre Qtetyeit
ju t>erteibigen, ba^er bem &aifer befonberS ergeben: Rifcnberg unb
QlugSburg, SUm unb 6tra$burg im ©iiben, Qranffurt in ber Sflttte,
bie 6tfibte be* mfid&tigen i&anfebunbe* im Rorben* QQBa^afttg
eine triettftpftge ©efeltfcfyaft unb barum jufammen triel f<$tt>&<$er
afe bie alte ^5nig«mad^t! $lber bod) eben beutfd)* Unb eine ju-
tunftioer^ei^enbe ©eftfaltung t>t>U imterer fieben^frSfte, bie nur nod^
Wngft nid^t alte gett>edft tt>aren» ®a tt>aren auf bem £anbe unb aud&
30

Digitized by

Google

in ben 6t&bten nod& triele &tetfe, bie gleidrfatte na<$ oben btfingten,
jum 2x$t. &iet bie &anbn>etfet8tinfte, f<$on in flegtetd&em 93ot--
btingen, bott bie ^auetn, bie, feit fonge unttf&ig, jut 6eH>f^Ufe
£ehnft<$ ft<$ jufammenfd&loffem

&ett ju n>etben atlet bet &tttfte feineS 2anbti tt>ie — jttKit
ni<$t ber beutfd&e, abet — bet ftanj&ftfd&e unb engUfd&e 5?5nig, ba$
muffte ba$ 3iel btefeS neuen beutfd&en StaatSgebUbeS fehu ©aju
mufcte bet £anbe«&ett genau, tt>ie frii^er bet &5nig in gtdfcetem
ilmftete, aud) bie fit<$ti<$en ^tfifte, bie nicfyt nut geiftig, fonbetn
mit i^ten &l8ftetn unb 6tiften au<$ tt>ittf<$aftlid& bie ftfltfften
ttKiten, feinen 3ielen unttvtan madden, butfte bie geiftUd&e @etid)t$=
bat! eit nid&t bie eigene auftyeben faffen unb I onnt e ganj unb gat m<$t
butben, bafc tym t>on aufcet^afb feineS ©ebieteS f>et t>on einem
^temben, fceifce et nun ^if^of obet Gtjbifd&of, tyapft obet &onjtf,
tyineintegiett ttmtbe* ^ie bet beutfd&e $8nig na<$ einet 9iattonal*
titd&e, mufcte bet beutfd&e ( 5iitft unb bie beutfd&e Stabt nun nacfy
einet £anbe$fttd)e ftteben* 3lbet ba tt>at tmn tt>iebet baS tdmifd&e
Sgftem unb bet ftembe ©eift in bet £itd>el ^Bie unettt8gti<$ tt>at
e3 bod&, tt>enn bet 93ifd)of *>on 93ambetg bie ^iitget bet fteien
Stabt ^fttnbetg t>ot fein getftUd) ©etid&t jog, obet tt>enn ein
f&d&ftf<$et ^tofeffot t>on QBittenbetg ftd& t>ot btm 93ifd^of t>on
93tanbenbutg unb bem Stjbifd&of t>on SWainj t>etanttt>otten mufcte,
obet tt>enn gat bet ^apft mit feinen Steuetn bem 2attbt ba& befte
<2Hut abjog unb afleS beutfd&e @ett> na<$ 9?om abfitytte* SOTan
|>alf fuf) fo gut e$ gmg* Selbft in 93a9etn ^at man feit 1491 einem
Rtd&tid&en €tfofc nut 3uttitt geftattet, tt>enn bet £anbe$fiitft tyn
beftfitigt fattt. (£$ ttwt ein tiefet ©egenfat* jttrifd&en biefet neuen
ftaatttd&en < 3Jlad)t bet 3ufemft unb bet atten fit<$li<$en SDfad&t bet
^etgangert&eit 'JBenn bod& eine iibettagenbe &anb gett>efen n>Ste!

^onnten nid&t bie Sfttften inSgemein, n>enn benn btv $aifet
biefe £anb nid&t unit, auf bm 9?eid^^tagen jufammen ftit alte
9?e^)t unb Otbnung fc^affen? ^o t)iet ^5t>fe, ba triel eitme" —
unb babei beutfd&e ^8j>fe unb ©inne, in btncn altet atte ©eift bet
93efonbetung n>iebet aufwad^te, bet unfete ganje ©efc^id^te tt>ie ein

31

Digitized by

Google

<5fod) t>erfolgt* 9*eilicfy au$ ben melett $oben ftcf> tt>ieber bie fieben
toorne&mften berau*, bie feit alters ben #Smg ju n>fi^ten batten —
barunter tibrigen* em recfct jtueifelbafter, ber QJityme — , unb ta«
Collegium biefet ^urftirften ift mc^t o^ne grofce 93ebeutuug fftr
unfer nationals £eben getuefem <?$ ^>at 1338, afe jener £ubnrig ber
^apet mit 9lom im Gtrett lag, ju 9*enfe am 9tyetn feft erflfirf,
bafc bie b&bfte beutfdje QBiirbe nut t>on tym unb nic^t t>om tyapft
ab&finge, unb bamit einen nncbttgen Sdjritt getan, unb e$ bat fk&
1356 in ber „©olbenen 'Suite 1 ' be* £aiferS Sari* IV. em 9lek&*»
grunbgefe$ t>erfd)afft, bai bie &o$eit*re<$te ber beutftyen t&ibrfUn
fefttegte, abfett* jeben ri$mifc§en Smfluffe*. Unb *>on 1456 an be-
ginnen and) bie 9?ei3)*tage ttriberau^aQen son ben ^efcfcttfretben
ber beutftyen 9iation" gegen 9*om, unb man fteltte gelegentli<$ ben
Slbfalt ganj ©eutfcblanb* t>on 9*om in 2lu*fk&t, 9Seid>*reform
unb &ir<$enreform fd)ienen nur bie jtt>ei 6eiten berfetben <5a<$e*
$11* nun unter Satfer ^0laj bie 9let<$*reform einen grilnblic^en
^ortftyritt auf bem 3Bege nationaler ©n^eit ma<$te, unb 1500 in
9ttirnberg ein ftfinbiger Shtffcfyufc be* 9lei<$*tag* eingeric^tet
ttmrbe, ba tt>enbete fid) bie* „9leicb*regiment" fofort au$ ben 2luf»
gaben ber $ftrd)enreform ju, tt>ollte bie pfipftlicfyen ©teuern in bem
$ftrfenfrieg unb bie pfipftlidjen Slblfiffe fttr feinen eigenen Unterbalt
*>ertt>enbet ttriffem 3a, bamal* forberte ein fft<$ftf$er ^olitifer
eine beutfd>e ^iattonalfircbe unter einem beutftyen ^atriarcfcen, tt)ie
e* einen in Sonftantinopel unb ^lleyanbrien ftir ba* grie^if^e unb
SgW>tifcfye <££riftem>olf gab.

villein babei tt>ar nun tt>ieber ein £emmni*, ba* alle* jum
6<$eitern bringen f onnte* ^ie bie tt>eltli<$en ©rofcen, bie Surfttrften
unb $ttrften, ©rafeu unb -feerren, unb biefen aoran tt>aren ja aucfy
bie geiftlicfyen, bie Srjbifd^fe unb ^ifcfyftfe, aud) manege tftbtt,
ju ftttrften be* 9let<$*, ju £anbe*berren gett>orben unb fafcen auf
ber erften SQant an ben beutfefyen 9fcid)*tagen, bie brei t>ornebmften,
bie 6rjbifd)5fe t>om 9tyein, von SWainj, Sdln unb Sirier, unter ben
fteben Surfiirften — nur einer noc§ baju unb fte batten bie SWe^r*
beit! ( 2Beite rei^e fiftnberftreden lebten unter bem Srummffofr,
32

Digitized by

Google

£u#er$ QJatcr

©emcttbe *>on £uca$ Granacfc b. #lt, 1527

SBartfcurg, Cut&erftu&e

(^bot. t>on <£rana$, QBavtturo)

Digitized by

Google

lichen ©fanbe* unb ftreifte bamtt ba* ftembc ©ettKinb, ja nicfyt nut
ba* ©ettKinb, aud& ben ftemben 3n$alt afv 3>eutfd& begann man
jet>t aufeufd&teiben filr £inb unb £inbe*finbet unb alle 93fitget,
ttxtf eine ©fabt ©tofce* unb SOfcetftirittbtge* etfebt fyattt, unb in ben
Stuben ber £anbtt>etfet pflegte man beutfd&en SWeiftetgefang. 3>et
Sfanb bet 3utiffen gettKinn immet me£t an ^ebeutung, benn au*
i^nen natymen trie ^fttften unb ©tabtmagifftafe $te 'Setatet unb
^attjlet* Unb nun jog aud& an unferen £o$en ©<$ulen etn neuet
©eift ein unb ttieb Me SWenfd&en allmS^ttcfy urn unb urn; bet ©eift
bet fdtyeten 3eiten, ba e* einen tyapfi nocfy nityt gegeben, bet alien
@tie<$en unb 9?8met, tytet ^efttoetfen unb 9Jebnet, @ef<$id)t*
fctytetbet unb ®t<$tet — -unb bamit bet ©eiftt bet ^tiifung unb be*
3tt>eifete untet ben £aten, ob ba* alle* tt>o^t fo fei, tt>ie e* bie &itd)e
feit fonge Ief>rte unb bie ^eologie jenet $age immet ttriebet ein*
fd&Stfte* 3a, getabe t>ot bet 9lefotmafion tt>utben bent beutfcfyen
Q3otfe fogat bie ^ettigen SSud&et bet &it<$e in ifytet ^ebtfiifcfyen unb
gtted&tfd&en Htfptacfye ric^tig unb teinlid) sotgelegt, *>on bent
6<^tt>abett 9teu<$Un unb bem Sftebett&nbet €ta*mu** Unb gegen
bie *>etf<$ndtfette unb settunftelte ©pfitgotif btv beutfd&en fitd)-
licfyen 95aufunft et^ob fxd) bie ttd)te ^lat^eit bet atitn gtied)tfd&en
unb tftmifd&en, bet jungen ttatienifd&enOSotbilbet* <33Me ein QBwbftofc
sot bem ©en>ittet fu$t e* butdfc ben beutfd&en ©eiftettwlb* 3)eutfdf)*
fonb ju befteien t>on bem bumpfen titymenben ©tudf — ba* tt>at
aud& in biefen ^teifen ein $eifcet ^unfcfy* 3m 9^amen tt>a$tet
SWenfc^enbttbung gegen alle* Hnfteie, Slned&te, Unbeutfd&e, < 2BeIf^e
unetmfiblid& fed&tenb, fo ftefrt ittri<$ t>on £utten* tittettid&e ©eftolt
t>ot un** ©en SSRenfd&en unb bie Nation ju befteien unb auf ft$ ju
ffeUen! ^onuten^umantemu^unb „9fonaiff<mce"nicfyt benftemben
©eift au*fegen? 9tein, benn etftat* n>at tyt ©eiff felbft jum guten
$eil ein ftembet ©eiff, gepflegt fogat am fetben Ott, au% bem ©iiben,
3talien unb 9*om, $etiibetgett>efyt unb *>on bet ©ptacfye 9lom*, bem
£ateinifd&en, ni<$t lo*tommenb; tt>omit e* tt)iebet jufammen&ing, bafc
ba* 9laufd&en nut bie < 2BipfeX be* beutfd&en ©etffetttntfbe* etfafcte
unb in bie biefen be* 93oK* nicfyt btang* ©e^teud^ bai feine, ftitte
34

Digitized by

Google

©eletyrtengeftc^t be* Sra*mu* mit ben fcfymalen, feft gefd&loffenen
fiippen an, nrie e* auf bie ^ergamentbl&tter nieberblitft, unb tyr
tt>ifct genug* Slnb fann man mit $rttit unb 3tt>eifel einen neuen
©eift pftongen? Rawx man mit nur immanent, allgemein SWenfd)*
lid>em ben fcfylummernben ©cift eine* QSolfe*, ben nationalen ©inn
entfeffeln unb auf bie ibm unb nur tym g&wefene SQafyn geletten?
<frtblt<$: bar 9*omatti*mu* nxir in ^ircfye xxt^> Religion *>erantert,
tann man &rcfye unb Religion anber* belfimpfen ate eben bur$
Religion unb &rcfye? 3ene ganje 93en>egung aber n>ar in erfter
£inie erne SStlbunggbettegung unb feme 9*<tawmgfeii$bett>egung*
^ber au<$ folcfce $at e* in beutftyen £anben in biefen fturm-
t>olten, Sufcerlicfy fo armfeltgen unb imterlid) fo reicfyen 3a$r£unberten
gegebem ^ftfflid^e Stticfyte, nicfyt tt>enige, fatten an fcerfcfyttriegener
©telle $ie unb ba angefettf, im gefcfyfittfen @ef>ege be* Softer*
*umal; jarte ^lumen wn feinftem 3)uft ttntren tt>ie wn ©otte*
$>atib — gettrifc t>on ©otte* £anb — gepffonjt unb erquitften triele,
triele ©letcfygefmnte, bie in ber ^eimlic^en 93erfenlung in bie ©e-
beimniffe ber ©ot#eit unb be* eigenen ftinb&aften &erjen* ftd) bur<$»
fcfyauern liefcen, bi* fie in ummttetbaren ©eligfeiten tyre* ©otte*
gett>ifc tt>urben unb ber < 333elt abftarbem #ennt tyr be* JDolJSnber*
S^oma* a ^empi* ^acfyfolge (Efcriftt" obet bie ^ebigten be*
elf&fftfd)en SWdncfy* 3o$atme* hauler obet bai ^iic^lein be* un»
belannten ^attffurter* t>on ber „beutfd>en S^eologie"? <£* gibt
nicfyt triele*, ba* un* fo an* -feerj greift, jumal fte i^re ©eele beutfcfc
au*ftrdmten, in ganj t>oll*tfimli<$er, einfad>er ©prac^e* SBatyrlicfy,
biefe 2mtt ttKtren in tyrem innerlic^en SSefUj fret gett>orben t>om
Sufcerlicfyen ^GBefen, fie fyabtn nicfyt t>on btn Sa^ungen unb @e=
brfiucfyen ber fremben, romifcfyen &ird)e gelebt* ( 333aren fte in tyrer
perfdnltcfyen S^etyett nid^t bie £elben, bie ba* bentfcfye 93011 er*
Iftfen fomtten t>om fremben ©eiff? $1$ nein, fie tparen nicfyt nur,
fte blieben au<$ < 3Rdncfye* 9l\ct)t < 3Mnntx be* @eifte*f<$tt>ert*, itber*
fyaupt ni^t be* ^ampfe** ©ie lebten tt>o$l melfac^ neben ber $ir<$e
^er, aber «* trieb fte nid^t ff ju eine* cfyriftficfyen ©tanbe* ^efferung' 1
mit glilf)enber, liebenber ©eele*

35

Digitized by

Google

son benen tiinbet un* bie @ef<$i<$te be* SOftttelaiter*, Slber bte
@ef<$id&te ber beutfdfan ^auern, tt>er lorotte fte fd>retben? <5<$ten
aud^ nicfyt bet SDKt^e tt>evt, benn ba toax ja einet tt>ie ber anbere, ein
fernfafte*, fartarbettenbe* unb fd&tt>erbentenbe*, grobfanbelnbe*
unb berbrebenbe* ^ott. Unb $attt bod& aud& Slfaen *>ornebmer
«2lrt! 3>te £utfar*, bie in SSJidbra im $$urtnger < 333aXt> fafcen — tt>er
tofirbe aud) nut ben 9lamen be* Ort* ttriffen, tt>enn nicfyt eben au*
i^m einer far&orgtng, ber unferen SEJJatttn jeugte? — , ttxxren freie
'Sauern. Stagt einen Sc&toarjttKtlb* ober 3)it$marfd&er QSauew
ober gar einen Sd&ioetjer, ob ba* ettt>a* ifi! ^m *2lnfang unfere*
3af>rfanbert*, t>a$ bie SSRenfcfan ja tt>ie Spreu burdfamanber
ttrirbelt, fafcen nod) fe<$* ^amitien £utfar bort, im 3abre 1536
n>aren e* fttnf gett>efen — ein j&fa* ©efdMed&t atfo, ttKirutn foltten
fie nidfyt t>or trielen 3a£rfanberten au<$ fcfan ba auf ber Sd)otte
gefeffen unb „tn ber Seerfdfar berffymt" gett>efen fein — benn ba*
btbmtet ber 9lame £utfar ober £otfar* <3Baren fte bod& no<$
ju unfere* Selben 3eit ju Sfldfjra ein ftrettfciftig @efd&le<$t- SDtortm*
eigener Onfel, San* ber $leine, fat bai SWeffer fe$r jur Hnjett
gefanbfabt, ^r At Jag biefen Seufen Don ffigftra mdfrt reffi t,
and) unferem 9ifta rtin nidbt ©aft feine 93orfa$ren fd&on tange
\tf)kd)t unb redjt ba* 2anb bebauten, fat biefer fetbft bejeugt: £<$)<
bi n eine* ^anew Sofa, mein 93ater, ©rofoater, Slftnfterr finb
r ecfrte ^auern gett)efem " Unb al* er nadf) ben groften $agen ju
QBorm* t>on €ifenad& au* ju feinen 93erw>anbten in. ben QBalb
reifte, fd&rieb er: „fein ^leifd^ unb ^lut ne^me faft bie ganje
©egenb ein"* 6ie ttnxren alfo eine ftattltdfa Gippe, bie £utfar*, unb
e* ift md)t au*gef<$loffen, baft fie f<fan bort fauften, at* ber failige
^onifatiu*, t>on btm oben bie 9?ebe nnxr, frier unter ben ^>ttringern
ba* $reuj aufrtd&tete. Ober tt>emt ba^ ju fiibn ift, fo foil un* ber
©ebante freuen, baft t)ietteirf)t bie liebe £>etitge, bie £anbgr&fin
©lifabetl), t>on ber nafan <2Bartburg au* aud) einmal in einen £utfar»
fcfyen $>of getreten ift unb ©otte* SSflilbe ba^inein fat ftrablen laffen.
5)a* ift gett)i§ fein 2tbm auf biefen £utfar^)6fen gett>efen, ba*
son bm f<$tt>eren Stiirmen ber 3eit fefa mitgenommen toar; e*
38

Digitized by

Google

tt>irb after aud& t>on bem fremben, tt>etf<$en ©eift m<$t in ber $tefe
berii^rt tt>orben feim g) er ^auer fieftt nadj> ber grbe un b auf ben
Simmel im b regelt feine $age unter 9fe gen unb gonnenfdhein,
Saat unb (£rnte naty (Sotted ettrigeti @e^e$en/i^
feiit foil, bafc er nid^t fd)tt>erem $lberglauben t>erfalten fonm $lber
er Imt ein parte* @efi#l ffir ba* 93leibenbe im ^Bec^fel, fftr feffe
Stride in ber £eben*ffibrung, ffir 3ud)t unb 6ttte, ffir ein £eben
in Jsoljfcbmttmanier. 93ertraut er au<$ auf bie eigene &raff, n>etm
er auf feine 5ttufte ftebt, fo roeifc er bo<$, ba% fiber tym einer ifi>
ber un* unb unferen QQBoftfftanb jerfefymetfcen fann tt>ie einen irbenen
§o:pf* ©n £ageltt>etter, ein 'Slttjftrabl unb ba$ ©litdf unfere*
Saufe* fKcgt berunu Qlber bann tnufc man tt>ieber einfe^en unb t>on
neuem adern unb ffien unb ber 6rbe i^ren Segen abringen burcfy
barte Qlrbeit, ja^e unb bebarrlid). (£* mad)te babei mcfyt x>iel au*,
ba% in ber 9fa$e Don SSJZdbra aucb bem 3nneren ber 6rbe bie <5d)S$e
abgerungen wurben unb ber ©c^ieferbergbau mancfyen 93auern, ber
nad) bem Sofredjt ba$ ®ut md)t erben frnnte, jum £auer madjte-
<£* $at aud) beim San* £utf>er nidjt t>iel au*gemad)t, ber feine
Q3auernart au<$ bemabrte, al* er mit feiner ^rau SWargarete ate
^ergmann t>on SWd^ra nad& (Steleben jog unb nad) faum einem
3a£re tt>eiter nadf) < 3Ran*felb, nacfybem tfjm feine ^rau bm 'Sftlteften,
Martin, 1483, gefd)enft unb bamit fein 2zbm reiser, aber aud?
t>eranttt>ortung*&oller gemadjt fyattt. 3)a* 2tbm ttrirb fid) in biefen
fleinen £anbftfibten nid&t altjufe^r wn bem auf einem grofceren
®orfe unterfd&ieben fwben: Slderbau unb 5Beibett>irtfd^aft ttmrben
neben 93ergbau unb J5anbtt>erf aud) fytv getrieben, unb bie ^afur
febaute nod) t>on alien Seiten in bie ©affen unb SSufer tytnem.
San* £utber* $yau$ ftanb, auct) ate er fidf) in ber Sauptftrafce fefc
baft gemad)t, ganj bi<$t am 3lu*gang in* ^reie beim Gtabttor,
unb bie ^flutter trug auf bem 9ttiden ba* Solj au* bem ©emeinbe-
n>albe felbff $eim, <£ng unb ffreng unb fparfam ift e* in unfere*
9?eformator* 93aterbaufe fd>on jugegangen, jumal fid^ bie ^tomlie
auf gut beutfd^e Qlrt mef>rte unb bamit bie ©orgentaft, aber aud)
ebrenfeft unb tfid^tig, 3)eutfd)e* ^leinbiirgertum ift bie £eben*luft,

39

Digitized by

Google

bie Smarting #inb$eit umtt>ef>te, nidjt gerabe 5lrmut, bod) gett>oUte
&naw>£ett, tt>irtfd)aftltd&er Sinn, feffer < 2lrbeitSn>iHe, fkfyer ein
grofcer Srnft, obgleidfc ber 93ater aud& fd&erjen fotmte — alte« gut
beutfd&e, sut>erISffige ^rt. 3)er SJtonn |>at ftcfy rafd) in ber mum
$>timat 93ertrauen eworben, fonft n>8re er nicfrt f$on nad> ad)t
3a£ren, alfo afe SOfartin ncun 3abre ait ttxtr, ciner ber trier Stabt*
fcerorbneten, 93ier$erren fagte man bamate, jur 93ertretung ber
'Sitrgerfcfyaft bem 9tot gegenfiber, gett>efen. Qlber er mu& aud)
tt>irtfd>aftli^ fcfyon auf feften ftixfyn geftanben $aben; tnit bem 93er«
bienft &ob fk^ feine ©teltung rafcb, unb er ftanb fd&on in ber 9?etye
ber tteinen Slnternetymer, ate er feinen SSlteften in bie 5Belt fcfyicfte.
^ber ber 3ufd&nitt be$ 2tbtn& torch ft<# ftwm x>teX geanbert £aben*
6ie$t man bie alten ernffyaften, serrunjelten ©eftd&ter *>on 5ian$
unb SDtorgarete £u$er, fo fd&aut einem barauS t>or attem bie
forgenbe Sireue an, bie e$ teid&t ju f<$tt>er nimmt, gerabe tt>o fte Vubt,
unb n>o$l and) gusoiel be£ SrnfteS auf ein jungeS ^inbergemiit tegt,
ba$ nad) Gotmenfd&ein <ht$Utgt tt>ie ber $eim in ber Qlderfrume.
®afc aucfy bie ©d^ulmeifter t>on SWanSfelb au& bemfetben ^arten
£ola gef<$ni$t ttKiren, mufc man fd&on beS^atb amtefwen, tt>eit e$
bamate in ben Sdjulftuben tiber^aupt md&t jimperUdf) Merging;
*>erlottern burfte bie 3ugenb von SManSfelb md&t, tt>enigftenS an
i^nen fotlte e$ md)t ttegen, mtxntm bie £e£rer tt>otyl, unb $alfen,
nrie e$ ber SSraud) tt>ar, tti<$tig mit ber i&aub na<$, tt>enn e* ba$
9Bort m<$t tat So n>u<$S ber junge SOfartin in SOfanSfelb, tt>o^I
gefcfyfi^t, in einer rautyen, aber gefunben £uft auf n>ie ein gerabeS
Stfimmd&en im QSufd) mit einer guten SSRitgift an ^IrbeitSjtf&igfeit,
©el)orfam$tibung unb ( 3QEJa^aftigfeit, fo ba$ ber 93ater tfmt ba$
3utrauen n>o$l fd&enfen lonnte, tyn beijeiten in bie S^embe ju
geben jum €rtt>erb einer l><H>eren ^tfbung,

<5)tnn biefer SSauer unb SSergmatm $>an$ £ut£er $attt bod)
etttnxS Sigene^, bai i|>n ^bm felbft einft in bie ^rembe fortgetrieben
fyattti neben ber ^e^arrKd^feit tt>o$nte i^m eine getpiffe ^etDegli^-
feit, ein unternefymenber, tt>agenber 6inn inne, ber and) bei alter
Sparfamfeit ein iibrigeS tnn fonnte, tt>enn e* barauf anfam^ .2U«
40

Digitized by

Google

fein 6ol>n bie erfte SWeffe to*, tarn er mtt jttKtnjig ^ferben baber.
<£* tt>ar lein gen><$nlu$er SSRamt, biefer 93afer fiuiber. ®urcb
SDtanSfelb an feinem £aufe sorbet fiibrte eine metbegangene Strafce
t>om Sfiben, t>on 9ifirnberg nacb Hamburg, So jogen tt>obt aucb
feme ©ebanfen. 3)a fd>idte er fetnen 2tlteften auf bie Scbule nacb
SWagbeburg,

£eute ttrirb, n>er ein £anbtt>erf ternen ttrill, mtt fcterjebn
Sabren au* Scb«le unb (fettewbau* getan, abet n>er einen gelebrten
^eruf ertD^It, bletbt bi* wxm afybefyxtttn ober barfiber auf ber
fytytxtn Scbule unb maty bann ben grofcen Sprung jur Unteerfttfit,
au& ber ©ebunbenbett be* Sdbulleben* jur „atabemifcben ^rei*
beit", hamate fe$te ba& ( 2Banbern unb bie S^embe unb bamit ein
< 3)ia§ t>on S^eibeit, ba* mand^em an £eib unb Seek fd&lecbt befam,
gerabe bei btm funftfgen ©elebrteu frilber ein, unb bafftr ging e*
auf ber Slntoer fvt&t in t)iet ftrengeren, fdbuhndfctgeren Gormen ember
ate beute, n>ie bmn aucb * n ben Stoffen eine anbere ( 2Deife berrfebte:
tpfib^^b ber #nabe fd&on ba* gelebrte fiatein fyat&fyabtn ternte,
ate tttfte e* feine UmgangSfpracbe, ttwrben auf ber gemeinfamen
SInterfiufe alter ilntoerfttciten bie Stoffe jum ^eil tt>eiter getrteben,
in benen aucb Won auf ber fiaieinfcbule unterricbtet tt>urbe. So
fatm man tt>obI bie 3ett jufammenfd^auen, ba unfer SOtortm in ber
Srembe ju SWagbeburg unb (Eifenad) unb bann auf ber itntoerfttat
Srfitrt ficb ba* ttriffenfebafttiebe Ottiftjeug fftr eine Vfyixt 2ebm$*
ftetlung ertt>erben follte.

So gab's bmn bamate ber „fabrenben Scbitfer" t>ieJe, unb bie
Sbronif en fmb wii tyre* ilnfitg*, aber Martin tft aucb je$t immer
in feften, fkberen ©eleifen gegangen. ®er ^etlige $luguftinu* §at
emmal in feiner 3ugenb 93irnen geftoblen unb ftdb fritter barfiber
bie febtttfrjefien ©ebanfen gemacbt. 93on 93ubenftreid^en fiutber*
aerfoutet rein nicbt*, aber e* tft fiberbaupt t>on feiner 3ugenb *>tel
tt>eniger betamtt, ate fluge £eute ju erjiibten ttriffen. 3)ocb ff ebt
fiber ber ganien 3eit ba* 5Borf : a u* ber gnge in bie < 2Befrk 9B<**

41

Digitized by

Google

mag bet Slnabt fiir 5lugen gemad)t $aben, ate er juerft in trie ©rofc
ftabt an ber ©ff>e font unb ben mad)tt>o(len 3)om nnb ba* £eben tmb
Sreiben am £afen fab, ba* 2lnfommen unb 5lu*laben unb 5lb-
fatyren bet 6d>tffe, bie bie ^Baten au* bem fetnen ©uben bem
9Zorben t>ermittelten! 5)om unb Strom, 93etgangen^eit unb@egen*
tvatt, &ir<$e unb c 3QSeXt — neue grofce (Sinbrfldfe fluteten *>on alten
<3etten auf i^n eim <£x f ommt fpSter faff nie auf bie* SSRagbeburger
3a§r juritcf. SOftd) biinft ba* fern ^ettm*, bafc e* an tf>m fpurlo*
»otiibetgegangen feu €t ttKtt tn bem 'JUtet, ba bie ^latbeit ber
^orffeltungen nocfy nicfyt sotbanben ift; bie <5eele"mag ftd) batum
bod) n>eit aufgetan fyabtn, ate er juetft in bm tt>eiten fallen be*
®om* ftanb, in benen bet ©efang t>om Orgeld&or ^etuntettdnt, ate
fame er gerabett>eg* &om £immei, in bmm bie fcfylanlen 9t\ppm
ber Sfiulen bie ^tirfe unb ©ebanfen nad) oben fttr einen fo tteinen
9ttamt fd)ier in* HnenbKd)e toarfen, in benen ber ©eift be* grofcen
&atfer* Otto unb feiner ©emablin &>xt\)a nod) immer umging.
Qmn ba lagen fte ja, im fcfyltdfyten Sarfopbag in bem bfimmetigen
£o^)<$ot mit bm melfatbtgen Scfyetben, unb btaufcen iiber bem
gtofcen portal fab man tt>n felbft, btn grofcen 9?eicb*fcbmieb, fte^en
mit 3epter unb 9?eicb*a;pfel, 3>a* ttnxr ber SOTann getuefen, ber
biefe 95urg ate em ^olttt>erf ^ingefttettt fyattc gegen bie <5fott>en*
n>elt, *2lber bie 5?ircbe ttKtr fein 2lrm gett>efen, ber retcfyte bte in*
£lnjtd)tbare $inein, in bie Seelen ber SSRenfd&en unb 8tt>ang fte ju
£of>etenu 9^eben bem gtoften beutfd&en $aifet bie gtofce beutf^e
&t<$e! 60 nrie fie ft<$ i$m nod) je$t batftellte mit attem ^runf unb
tycmp etne* etjbif^dfKi^en 6i$e*. <$aft frtttte man meinen Wnnen,
fte felbft $abe bie 6eeie setloten — abet ba* tt>at ja ntd&t tt>afn\
3)a$intet fd)tummette fte in bet StiUe be* tt>unbett>oU getu^famen
^reujgang* nnb gab ftd) fcmb in bem ftitten 3Bitfen bet ^tilbet,
bie an ber ®omf<$ule untettid^teten, 3>a§ bie ^tfibet t>om ge
meinfamen £tbm", bet btmn £u#er in bie <5d>ule ging, bort su
fuc^en ftnb, ift ba* ^at;rf<$emU3>e- Sa* 93efte, tt>a* er ba&on-
getragen fyabm n>irb, n>ar bte ^t^^m&^j^&^^SL^l^^i^
fyit; benn in bm ^reifen biefer QSriiberf^aft tebte jener © eift mu
42

Digitized by

Google

mittelbarer grSmmiafett, son bem ttrir oben fagten, bafc er bet
9Seformatton t>orau$gmg ate enter tyrer QBegeberetter, ®a« uxor,
inbem e$ in£ ffirflgn3Mmmerktit ftifirtc. bod) aud) em Sdjrttt au$
feelifd&er <£nge in feeltfd>e <2Betten, bai Eeben 3U iaaufe bagegen an*
gefefcen, jur ffreifreit eine3 gbriftenmetf 'fon ««m ftiftgrcn ffiffit
Hpfr Tfiflftnr

3Bieber ein anbereS ©tfldt gnt beutfcfyen £anbe$ unb fiebenS
lemte ber <2Berbenbe lennen in ber alien QSeftbenj ber ttyuringifd&en
Eanbgrafen am $ufce ber 3Bartburg, bie sttwr nnr nod) felten ftirft*
lidjen QSefud) fa$, aber mit bem 3anber romanttfcfyer Srinnerung
urn fo me$r fcfyon bamate nmgeben tt>ar: benn auf leifen <5o$ten
fd^ritt bie tyetftge Sttfabetf) nod) immer ju §ale unb n>ar ben
€ifenad)ern eine 3Jfa$nerin ju gfeid>er iibung ber ^arm^erjigfeif-
3)a$ tt>ar bie ^adtfotge Gtyrtfti", t>on ber bie frommen ^riiber in
SDtogbeburg bem ^naben erjitylt fyattm. 3lber iiberfjaupt gmg'£
^)ier traulidjer unb frauttd>er, famiKen^after in ber fteineren <5tabt
fur SDtortin ju. 3n einer folcfyen ft$en bie SWenfdjen ftetS ntt&er
beieinanber, ^ier aber faften obenbrein mand)e feiner 93ern>anbten,
unb 3R5$ra roar nid)t n>ett; e$ tarxn Uin 3tt>eifet fein, bafc er bie
t>flterli<$e £eimat unb bie groffrftterlicfye Serbftelte aufgefu<$t unb
bie ©type gegriifct fyat g)e r ffienfttirfterfoftn_ faft, auf tt>el$em $lft
er gett>ad)fen tt>ar, unb e£ fdfyemt, ba% ber 93ater gerabe ba$ tt>ot(te,
bie gSe rbinbung mit ffamitie unb iseimat warren — benn ba$ ift
ein gro§e$ ®x\t fiir ein ertt>ad)enbe$ SSRenfcfyenfinb, tt>emt er bie
9?eif>e frinauffieljt unb ftd) fetbft ate ein ©lieb in ber Sttttt; e$
ftfifrtt unb mad)t n>arm unb fro^ um£ £erj, unb e$ ttmrbe bem
9Rattin nodt) warmer, ba fyn aud) fonft ein giitiger unb t>erftSnbnte--
*>oller ©etft amt>e$te in ber Sdjute unb im Saufe ber tyau Hrfula
<£otta, $unj <£otta$ trefflid&er ®att\n, bie tyn seiftoetfe aufna^m.
3)a$ tt>ar eine n^t unb n&tige Srgtfnjung fiir ifm, bie ^erii^run^
mi t einem feinen bifc&erlidfren iaaufe. $luf ber einen ©eite bie ^juait^
t>e rtt»anbten in < 3P?g^ra / auf ber anberen bie yatriftierm, bie if)ren
^ifd) nicfyt $u gut fiir ben ftrebfamen 3ungen mit feinem frifd)en
©efic^t uxib ©efang ^ielt — ba$ n>ar fd^on eine gute 9lu3tt)eitun< i

43

Digitized by

Google

feineS ©efabtgfretfeg, Q3or allem, e$ ttntr gettrifc eut unermefclidjer
Segen, bafc er juft in bem Sitter, ba ftc& ber SBtonn anf&ngt im ^naben
ju regen, eine Sltere ^rau fennen lernte, bie tfjrn ein 93orbilb n>etb*
H<$er feiner Sttte unb 6ittlid)feit gerabe ate ©&efrau nwrbe, ®a$
SBort, baS fie tt>o$l hn SWunbe fityrte: „ 9fo&t3 giebereS ift auf
Srben, be nn gj ra uenlieb, &em fie mag toerben, " $at er fp&ter
ju ben 6prlid)en ©alomonte, bie t>om Cob eine* tugenbfamen
'JBeibe^ $anbeln, »ie ein 3tt>eiglein banfbarer Srtnnerung ^in-
gelegt*

60 auggeriiftet mit einem guten <5$ulfatf unb obenbrein mit
allerlei, tt>a$ man ntc&t in ber <5$ule lerot, bejog unfer £ut$er mit
acfctse^n 3a$ren, fi<$er fro^gemut unb mit fcellen Slugen beim SQH&
in bie 3utunft, bie Untoerfttfit ju ©rfurt* 5)a$ £eif*t, er blieb im
^ftringer Zanb — tparum au<$ in bie ©erne f<$tt>eifen, ba ba*
©ute, \a 93efte fcier in ber Qat fo nafyt lagl Srfurt tt>ar ni<$t nur
eine ber filteften beutfc^en Slntoerftt&ten, nur ein wenigeS «a<$ Silt*
£eibelberg gegriinbet, 1392, fonbem auc§ eine ber beften, ttenn
ni<$t bie befle, gerabe in bejug auf bie $8$er, bie flir unferen
Qtubtitttn in 5rage famen, ber na<$ be* 93ater* < 2Bunfd& 3urift
n>erben follte, aber ber 3eit entft>rec§enb bafftr, xoxt flbrigen* au$,
n>emi er ein anbere* 3^$ gett>fi$lt $&ttt, ein allgemein bttbenbeS
Stubium, namentlid^ in ber ^ilofoj^ie, jugrunbe legen xtmfyt.
ilnb nun bie Qtabtl 93on tyr gilt e$ nneber: ni<$t nur eine ber
aller&lteflen grdfceren Slnfteblungen, „fd>on langft" &or SSonifattuS
nac§ beffen faft gleidfoeitiger £eben$befc§reibung „ein befejligter
^la^ ber $eibnifd&en SSauern" unb beS^atb t>on tym ju einem
freilic^ balb eingegangenen ^tetum er^oben, fonbem aud> — man
follte eS nid^t glauben — grftfcer ate Siiiritberg, bie t>olfreidtfte
beutfcfye Stabt bamaliger 3ett, alfo rec^t eine ©rofftabt unb eine
lebenbige, reic^e Stabt, tt>eit auSgebe^nt, in ©firten ^bttttt ttrie
$eute, aber bamate *>on ^einbergen umffiumt, &oll J5anbete-
geift, eine „6<$maljgrube" in £u#er$ Slugen. 6ie $at auf
i^n einen unt>erge§lid^en (Sinbrurf gema^t* < 3EBa* in ©eutfd^-
lanbS Aerjen, »>o bie Stra^en, bie Slbern unfere* Q3aterlanb*,
44

Digitized by

Google

t>on aUw ©eiten fid) freujten, fitt ein 2tbm pulftette, $iet toax'i
ju ftrifcen,

Unb baju nun ba$ ©eiftige! „@n renter ©tubent mufc na<$
€tfutt jie^en/ $tefc e*, unb £u$et meinte, gegen Stfutt feien
aCe anbeten Slntoetfttfiten ©<$ft$enfc&uien — 93orfc&ulen ttriitben
tt>it fagen: „llnb n>enn man cincn jum ©oftot macfct, fo teiten
fte in bet ©tabt Return, baju man ftd> fonbetlid) fleibet unb
fcfymftdft." ©a tpaten beritymte ^ofeffoten, untet ifmen alte
ttriirbige 6etten au* ben &8ftetn bet ©tabt, jumal au* bem
9lugufftner*Sremtten»$lofter, bie bie atte ©$ufa>et*£eit, abet mit
©eift unb ©tiinblidtfeit *>otttugen; ba tegten ft$ au$ jilngete
&4fte, bie in neumobtfcfre t SlttJ a e 3Bei*freit btxo lttn ©tiecfyen
u nb ffiflmet ju iibetmttteln fttebten, £uf^et $ielt'* me^Tnut" ben
etfteten, bie tf>m atle bie fd)tt>eten ©ettft&tfei^ ju Wfen t>etfptac§en,
obgleicfc et bamal* aucfy an bie alten „jgafftf et" fam unb fie la*
ttrie ©piegelbtfbet be* £eben*. Q3iet rei$e &apre im SMenfte bet
gJi fcWttftl g B T ft SaaSS Mr et nfcfe fonft tribe et ben feme
taben ni<$t ate ^ ^^^^^^1^1 ®ffife" *tf<$ienen unb $Stte
f<$tt>etli<$ eine ^ranffieitbaju benu$t, ba% et bie ggute fcfrtagen
let ffie_ — abet von ©tubentenffceic^en £ut£et* uriffen tt>it aud>
nicfyt** < 2Bat ben jungen &etten son bamal* au$ nic^t fo leicfyt
gemac&t, ba fie untet ftteugetet 2lufjtd)t mit anbeten jufammenleben
mufcten! €t nu$te e* jum beften, nnttbe „ein ^ilofop^", ba* be*
$eugt if>m fp&tet nod) ein ©tubiengenoffe, ^ffleffcfrafgk fre*
© tteben unb frofr e ^pfdKfifeit — bai ftnb bie stt>et 3)inge, bte m
tyter ^Jetbtnbung bai beutfc&e Stubentenleben fo einjig fd>on
madden: £ utftet tt>at ein tecbtet beutf&qt ©tubent, ©o ettoatb et
ftcfy bie iibttcfyen ©tabe, twttbe 55lagiffet £ut$et unb begamt fd>on
3utiftetet ju ftubieten, 9, bafc ttrit me$t ba&on ttrfifcten, n>a* in
bm tiefen ©tilnben feinet ©eeie sotging! ®iefet junge SWann,
beffen ftufcete* ®afein fo ganj au*fa^ tt>ie ba* iebe* anbeten, mu§
bod) ein t>etbotgene* 9?auf^en in feinem inneten 2^bm geft)iitt
^aben, < 3SBit fbmten nut fagen: et na^m e* ungemein etnft mit
feinet ©adfre, et ging if>r a uf ben ©tu nb. ®a gefd^a^ bai Hnet-

45

Digitized by

Google

tpartete, tyn felbft nad#er Srfd&retfenbe: auS bem Sfttbentenrourbe
b er gftgncfr , <39BaS fiir ein ©eift fcatte tyn gepadfc? <Bar e$ bcr
frembe n>elfd)e ©etfi, ber nun aud> i$n £atte?

3)er ttKir fcfyon ISngft fiber tyn gefommen, ofme bafy er $n ate
einen fremben empfunben biltte. 3)enn nar in biefem ©etpanbe
nafrte tym ja bie Religion, unb bie Religion n>ar tym fd>on au$
bem €ltern|au£ unb aug alien 95ejie^ungen, in bie er feittyer ein*
getreten, ate bie eine f5Md&e ^>erle erfefytenen. ^er Qtmut xm
&erjen $attt, fur grofce t£inDrttcfe empffingltd) unb jum ©eljorfam
n>itlig tpar, ber fonnte nur ftaunenb ftille fte^en &or ber SDfyubtunb
bim 9?efcf)fum ber&rdfje, nid&t nur btm fiufferen, aud& bem mneren,
bin ©nabenfcb&tten . 6ollte ber ypmfo ber an ben $o$en Aeiligen*
feften bm SOfagbebur ger 5)om mit feinen fttt xmatg gUt&ren erfttlltc,
bie ^antafie be$ 3ungen nic^t iibcrwfijtigen? £inb bie (title ©ott*
ergeben^eit ber N^lullbrfiber" bm nad) £iebe 93erlangenben nidjt
in ge^eime SSanbe fd&lagen? <2Bo er ^infant, tpar e$ baSfetbe SSilb*
3n €tfena<$ trat er bem fird)lid)'m8nd)ifd)en ^reife nod& n&$er,
aud) bwed) bie ^ertpanbtfefjaft; e$ n>ar ein ^faffenneft", in btm
ber se^nte SOTenfd) jum getftlicfyen ©tanb ge^drte! Sinb nun in
Grfurt ^uf btm ®ompla$ Pon Sftagbeburg fonnte man bie $fl$e
tpeiben fefcen, ber ^la^ Por ber SWarten- unb ber SePerwfird&e in
Srfurt aber, no<$ $ivlU pon grB^ter S<$8n$eit, xnvfy Pon Potl«
enbeter ^rad&t gett>efen fein, ate nod& bie 95urg be3 Srjbtfd&ofS
pon SDfoinj baneben lag, ban Srfurt unterftellt tt>ar* Unb btinnen
fyattt man nid&t geringere -Settigtiimer ate in^^beburg, $atte
man bod& erff por fammeinen 3abn ?>^lj$etru$ unb £aare ber
gpai tter ffiaria erwovfeen r unb in gett>altigen ^o^effioneu n>ie bie
pon 1483. baran Piele Saufenbe teilna^men, trat bk SWacbt unb
ber ^runf ber ^ird^e auf bie Strafce* ^Sefonber^ blil^te aud^ $ier
bag Softer n$e £eben: ba tt>aren ^enebiftiner unb 3ifterjienfer,
©ominifaner unb ^ranjtefaner, ^art&ufer unb 5luguftiner; tt>o
man ^inblidtte, fiel ba^ ^uge auf ettt>a$ ©eiftlid^e^, unb aud^ im
46

Digitized by

Google

Afitfaal fa$ man bie ^ofeffot en in bet &uttt bgg ffig ndfrg, <2Bie
mocfyte ft$ bet SRuftier, bet Tn £ut$et fcetbotgen ttxxt, an bet
n>unbett>otten Otgel bei ben 95enebiftinetn auf bem <3>etetgbetg
mit i^ten 2333 ^fetfen etgdtjen! <&a$ ganje £eben n>at fibetfpomten
©on bet 5$it<#e unb fitdfylicfyem 'JBefen, ^ie fe$t abet bag atteg
ab^ing t>on bem einen &ettn im fetnen 9?om, bag mufcte ftd>
£ut$et fcfyon im 3a$te 1502 auf bie Seele legen, ate et am 30* Of-
tobet, genau 15 3a$te t>ot feinen eigenen 21bla^efen, ben pSpft-
U<$en ©efanbten ate ben SSttnget bet gtdfcten ©nabem>etanftaltung,
be^ 3ubelablaffeg, mit bem ganjen llntoetjttfitgffitpet feietttd) euu
£olen mufytt.

<£g \)<xt ficfy i$m gettrifc bamate nid>t belaftenb, fonbetn et-
£ebenb auf bie 6cete gelegt* 3)afc biefe flftpTitgflft h ^ jftt fce bie
wirtfd^aftlid^e &taft bet St&bte btad), bafy (ftfutt ftd& f<$on auf
bem 9ftebetgange befanb, tt>fi$tenb Sifenacfy nid>t jum ttenigften
btfyafb fd&on Ifingft auf biefem 'JBege tt>at, bafc in ^agbebutg ein
tiefge^enbet iabtfmnbettealtet ^arnpf jnnftyen bem ©om unb
bet ^Itftabt, jttrifdjen btm (Stjbtfdjof unb bet ^iitgetfefyaft ^ettfd^te,
betfelbe ^antpf, bet, iibetall in ©eutfd&fonb ju Aaufe, tnetft fd&on
jugunften bet 95iltget entfefyteben n>at — all bag t>etbatg fid)
Cutset* 93li<fen. €t fa$ bie alleg bejttringenbe Ao^eit bet fttcfy*
ftd>en,&etteanftalt unb fannte ate ba£9einfte batan, tyt Aetj gletd)-
fam, btn Ott imtetffet Seelenpflege unb ttriffenfcfyaftftd&et 93et-
fenftmg, bie StWe be« ^toftetg, < 3DBa^tUd^, eg gab etttwg £d$eteg
ate 3utiff su n>etben!

®et Stubent Cutset tat, auf bem 9?ti<Jtt>eg &on einem 95c*
fucfye ju isaufe wn einem ©ett>ittet iibettafd&t, in bet 93et&ubuna
beg Gcfrtedteng bag ©eKibbe , jut ^eiligen ^nna ing ^ofJeTjuge^em
®ag ^ott tt>8te tym ni<$t fo ^etauggefptungen, $&ttt eg fym md>t
oben aufgelegen, tt>fite eg nicfyt eine natfitlicfye SSufcetung feute£
inneten £ebeng getoefen, 6t finite ffcfy batan gebunben, obgleid)
fein 93atet fd^ier ^toP " ba son n>utbe, ate et $8tte, bafc bie ^toftet-
pfotte, in bie fein So^n am 17, 3uli 1505 o^ne feinen < 3QBilten ein--
getteten, mit feinen ftoljen 3ufunf(gptanen 6d^(u§ gemad^t fcattc.

47

Digitized by

Google

©einem geraben Sinn ging e£ nic^t ein, ba§ bie befonbere ©otf-
feKgfeit mit einer isanblung beS Slnge^orfamS, mit einer 93erle$ung
beS fcierfen @ebot$ begtnnen follte* ®er SSauer, bet ba$ ©ettritter
famtte afe bie serftorenbe SWad&t, fa$ in biefet *2lrt ber SSerufung
ein §eufetegeft>mft 60 teat £u$er auf ber ©<$tt>ette be* ^tofterS
and) fdjon ber ©treit mit bem entgegen, toai er bod) bte^er aucfy
afe ©otteS 2BiUen geternt fyattt. «2lber er ftmpfte e* fcimmter
ober fd&ob e$ suriidf — e$ tt>ar eben bie niebere £eben$luft, in ber
fein 93ater lebte, er tt>ar nun in bie £5£ere, reinere eingetreten, fo
rebete er fid) ein* Sr Mieb, unb ffein 93ater fanb ftdb bamit ab,
t>ieHeid)t erfefytittert burcfy ben $ob jtoeier anberer ©<$ne 511
biefer 3ett*

Hnb n>eil imfer £ utfter son 3ugenb auf ein gRenftb tt>ar, ber
aufeSanjeging, fo nmrbe er nun and) ein gamer gpfrdnd) , <£r $atte
ft<$ bai f trengfte_ffiofter i n (Srfurt getttffrtt unb nafym e* nun mit
feinen nmen ^fKcfyten barin am ftrengften, 'Slucfc ^aufog $attt
feinen leibenfd&aftUd&en Sifer mit in$ neue £eben genommen, nur
ba% er je$t mit tym bie <££riften nid)t me^r t>erfolgte, fonbern litbtt.
3)ie b ^ ^l®^j^^^^^ S^ *>g*&ttforte nur ba& 3iel. Sing
alteS, $ing bie eime ^Srfigjeit felbft ab bat>on, ba% ber 9 OTenfd().

^ m ^L^^^U^^S Q ^^^ ani uni) 9ar &ctt Slftfi frkb Q a K
fo fomtte e$ £ut$er ja gar nicfyt ernft genug ne^menmit a!f ben

SOftttetn, bie tym jur Jseiftgung an bie £anb gegeben tturbem <£r

fafteite feinen £etb unb lief mit bem 93etteXfacf burd) bie ©trafcen

<£rfurt$* ^ieltct^t, ba% jet>t bie frityeren ^reunbe „t>or 'Slnbadjt

fcfymattfen", n>ie er einft in SORagbeburg, ate er bm ^>rinjen t>on

<2ln^alt fo unter ber £aft feiner 3)cmut ein^erteud^en fa£* Unb er

na^m e$ ernft mit bem ^iefteramt, su bem er balb aufftieg: *>or

ber erften Sfteffe, ba er ba$ unerme^lid^e ^unber ber ^anblung

felbft t>ottjie$en follte, ergriff tyn ein folder innerer ©djretfen, bafc

er faft ba&ongelaufen n>fire* Vlnd) arbeitete er fxd) mit bemfetben

(Srnft in bie < 3Biffenfc^>aft ^inein, n>ie fte bie ^rofefforen feine*

^lofter^ teljrten, unb lernte bie ^erfd^lungenen ©ebantengtfnge ber

bamatigen 5^eotogie immer beffer be$errfd>en, ^ir ^aben feit

48

Digitized by

Google

Martin Cutler
^upferfti* Don Mantel Joopfer, 1523

Digitized by

Google

ti faum fagen ttnnen. ( 3bxt ba§ e$ ganj langfam unb leife an$ob,
bied 3tt>eifefo, m<$t an bem obet jenem 'Sufcetlic^en juetft — fo
toax e* bei bem (fngUinbet < 2Biclif gett>efen, bet nacfc langem ^ampfe
mit gtauen «6aaten jum ©cfyfofc f einet Sage an baS titytte, tt>omit
bet jugenbttc&e gutter begann — , fonbetn glei<$ mit bet le$ten
Stage, bie bet SDlenfd) an ©ott ttbet bai ©e^eimnte unfeteS in-
tDenbigen £eben« ftetlen fann unb beten £5fung alle gotten jut
SeKgfeit unb Qtetyeit aufftnringen Utfct: ®u mein ©oft, £>u ^eiUget,
unb o iibet meine 6eele, biefe filnbige Seele — ttrie foC fte je gu 5)it
fommenl SOftttfonen unb abet SWiCionen fatten ftcty~gett sjtet, e$
toetbe fd&on getaten, tt>enn man ft$ bet SDttttel tteulicfy bebiene, bie
bie fcettige $itd>e, $ettig eben batum, btn gl&ubig ©e^otfamen
but<# ^ieftetfcanb batteidje, bet ©aframente, unb baju bie guten
^etfe tue, bie fie emj>fe$le, au$8d>fi in ba$ &eib bet 9?einf>eit
filiate unb SOWncfc n>etbe- Sinb bie Silgften &St>fe fatten btS atte*,
t>om ettrigen ^efen ®ofte£ angefangen bi$ jum 3ubelablaf* $in,
aufS ©tyfeW&en in einet feinen £e$te ttrie in einet ©umma geotbnet
unb bett>iefen, ba$ e* atte* fb feine 9*i<$tigfeit %abt. 'Slbet. ba3
tt>at bai eine Hngemeine in unfetm 9?efotmatot, bafy feine frei-
gebotene ^>eete in biefem toofrtgepflegten ©atten friebloS umfcet-
ittte tt>ie ein aef angenet 93ogel im ff&fia, bet fxd) bie $Snge am
©ittet jetfc&l&gt, bafy et ben Hngtunb biefet 3)inge — nicfyt juetff
mit f<#atfem 93etftanb etfatmte, o nein, fonbetn etlebte mit einet fo
etfid&iittetnben ©ettwlt, ba& e$ an ben ©tunbfeften feine£ defend
tifr bemt nut bai Stlebte f<#afft neueS £eben, Unb bai n>at ba£
anbete @to£e, bai ©tfiffete: bafc et jubem vcein bet 93etjtt>etflung
an febem eigenen <2Betf unb <2Bett ba3 ftatf e 3a eine* ganj fd^li^ten,
gang ftnblicfyen, ganj unmittelbaten petf<$nli<#en 93etttauenS ju bet
fteigef$enften@nabe unfeteS ©otteS fcinjufiigte— „unfete* 93atet*
im Aimrnel" „<$&$ ift ba$? ©ott ttritt unS bamxt lorfen, ba% ttrit
gfouben follen, et fei unfet tec&tet 93atet unb »it feine ted)ten
^inbet/ St $&ttt e« ni<$t gefunben, tt>emt ©ott i^m ni<$t SWenfc^en
gefanbt fy&ttt tt>ie bm 3o^ann t>on ©taupi^, in benen $etffr&fte
be« ©oangelium* lebenbig n>aten, unb et $&ttt e« nic&t jut ^lat^eit
50

Digitized by

Google

gebrad&t unb fx<$ nicfyt barauf ju griinben gettxigt, tt>enn t$m nicfyt
au$ ber ^ibel, unb fcefonberS bem ^autuStoort, efcen biefeS fein
jungeS (frlefmte ate ba$ afler&lteffe, ate bie &or alter ^riefier- unb
SWfind&Sfird&e tiegenbe urfpriingK<$e ^Ba&r^eit aufgebltyt tt>fire.

<2Bar e3 alfo ein beuifd&eS ©oangettum, baS er gefunben? Stein,
gettrifc nicfyt, ttir meinen, e$ n>ar ba$ erne ©oangetium fetbft unb nie
$ai er e$ anberS empfunben, ©ieS Srlebnte wlljog ftd& in einer
§tefe, ba man nicfyt me$r t>on englifd&em ober beutfd&em, grie<$if<$em
ober rdmifcfyem <2Befen teben fann, fonbern nur &on rein mehf<$»
lid&em, fo »>ie e* ber ^enfc^enfofcn" alter <2Belt offenfcar gemacfyt
$atte, Seine 93erfiinbigung fann ebenfo in einer Sonberfird&e ge«
pflegt tt>erben tt>ie in einer attgemeinen, bai fcetfft „fat$olif<$en l> ,
unb £u#er felbft $at nie ben ©taufcen aufgegeben, bafc er bie toKt^r*
$aff !a#otffd&e $ir<#e Joertrete, tt>eil er bie toofyxfyaft atlgemeine,
bie te#e, ttwraet&affe Grfenntnte tt>ieber anS £id&t gefcrad&t $abe*
©n beutf<#e$ ©Nmgelium tt>ar e$ nid&t — tt>o$t after twtr e$, mif
$id&te ju reben, „ein SSeteg t>on beuff^em Grnff unb ©emiit",
bafj gerabe ein ®euifd&er biefer S<$a$grflber ttmrbe, »ett er ber
( 2Ba^eit be$ eigenen inneren £eben$ rafttoS unb reftloS bis auf ben
©ntnb nagging unb „immetfort ba$ £e#e in bie ^Bage fe^te" unb
„immerfort baS &eil atler unjj^tidben Seeten auf bem Sjriete

l^pWP— <H^*** q *^* € '* ,f * <l * * l V)tBJ WwMmrwr ^i^*" 11 * i ir ""'ii ii i»iiii n M '.^. '

ft^enfa^ 1 '. ilnb tfi eS ma)ftt>ieber fur unS ein 93eteg fur bie beutfd&e
< 3Beife^l(^er <3d&a$grflberarbett, bafc ftd& ber beutfd&e ^opfcet, ber
in ber 3eit tiefffer beuff^er Slot, 1808, fein 93oM in feinen „9?eben
an bie beutfd&e Station" ju innerer (Srneuerung son ©runb auS enf-
fktmmen n>oltte, bafc fid& ^ftd&te fetbft an £u#er entjiinbete unb ma%?
6r fanb nod& einen anberen , f ©runbjug beS beutfd^en ©eifte^"
in 2uti)<x& reformatorifcfyer Qat: nad^bem er nur bie erftten ^iimpfe
beftanben, feien „atte feine SSiu^erungen t>oQ eine« 3ubete unb
Qcxumtffi iiber bie ertangfe S^ei^eit ber ^inber ©otte«", barin fei
er ein 93ort>ilb alter fiinftigen 3eitatter gen>orben: w 5Bemi ber
beutfd&e ©eift fud^t, fo finbet er mef>r ate er fud&fe, bttm er gerSt
^inein in ben ©from tebenbigen £et>en«, ba* vt burd& fid^ felbff fortrimrt
unb i$n mit ftd^ fortrei^t/ £ut^er geriet in biefen 6trom, tt>u§fe

51

Digitized by

Google

ftd) getragen unb fortgertffen t>on tym. S3 ttmrbe feme* iaerjen*
<2Bonne, son bem ^furjcn^Beg" biefer ©otteSaerecfrtigfett ju reben,
ber nur cin ©l aube an ® oft eg c nb] ^rmfrersigfe tt ift, letn
miibfatn^ giWrf li flfo fr ei fi enen j$raff r n>o$I abcr etnejreiejSatbeS
imp enbigenjDiettf cfyett. Seine Seele ftredfte unb be^nte fid) maf)ttd>
in bem feligfro^en ©ef£i|>X, feineS i&etfeS gettifc ju fein, feineS i>eile$,
bat t$m fein Seufel raube, gefc&toeige bcnn ein SWenfcfc* Unb fo
ernwc^S tf>m t>on $ier ber ftomme leibenf<$afttid&e §ro$ unb bie
ftnbli^e £eraen$fr5$Kc§feit, ber ftegreic^e, fiber bie ganje QBelt
$tn ftrielenbe Jehtmor, ber bei alter ®erb$ett un3 fo entjfidft, unb bie
unemtfibli^e Sj>anrttraft, mit ber fein t>om SDWnc^Sbienft ge-
fd^m&d^ter ^drper bie unglaublid&e 'SlrbettSlafi betofiltigte unb
feiner ©ebrecfcen immer nrieber &err tturbe,

( 3QBa« n>ir $ter in tt>enig Sft^en ^tnfdjreiben, nxxr bat 9Berf
meler 3a$re. fiangfam unb attm&$tf<$, nrie fie begomten, fe$te fid)
and) bie reformatortfcfce Srleimtnte in tym bur<$. ^ofcl $at er
fid) fp&ter an einen Slugenblidt erttmert, ba er fid) juerft ate ein
neuer Sttenfcfc finite, ber „burc& bie 'pforte be$ ^arabiefeS" ge«
treten fei — aber barm $at e$ nrieber f$n>erer R&mpft mit feinem
atfen SWenfc^en unb mit feiner frityeren angelemten Sc&ul*
tt>ete$eit beburft, efce „ba* gto^e ftitfe fieuc&ten" fiber tyn fam,
bat tfm ate ein ©rufc auS ber ep>igen £eimat begleitete, n>ie
ba$ Qtrnentfc^t ben 93ett>ofcner ber ^tyenberge. So imtertt<# tt>ar
e$, bafc, obglei<# e$ jur 3eit feiner 9?omreife f<$on ange^oben, e$
bocfc nocfc md)t fxd) fcerauSgearbeitet fyattt ant bem Seelengrunb
5u du^erti^em ^DBiberfpru^ gegen bat, mt tym *>or 2lugen ttaU
€<$t beutf<# aucfc baS ttrieber! <Sx $at nid)t leid&tfertig baS, toat
tym bister teuer tt>ar unb tooran er anbere mit tiefer 'Slnbac&t
$&ngen fa$, t>on fvfy geftreift urie einen ic>anbf<#u$, fonbern er fyat
tt>ieber unb ttrieber geprfift* „%nj$$x Sefr ^J^^JJ^fJHiH^
unb toat — 6in feuAenb ^art serfdblungen 9?ingerpaar . "^rum^
ift au^ fein £eben t>oC ^nfec^tung geblieben unb ift er bit jule^t
man^e ^nf^auung ni(^t loSgetoorben, t>on ber man meinen foflte,
fte ge^e nid^t mit bm anberen jufammen, aber brum |>at er aud^
52

Digitized by

Google

trie sarte Sd&onung bett anberen gegenitbet betyalten unb $at lieber
ettt>ag ftetyen laffen tt>oHen, ate etttKtg augreuten, n>ag t>ielleid^t bod&
einen 6egen entfcielt* „93on innen $eraug", aug bem ©lauben unb
bet fitebe, fte^t fiber bem grojen QBerf ber Srneuerung,

Unb eben begfcatb tt>ar'g aud& ttneber fein ^tidftt>erf, tt>enn aud&
$ie unb ba nod& ein 6tfidf t>om5llten ftefcen blieb, ©ag n>ar i<t ber
©d&aben bet alien 93or$erigen gett>efen, bafc fte ben &ebel nicfyt
tief genug angefettf fatten* < 25a$ falf eg benn, tt>enn man an atlerlei
SWi ^tanben befTerte, aber bie Queflejtt dbt aerftoftfte^ aug ber fie
gefloffen n>aren! < 2Bag §&ttz eg gcniitjt, »emt er nne anbere gegen
bag 93erberben loggejogen tttffre, bag aucfy er in 9*om fa$ ! Slnbere
fyatttn ttrie iene jtommen SOWnd&e &om Stteberrtyem n>o£l in bie
§iefe gegraben, aber fie fatten eg bei ben befeligenben Srfa^rungen
gelaffen unb eg nid&t burd&gearbettet in ©ebanfen unb ^Berfen,
nid&t jur &lar$eit gebracfyt, unb begfalb n>ar*g au<# tt>ieber beim
Qllten geblieben* 9fam aber fonnte tt>irtlid& ein ganj neueg ^efen
baraug tt>erben, t>on ®runb aug unb in ber ganjen ^ttxtt beg
inneren unb ftufceren £ebeng, etn^beutf^egan^elifcbeg gfrrtftentum^
J5atte jebermann n>ie ein ggmgg fotb freien gugang $u m frfrftfte n_,
£erw, fo ftel bie ^rieftermad^t ju <23oben; tat eg ber fffoube altefo,
nxtg fatlfo baa ggflttrffliitfi? ©ie ganje r»mtf<$e ^irc^e mttfamt
tyrer 6j>i$e in ber §iberftabt ttmrbe $x einer Ctnrid&tung, bie
SWenfd&en getroffen fatten unb SWenfd&en ttrieber Snbern lonnten,
n>enn fie nid&t tau$tt. Unb bie ganje ^elt, bie beutfcfye nicfyt am
ttenigften, fd&rie feit 3tt>ei 3a$rbunberten, ba£ fte nid&t tauge unb
ba% man um ©otteg ttriUen flnbern mfiffe, »enn bie QtaaUn unb
93dtter befte^en ttoUten, bmn biefe &ird&e tpar mit tyrem fremben
©eift ein f<$tt>firenbeg ©ift gett>orben, ba fte bod) eine reine Quelle
beg Segeng fein fotlte unb fonnte* 9fam burfte man tin gut ©o
ttriffen fyabm. 3luf benn, SWifoc^ in beiner serborgenen 3etle, tritt
fcerfite aug bem Softer, fag ? eg ben geuten auf ber ©affe, n>ag bu
fiir einen <3d&a$ im 3nnern entbedft faft unb n>ie ber < 39BeIt ge-
^olfen tt>erben tamt!

53

Digitized by LjOOQ IC

fig iff ein anbereg, ein e Gacfre er!enn en unb ein anbereg, bafttr
eimufte^en unb ben Jtompf mann^aft aufaunebmen, ®a fatten
bie frommen ©ottfucfyer m ben &ldftern aucfc t>*rfagt* Qtbet $ier
nun |>ebt fu$ bag Ao^elteb *>on ber $dpfer!eit gftartin gutfterg
an, fttr bag ttrir ^eufe me$r benn ie ein empf&nglicfyeg Sera fcaben,
3m gft tttelalter tt>ar eg bag'be utfc&e 9tttterfcfttt>e rt gett>efen, bag
bie Welt mit 9iuftm erfttEte. 3e$t n>ar eg bai geiftige <5cfttt>ert
biefeg einigen, unerfc&rocfenen SWanneg, ber eg mit emer ganjen
Welt aufhafjtm fiangfam ttieber unb nid&t in flberf<#a$Mtg feiner
&raft, aber bocfc ein beutfc&er SWic&ael, ber einen fceiligen ©otteg*
50m in fid) fpttrt, tt>etm er fiefct, ttKtg gegen ©otteg Wort utti)
©ebot ift unb ber in femeg ©otteg ^uftrag breinf<#Wgt, Seit er
in 9*om unb #8ln gett>efen unb in Wittenberg ^ofeffor unb ^e-
biger tt>ar, n>erben £u#erg Qlugen bo<# fetter fttr bai 93erberben
um $n £er, unb er beginnt einjufe^en, bafy ein 3ufamrnen$ang in
bem©anjen ift unb man mit bem einen £i#t bag ©anje burcfy-
leucfyten milffe* Wieber f>at er fld^ ni<$t auf bie ©trafce fcmgeftellt
unb eine laute We^flage angeftimmt, fonbern n>ie eg feineg ^mteg
tt>ar, auf ^at^eber unb Ratted f>at er in treuer $luglegung ber
i&etligen Shrift unb in fteter $lugeinanberfetung mit ben ttrirf-
lichen 3uft4nben in ber Wittenberger ©emeinbe ju beffern ange-
fangem <8an% f<#lic&te, einfacfye ©inge! S) ie aefrn ©ebote unb
ba g 93aterunfe r $ at er ben geuten auggelegit . Wag fatten
bie SWenfc&en auc§ aug bem (E&riftenfym gemad&t! ©egen ben
fieitigenbienft unb. ben Waflfafrrtgunfug, ber bamalg ein e wafrre
g Solfgfrantyeit g etporben jga r, unb atte bie anberen ©inge
jog er log unb rebete mit bm £euten m guteg beutfcfceg Wort,
nid>t nur bem ©inne, aud> ber fform nac§* Wag rebete biefer
SWiJn^ fttr eine Spracfye! ©a n>ar atleg t>erft4nbli<#, *>on berber
^raft unb f<$lagenbem Spott unb babei bocfc burc&tttfirmt wn
imtiger #r<5mmigfeit unb ^eifcem Wunfcfc ju $elfen, SWan $&lt
eg ni<$t fttr m<5gli<$, bafc ein gele^rter ^rofeffor folc&e Worte
frnben lonnte* ®a mufyt bod) eine ganj ungebrod^ene 9latur-
fraft fein, ber all bie SSttcfyeweig^ei* wd># fatte an^aben
54

Digitized by

Google

fiJnnen unb bie nun unmittelbat ^et&otbtad), t>ou Aetj ju Aetjen
btingenb,

Hnb betfelbe £u#et $at ju gleicfyet 3eit auf bem &a#ebet
ben flo m p f m it bet often £efee auf ftewmmen , bie bie ^etefceit
biefet $Beftrtt>ie tfeoie alten gtiec&iftyen ^Uofo^en auSgebttbet,
loetmengte mit bet ^ei^eif beg £eben«, bie au$ ©oft iff: ftembet
©eift in bet c&tifttic&en ©laubenS- unb ©iftenle^te, bie ewfad& auS
bet <3$tift ju entne^men fei, tt>oju ein beutftyet $$eoIog leine ^n-
leif>e bei btn alten Aeiben ju ma<#en btauc&e, nein, -ni epotft tofa p
ei n gfreolog e, bet ^w^to|neJgj^ 60 fifyne 6ft$e

$at et im ©eptembet 1517 8ffentli<$ settteten unb auSgefcen laffen.
6ie fu^ten n>ie ein ^li^ in bai ftolje ©ebfiube bet <3$utgele$t-
famfeit — *>on ben einen begtiifct ate eine beftetenbe Oat, *>on ben
anbeten, tt>ie feinen alten £e$tetn in Stfutt, ate eine £fifterung an-
g?fe$em «2lbet fie aHein ^dften bm ©tutm, bet nun font, ni<#t tnt-
feffelt* ©a abet I<5fte ben ^ofeffot nun ttnebet bet Seelfotget ab,
bet in bet ©emeinbe bie ^^K{ ^ ffli^ip &nbe nicftt me$t etttug,
tt>eil fte bie Seeten t>8ttig unb tettungSlog in 'Setnrittung ju btmgen
bto^ten, 3nbem et bm nun n>iebet ba$ gele^rte ©ett>anb um«
tt>atf unb ju einem Slebetompf iibet 95 neue son tym foteimf<# auf-
gefteUte <5tt$e auffotbette, lam baS, mi writ bie beutfc fre 9fofot«^
motion nennen. <£t |>at fofitet toofy gettwfrt, bafc bamitSaS „lu#et-
f<$e fifitmen 11 begatm, abet aucfc befomtf, ba$ et tt>ie son „ungef&$t
unb nic&t mit StRiUm" in biefe bitten eingetteten fei* ©anj &on
innen fjetauS, eineS auS bem anbeten folgenb, fo n>ie $iet biefe
Satfacfce mittm in unfetem ^apitel Joetjei^net ift ®n^Bfi^
lutionfit gefrgftnl icfren 6dfrtog3, bet muttt>tflig an* 3etttummetn
gebt, tt>at »t^et 'ipabtlicfc ntyt.

©ennocfc Meibt'* fc&on te<$t, bafc n>it ben 31, Ofto bet 15 17
a te ©ebuttstog bet ^^foy ma tio n ^^je riu „€« »a^"ateo^^(| » ben
fiimmel eiftfleftttr'st unb bie SBelt in ^tanb gefe$t $8tte/ meint
£u#et im 9fcl<*Mi(f auf biefen 3 1nfong im glbfofrftteit, ®ie lam
bag »o$l? <£ben ttett eineS am anbetn $mg unb bds'©anje einen
gto^en 3ufammen^ang bilbete. <2lbet bag genilgt bo<j^ ni(^t # 6$

55

Digitized by

Google

gab ^nfte, tt>o bag fitfte tint) bai £e$te ganj befonbetS na$e bei*
einanbet lagen, n>o bag 3mtetK<$fte am meiften t>etau§etli<#t toax
unb tt>o fu$ £u$etg ©tunbetfatytung ba^et am f<$tt>etften gettoffen
fa$* 93on bem ffi adffinnen tibet bie ttdfrtige 9feue unb ^ufo fe atf e
fein it metet ffarofrf begonnen ; et fyattt ben fftieben gettomten, ate
et einfafc, bafc SOTenfc^entoetJ trie, aucfc tto e« butcfc e$ttt<#e, auf-
tid^tffle ©efmnung gettagen fei, auSrei<#e *>ot bem fceittgen ©oft
Hnb in biefem frftfrftUcfren 3ubefabla§, ben bet ©ominifanet 3o$ann
$e$el im natyen 3iitetbogJ fettyielt, ttxrc bie frolKommenfte ©ftnben-
setgebung batfteboten, €tfa§ jebet 6ttaf e flit biefe unb jene Welt,
fa and) be* 6$ulb, alfo bag $lltet$8<#fte, gegen bag aHetgetingfte
SWenfc^emoetf, bie 3a£lung eineg ©itbetlingg, bet noc§ baju nad>
6tanb nvb 93ermiJgen abgeftuft toax. 5llfo bie 9 3n^e ein ©elbftftrf
unb bie ©nabeein 3ettel, ben man in einen ©dbtanf emfdjliefcen
tatm! SWufcte bag ni<$t jebeg e$tli<#e beutf^e&etj empflten! Slber
tt>eit gefe^lt — in 6<$aten liefen feine ^eid&ttinbet aug Witten-
berg fcinilbet unb gotten ftcfy fttt ein ^illigeg bie Seelen- unb Sitten-
setberbnig $eitm ®a mufcte bet beutf<#e SOTicfyel bremfd&lagen!
Unb nun n>ar nod& etng auf bet anbeten 6eite* 60 teijbat tt>ie
fiuf^et an biefer ©telle tt>at, fo teijbat au<# getabe bie t>ettt>etf<$te
^itcfce. ^ttdtf nut, n>eit bet 2lbla$>anbel, nrie atleg, toai auf bie
$rfi<#ett feine 9te<$nung fe$t, fe^r beliebt tt>at, fonbetn tt>eil eg
unmtttelbat mit beg ^aftfteg £ebenginteteffe jufammen^ing* ilnb
getabe in biefem 3nteteffe tt>ar nnebet bie $<5<$fte teligifife Wtitbe
be« t8mif<$en 6tu$te mit feinem &ufcetli<$ften < ft tutffiebltofffi , bai
©eiftli^fte mit bm Weltli<$ften, bag Wefen mit btm <3$ein fo
butc&einanbet gett>itrt, bafc bag etfte butcfc bag $tt>eite x>dltig t>er-
bedft, ja etfe$t n>etben lonnte, anbetetfeitg abet, n>enn man gegen
bai jtteite sotging, au<$ bai etfte mit in bm Slbgtunb ju ftfttjen
bto^te* <£)mn toai lonnte e$ AiJ^ete* geben ate be« ^apfteS,
^ etti 6tellt)etttetet g # 6<^lflfftfgettKttt im &imm^ unb auf gtben? _
Wat fte nic$t9Ratt$&uS l^&wn^^ Unb^

nun nmtbe fie au$genu$t, urn in bet G$tiffen$ett bag ©elb filt^ben
93au bet j>tunft>otten rfimif^en ^etetgfitA e jufammenjubtingen,
56

Digitized by

Google

ber nid&t ferttg n>erben n>ottte* g y fftyn&ftuff / n>ie bte piipftttd&e
Sftrfenfteuer, bie bem SWebiceer auf bem ^aj>ftftu$l, £eo, Don
feinen florenttnifcfyen fianbsleuten, ben ^abgierigen ^aufmatmS-
feelen, eingerebet tt>orben fei — 93riefen sufolge, bie in $)eutfd)lanb
umtfefen! ©amit toerewte ftd& baS ©elbbebiirfnte be$ etften unb
mfid&ttgften beutftyen &tr<#enfitrften, ber jugleid) ^urffirft ttxtr,
Sltbred^wn^ainj, ber, gegen bie fird&ttdje 9?egel, aud& im ^efte
t>on^S^5wg*u!{r k Aalt)erftabt / btm ^apfte fdr feine brei 93^-
tflmer einen fcfyn>eren £aufen @ett> ju 5a$Ien ^atte unb bei bent
^blaf^anbel in feinen fianben ba$ 9Wtige fceraugjufcfyfogen fcoffen
burftel Hub baju att bai anbere 2lufcerlicfye: bafy bit ©elbfiirften,
bie <2Beltbanf ierS *>on bamate, bie Rugger* in QlugSburg, bie bat
©elb t>orgefd&offen fatten, tyre ^ontoriften ate Qluffe^er mit fcerum-
jiefcen Kefcen unb bafc ber QlngeffeKte §e$el felbft afleS tat, um bc&
an fid& fd&on ©robe nod& ju *>ergrdbern, 'Sktyrlid), leine ^antafte
fdnnte einen <5aVL jufammenbenfen, in bem bie ©runbfcfy&ben ber
t>ertt>elfd&ten unb t>er»eWid&ten #ird&e beutlicfyer jutage treten ate
in biefem ^JMaffrgat $ein Wunber, bafc bie ganje &rd>e in«
< 3QBanfen tarn, ate ber beutfd&e SOTid&el baran ftiefc.

9io<# fein 3a^r nxtr ^erurn, ba ftanb Cutler in SlugSburg
*>or bem p&pftttd&en ©efanbten (Eajetan unb fottte tt>iberrufen, n>emt
xtifyt bai 6d&limmfte eintreten fottte — ber b^^jS^^jjs^ b«tt M
itatte nifc&en ^ ar binaL ( Sfhxn n>ar e$ frettidfr fdfcon fd&tterer, bie er»
to mrte ^Ba^t^eit in bie Oat umjufe^en, ate auf $anjet unb Jtot^eber
im ftitten Wittenberg !

^ber eben bieS 3a$r fatU tyn aud& ein gut 6tiidf wetter-
gebrad&t im inneren SBSafatnm. 3Ba« fattt e$ bod& atteS ent&alten!
2tte ob bie gnget ©ottegj ffiot e nt&uf er gew efen tttfren, fo feien feine
6tt$e fiber ben 2lb(a§ burd^ bie beutfd&en £anbe geffogen, $at
fpfiter einer t>on feinen Qln^fingern btfyaupttt. ®a toKtr ein $luf«
fcord&en, ein freubige* 3uftimmen, aber au<$ ein bebenfticfyeS $opf-
fafltteln, ein ^eftiger Wtberforucfy, £aien unb ©ele^rten ging bai

57

Digitized by

Google

glet<$ermafcen an, toaS ba aerfcanbelt nmrbe, unb n>ie e$ &on£utf>er
be^anbelt tt>ar, ba&on Joerftanb au<$ ber einfacfye SWatm genug:
r ,Q3gffgr i&% ben 5lrmenju geben, beffer fein Sxiui m Joerforgen,
a te ben 2lbfaft yt faufen ", unb , f < 3QBatum ber ^apftf ni<$t Keber
ani feinem 9tiefenreid)tum ate au$ bem ©elbe ber Qlrmen feine
^eterSfird&e baue," unb „3u Slfdje bretmen nrftebe ber ^apft
6t* Refers gtonjenbeS Sxtui in 9*om, tt>enn er nrflffte, n>ie baS
©elb jum ^au mit £aut, $leifd& unb 95ein feiner 6d&afe ju-
fammengebrad&t ioerbe", unb gum (Sd&fctfc unfer ben „ft>t$igen
fiaienfragen": ffimn ber ^apft bte SSJJad^t $at, unenbKdfc triele
©eelen auS bem ffegefeuer urn einer elenben ©elbgabe ttriHen ffir
einen $ir<$enbau ju erlfifen, nnirum entleert er bann nid^t Keber
um ber atterfceiKgften £iebe unb ber 9^ot ber Seelen toitten bai
ganje ^egefeuer?" — < 3DBie foKfen ftd& ba md&t aHen#alben bie
9$ren im 93olfe fi>tt>en, bafc bie £aien *>on Wittenberg fo »i§ige
£eute toaren! 3um #rti$ja$r aber $atu £u#er im fd&dnen fieibel-
berg, tt>o$in tyn nrieber eine Orbengjufammenlunft gefltyrt, jitm
erftenmal t>or einem grofcen beutfd&en gele^rten ^ubKfum feine
neuen ttefen ^uffaffungen t>on ber freien ©nabe ©otteS sortragen
bflrfen unb fid& unter ben flugen Ripfm in bem geiftig fo ben>egten
6tibn>eftbeutf<$lanb fttr immer feurige $ln$&nger gen>omien: bie
ft>8teren 9leformatoren t>on ©trafcburg unb Htm unb Wiirttem-
berg ttaren unter ben 3u$8rern, -$teitt$ auS bemfelben <5iib-
beutfd&fonb, auS bem ba^erifd&en 3ngolftabt, war aud& eine ganj
anbere ©timme, bie beS ^^ffS^J^SS^^^ be$ ^ofefforS
Sogatm^S^. ertBnt, ber £utf>er juerft mit ber^runbfrage nad& ber

^^JSii?^ utotitat au f bett £eit> ****' We W ^ offenftd&tKcfc
anber« ttber ben ^Ibla§ getfufcert fyattt, ate ber Joere^rte College in
Wittenberg. Q3teQeid^t Wtti £u#er biefeft beutfc&en SlmtSgenoffen
mit feinem f einen ©egemoorf jum <3d&tt>eigen bringen KJnnen, n>ie
er ben beutfd>en §e$eJ unb feine ©ominifaner mit berbem Wort
ju ftitten fud&te, Slber ba mx eine 6c^rift au$ ^elf^lanb ba^er-
geffogen, bie tt>ar, fo grob fie n>ar, bai ernftefte ©turmjeid^en ge-
tt>efen, aud& Joon einem ©ominilaner, aber t>on einem itatienifd^en,
58

Digitized by

Google

ber jugleid^ am papftlid&en $>of eine fytfyt ©teHung einnafcm,
©tfoeffer SJlajjolini, genannt < pthxxa&. ©ie ^anbelte gerabeju
„flber bie pSpftfid&e ©ett>att" unb fu$r gegen bie SrrtUmer beS
©eutfd&en log, ganj ate ob man no<$ auf jlenem rdmifd&en &onjife
tt>fire, bai foeben ffattgefimben fjatte* 5>a fomtte man au<$ lefen,
bafc bet 93au ^^ ^ ergfej ^e ein $errtid&eS anb gemetmtii^igeS
593er! fei, ji^^ber^a^p tt>ofrt fteitt>iUige ©aben in €nq>fang
nefcmen Wnne, ba er mit feinem eigenen 9?ei<#tum au<$ t)iele 9Kit«
effer ernftyren mliffe, unb ba er »<*10$J^^
mit feiner bowejten (geiftlid^-tt>elui^t) ^ImtSgettoalt fie tt>o$t
$atte etnfa<$ anbefefcten Wnnen",

© iff ftd&er, bafc e$ £u$er aucfy bem gegeniiber juerft aufs
©oangelium antam, aber ebenfo gettrifc, bafy burdfc bie ebenfo un-
gebilbete ttrie $o<$faf>renbe 2lrt beS ^Celfd^en fein nafionalerStoJ^
gereijt tt>ar, ©d&on &on feiner 9Somreife f>et |>atte er tm iible
SWeimtttfl son ben Statienern mitgebrad&t: er empfanb e« tief, bafc
tynen ber €rnff fe&le unb bafc fie tro^bem auf bie „tolten truttfenen
©eutfd&en" f>erabbtidften, ate feien fte $<$erer $lrt* 9iun ytfjiU er
bem ^ieria*, btxn ff ^Catb- unb ^iefenfop^tften", iibet ^eim: tt>a$
feine S^eotogie ange^e, fo gebe e« offenbar eine itatienifd&e unb eine
germanifd&e; tt>emt er aber bie ^eterSfird&e „ein ®nt be$ ganjen
<££riftem>olfeS nenne, fo fod&en n>ie biHig bie ©eutfd&en", „93iel»
leid&t foUen tt>ir au<$ rdmifd&e ^atdffe, SKauern, ©trafcen unb
^rliden bauen, bamit ber ©teuerfd&raube lein Snbe fei* ©arum/
mein 93ater, rate i<$, ttrie i<$ eS fd&ulbig bin, btn 9Wenf<$en, bafc
fte juerft ben IfbtnfotQW gemftefo wofrttun, bamt erft tyren &tr<$en
fcelfen, ju atterle^t aber ber r<$mif<$en ^eterSfird&e, b^mem
ffircften finb nni Uin 9fr4e *" Unb %at ber r8mif<$e £of fo t>tel
SOftteffer, tt>aram minbert er fte nid&t unb aerfd&lingt ftatt beffen felbft
ben €rbfoete? VSmn er aber ben ^apft jum &aifer mad&e, fo tt>iffen
SJiajimilian unb ©eutfd&fonb nid^t« bat>on, glauben^ aud^ nid&tl
Unb mit ^eter^fird^en I8ff man leine Caienjtpeifell

60 fyattt ber Cutler 8« t>em, ber bai ©prad^ro^r 9?om«
n>ar, gerebet unb ba$ nod^ fe^r gnfibig gefimben, benn an ©taupi^

59

Digitized by

Google

tt>eber aon ^apff no<$ &onjtt eittxiS toeifc, tt>ar man md&t gefommem
3m ©egenteil, man fcatte ben Smfy aerbramtt, ber son feme bie
Wa^ett son ber #tr<$e gea^nt $atte* 60 tt>ar man bmn flug«
ttrieber beim aUmfid&tigen ^apfflum ttrie ju&or* $lber bet ben
^ifrffen unb ^aifern fafc ber ©ebanfe no<$ immer feff feit ienen
3eiten wn &onfians unb 95afel: t>ieUeid^t genfigt'*, tt>enn man
nur ba« ^apfttum befd&neibet, aber bie r8mif<$e 5ttr<$e fonff be-
Id^f! 3)er ©ebanfe tt>ar namentfidfr in 3)eutf<$lanb ganj aoCtetftm-
U<$* 3)afc aber bie £onfianjer 93ater ben SSS^men aerbrannt
fatten, mad&te fie in ber (Ermnerung nur nod& efcrnrftrbiger, Unb
and) ber e$rli<$e Cutler, ber fid& in feiner beutfd&en 9totur fo
fcfo ger son efttKtS $ ett rem lo3rei£ en fonnte, b& iange^geba^fT
fo ge&i'S trieUetd&i* ©erabe wm %ig3burger 9lei<$$tag %<xt fyn
biefer ©eiff angett>e$t, unb er f>at na<$ ibaufe gefd&rieben, bie Sinter-
fd^eibung, bie man bort gemad&t babe jttrifd&en r8mifd&em J5of unb
r8mifd&er &tr<#e fei fym ganj erldfenb* ©arum £at er aud& na<$
feiner 9ttidffe£r in Wittenberg gleid& &om ^apfte feiertidfc 93c-
rufimg an ein &onjti eingelegt, n>ie ba$ bamate triele, au<$ gauge
Mnfoerfttfiten getan fatten*

9fcm aber ging'3 in Qtipm no<$ urn biefeS le$te Snbe be3
WegS, 3mterli<$ tt>ar er freilid& au<$ barttber fd&on ISngff im
reinen: and) ein gondii famt teet u Slber e3 gait ttrieber: fottte e3
einen beutUd&en fd&arfen &fong geben, fo mufcte e3 t>or atter Weft
befannt tt>erben* ©afttr $at batm ber Sdf geforgt, unb au<$ bafdr,
bafc ber ©d&ritt &om 3)enfen jum Aanbeln £utf>er fo fd&toer unb
empfmbti<$ ttrie m8gtid& gemad&t ttntrbe, berm fuf< *>or bie Stage
ttwrbe ber beutfd&e £u#er geftelft, ob bai Konjil benn in ber t>er-
$afcten bi$mifd&en <5a<$e geirrt §aU. Unb ba bat £ut$er gejeigt,
bafc er au<$ in ber allerebelften SSebeutungein e$rlid&er ®eutfd&er
war, ein ed&ter ^iad&fomme berer, bie aud^ bag ©oangelium felbff
nid^t t)on ft<$ tt>iefen, tt>eil e8 au« ber Stembe fam, unb ft^ nid&t arm
marten baburd^, ba§ fte t>on anberen QSdKern nid^tg -6o£e3 lernen
tt>oQten^ Wiber feinen natiMid&en ©tolj tyat er ftd^ bai ^Sefennfm*
abgerungen, bafy unter ben Sfi$en be« $>u% unb ber ^S^men t)iele
62

Digitized by

Google

fe$r cfytiftlic^e getoefen feien, ttrie bie *>on bet pfipftUd&en WiQttoalt,
trnb au<$ ein aUgemeineS ^otQil ffimte fie nid^t fcetuttetfen gegen
bk < 2DBa^eit, bie aHein in bet fietttgen 6<$tift fei*

©a ttxtr e3 nun £etau$ 1 3ft toebet bet eine SSifc^of su 9lom,
no$ bie ©efamtfcei* aUet SSifd&iJfe auf einem ^onjit bet itttumS*
Xofe ©eti^^of, fo fbtft bie bj ffidfli&e ^tieftetfitcfye tt betbauttt
ba$im ®a ging ein $lufatmen, ging ein Jbau<# bet Sftei^eit but<$
bie < 2BeltI ftie guftetanet, $ie ffion^mftot — fciefc e3 feit Cefpsig*
Httb a\& bai 3abt 1520 lam, ttmtbe eg Stirling in beutfd&en Canbem
hamate fyat Cutset, beffen ftebet taftloS iibet bai ^apiet flog,
bie btei gtofcen 6d&tiften gef<$tieben, bk feinen ^mm aHein un-
ftetbfoft ma<$en toiitben, ttrie bk &otintbetbtiefe ben ^aulu**
3)ie btitte abet tt>at bie feinfte unb tteffte untet i^nem $>at et in ber
jtt>eiten son bet (ge fanfienfdHxft fl e fptocb en, in bet biejlfcsfj&lebe,
fo $at et in biefet flit ftcfy j>etf<taK<# bat fyofyt £ieb gonjbe t g tegLeif
gefungen, ton bet Qtetyett erneS <£&ttftenmenf<$em £u$et tt>at
tin tt>a$t£aft fteiet beutfc^et SOCmn getPotoeJTWtt et ben §3 ann
beS ft emben ©etfte3 gebtodb en fyattt babut<$, ba% et untettan
gett>otben tt>at einem $<$eten £ettn, btm ©oft, bet but<# E&tiftuS
in feinem -feetjen unb ©ettriffen bai fteima<$enbe ^ott geft>to<$en
f>atte unb bet i$n nut ju einem 3)ienft aetpfftd&tet $atte, bem
S Henft am 9iftcffi em

Qlbet ba« tt>at nun getabe bie <5a<fyt. 3)et £8<$fte, bet not-
tt>enbigfte ©ienft tt>at, bafc man thin biefe Stei^eit au<$ ben SftW&ften,
feinen Jieben Qeutfc^en" alien btftd&te — ba% man bk &it<$e
etWfe au$ jenet „ babflomfd>en © efangenfcfraft", ba fte fetn *>on
ben ttxi^ten iae tftgfflmetn ja | me bag^Subewotl in bef""35et^
bamwng — baSon benn btelWeite ©d^rift fcanbelte. Witt ttriU
$elfen, ba bie £it$e ft# felbft nic&t fcilft? Sluf, beutf<$e« 93otf,
$ilf bit felbft 1 3)ie le$te 6c§tift, bie bet 3eit na<$ bie etfife ift,
tt>at bie ,/2ln ben c§tiftli<$en 5lbel beutfd&et Nation".

63

Digitized by LjOOQIC

3. 8apM

§)er ^Bortfft^rer ber beutfd)en Nation

3n benfelben $agen, ba ftd^ in Ceipjig bie btibtn SSauernfityne,
ber <o6)toabt Sd unb ber Springer £u#er, ju entfd&eiben-
bem ©etfteSfampf rtiffeten, gtng m ber alien ©tabt ^rattffurt am
2Rain ein anberer &amj>f ju €nbe, ber fttr ba$ politif^e £e6en
©eutfd&fonbS ebenfatte bie €ntf<$etbung brad&te* $lm 28* Sum
frity 7 £tyr serfitabeten bie Sturmgtodfen bur<$ bretmaligeS ©eKtut
ben ^itrgern, ba& bie 5?urfiirffen be* SRek&S jur SReffe in 6t.
SSarf&otomfi gingen, fftr bie anfd&liefcenbe SRkfyl eineS neuen
beutfd&en &aifer$ b^n ©egen be3 SlQmft^tigen ju erfle^en* 3)enn
im Sanuar $atte ^aifer 9Way bie Slugen fttr immer jugetan, feine
©eele hxi jule$t ganj jugettoanbt btm gr&fcten aller ^tftne, bie er
fite bk <£fyn feine* -SaufeS ie gefromtem 3)er Sob follte biefeS
£eben baburdfc feiJnen, bafc er bie ^forte ttmrbe sur Srfffittung
einer 9ttefen$offnung: fein (frtfel &8nig &art von ©panien unb
^eapel fottte fein 6rbe auf bm beuifd&en S^rone tt>erben* 3m
93eft$ ber 8fterreu$if<$en <£rbfonbe unb SSurgunbS, mxt ber 3tu$«
ftd&t auf 95d^men utib Slngarn tt>ar -ftabSburg bann mit einem
Silage unbeffcttten bie erfte ^elfmad&t* <£$ gab jtt>ei, bie e$
feineSfattS butben fomtfen, 3)er eine tt>ar Stanj &on ftxanb
rei<#, ber bamxt in @efa£r geriet, utri&ammttt unb erbriidft ju
toerben, ©arum tt>arb er felbff urn bie &rone, unb e$ tt>ar tym
ttKi^aftig au<$ fd&on gelungen,- stt>ei beutfd&e &urfttrffen ju ge*
ttrinnen, f<$ma<$*>oH genug, unb btefeS &5nig$ natitelid&er 93unbe8*
genoffe tt>ar — ber ffaftft, ber ©felfoertrefer ^etri, nid&t ate S>oxt
64

Digitized by

Google

JE Jmmlifdfrer ©no benf cfra^e, fonbern ate n>eltlic^er < 5urft, ate $>m
be$ $ir<$enftaat$ — ben fyattm einft bie le$ten grofcen Siaufen-
taifer *>on 9te<4>el ^et tflbli<$ bebrobt — , ate ©ber$errf<tyer ber
Gtyrtftenbeit, benn nrie fonnte er biefen Slnfprucfy aufrecfyter^atten
gegen einen ^atfer, in beffen 9?ei<$, ttrie man fagte, bie 6onne nid^t
untergmg? 60 £atte ba$ ©piel f<$on lange begomten, ef>e ber Stall
tt>irfli<$ eintrat* 2luf bemfelben 9?et$$tag ju 5lugSburg, an beffen
6nbe EutberS ^erbflr ftattfanb, noar e$ taifer SDfaiy getungen,
bie 3ufttmmung faff alter ^urfttrffen fiir f einen tylan ju erlangem
$aum n>ar er tot, fo ging ba$ ^QBerben unb fteilfcfyen lo$, unb ber
^apft nxtr mitten bajnrifcfyem 3m 3anuar no<$ fd^rieb ber
branbenburgifd&e ^urftoft 3oa$im an feinen Prober 2llbre<$t t>on
SOfeunj t>ertrauli$, bafc ff ber ^apft bei fyofytx ©trafe bem &ur»
filrffen gebieten toilt, in feinem < 2Beg bie beabftd&tigte < 2DBa^l au$»
jufityren",

llnb nun n>ar e$ in ^rariffurt hod) gefd&eben: bie ^urfilrften
toaren auS ber < 2Ba£Wammer, eigentli<$ ber 93ilc^erei ber ^trcfye,
auf ben Cettner getreten unb fatten bem Q3olle t>erfiinbigen laffen,
bafc „i$o ju Cob unb ©£re bent altmfic^tigen ©ott, ju 9iu$ unb
SBoblfa^rt bem rdmif<$en 9?et<$ unb gemeiner Sfcriffen^eit jur
Sprung" einftimmig $arl t>on ©panien gett#lt fei; 22 §rom»
peter fyatttn in bit §romj>ete gefefymettert, bie Orgel fyatttzum
§ebeum burcfy bie £alte be$ @otte$&aufe$ gebrauft, alte ©totfen
fatten gelfiutet unb loon alien Wurmen ber ©tabt tt>ar gefdfyoffen
tt>orbem ©anj julettf £atte au<$ no<$ ber ^apft umgef<$tt>enft,
na<$bem er balb ben, balb ben, eine3eitlang ^riebrid^ t>on<3a<$fen,
ju feinem ^anbibaten erfifirt fyatti. 3)er ©rud tt>ar su grof* ge*
tt>efem 5)te 3et<$en ber feftlid&en ^reube entfprac^en bteSmal gang
bem 3ubcl be$ 93otfe, ba$ ftd& mit ^Segeifterung auf bie 6eite
biefer < 3QBa^l &arte gefc^lagen fyattt. 3)a$ n>ar bie Stimmung bei
ben Srappen be* „6d&tt>fibif<$en SSunbeS", bie unter ©irfingen in
ber ©bene t>on SOfatns lagerten unb fiber beren ©rflfje bie ttrilbeften
©eriicfyte in ^ranffurt t>on 9Kunb ju Wunb gingen; -bag n>ar fte
bei ben 9£ei$$rittern unb in ben 9Sei<$$ftfibten, unb bie beften

©on Scfcu&ert, Cutler 5 65

Digitized by

Google

ber beutfcfyen $&rftm, ton bic Sad&fen, batten ba* ®leid£)e tt>ie
bag 93oK,

QBarum eigentlid^ ? 3Bar ber neunje^njityrige &arl nid>t em

fr ember unb ferner SOfemn, t>on bent man fo gut ttrie nicfytS tt>u^te?

5reilid&, ber 6<tyn ^UippS t>on ^Surgunb unb SabSburgS birefter

Gprofc, aber bo<$ au<$ ber Sityn ber fpaniftyen 3<tyanna, bit man

bie QJktynfumige nemtt 1 (£r jogen in ben ^ieberfonben unb in SDfobrib

ju £aufe, ate tym §)eutf<$lanb nod) em polttiftyer unb geogra$>if<$er

95egriff nxtrl ^ir femten bie beutf<$en Soften unb ttriffen, n>ie

fef>r fte auf tyre ©etbfffinbigfett ^iclfen* 93'ei tynen iff* ju begreifen,

ba% xfyntn ein ferner &8nig, ben feine au$n>flrtigen 9?egenfen*

gefd&Sfte unb 'SBeltyflnbet t>on attju leb^after Stmrofd&ung in bie

beutfcfyen 3)inge unb tyre ^euorbnung ab^alten mufcte, nxd)t un-

Ueb ttKir, tfeber ate ber bebr<tytf<$ wtye unb mftcfytige 9ia<$bar in

3*anfcei<$, aber ba$ 93oH? 3Bie eS su gefd&e^en pflegt, &fore$

unb SlnflareS, Selbftfti<$tige$ unb 3beale$ mifd&ten fxd) babeu 3)a

n>ar e$ bei 6tftbtern unb 9iHt em n>ie beim Qtmtxnm < 3Jtatm bie 2ln-

£fingtf<$fett an ba$ Slnbenfen be$ *>ofltetiimli<$en rittertfd&en ^atfer$

QJtoy, ber biefen Snfel nun bod) $um 9ta<$foiger beftimmt fyattt,

ba toax e$ hex ben retd&en &auf£erren bie 9?e<#mmg auf mm grofje

«&anbetet>erbinbungen fiber 2lnttt>erpen unb bte jenfeitS be$ grofcen

QBafferS* ( 2Bar bo<$ thtn bamate bie ^eriobe ber Sntbecfungen

begonnen tporben, bie ben ©eft<$t$frete ber SOtenfcfyen iiber bie

ganje (£rbe eweiferten, unb fpanifd&e 6<#iffe nxtren t>oran, 3)a-

mhtn tt>aren bod) xait ilberraf^enber ©tdrfe bie nationalen 6mp»

finbungen ewacfyil SOfom n>ottte bm fyanznxann nxd)t, befonberS

am 9$em mcfyf, au<$ htx bm Sibgenoffen in ber 6d&tt>eis nxd)t,

bie bamate nod) ein fcfyitaes 3eugnte tyre£ 3ugef><Jrigfett$gefityte

ablegten: fte fd&icften 95otfd^aft ju 8tiebri<$ bem ^eifen, er mdge

bafiir forgen, bafy nur ein 3)eutf<$er gett>ftyti ttrfirbe unb ff bie €£re

ben 3)eutfd&en er^alten bttebe, btnxi fte ad^ten e« ganj bef<$tt>erli<$,

bafy einer au« einer anbtxn 9lation jum rftmifd^en ^8nig folte

ertt>fi^lt tperben^, unb fte tttfren erbdtig, mit 5rup|)en bk VRa^l

in Q^anffurt nad^ biefer 9lid&tung ju unterftii^en* Unb ^riebrid^

66

Digitized by

Google

Itefc fxd) bamal* t>on feincn ^ofefforen ein ®uta<$ten au^arbeiten
iiber bie ^rage, ob ein anberer ate ein 5)euifd&er $<Jnig fein Wrote.
$art aber $atte e* aerffanben, bet gutett SKeimmg, bie man *>on $ro
fyatu, nadfoufcelfen, er fei tin guter 3)eutf<$er „*on ©ebBit unb
©emiit, t>on ©eburi unb 3unge"*

<2Bar ba« ber <$aU, et, fo fcfyien ja bie 3eit ber grofcen beutfd>en
&aifer au* bem SKiitelafter ttrieberaufef>ren, ba bie beutf<$e &raft
t>om Slufgang bi* juro 9iiebergang ffcfy geftenb ma<$te* 3)er erffe
^ari, bet ©rofce, fyattt ja in ©panten unb an ber §)onau unb in
3talien feine ©renjffeine ge^abf, lonnte ni<$t biefer ffinfte $art ein
noti) grftfcerer tuerben? Aatte er 9teapel baju, fo n>ar er ttrie $arl
ber ©rofce unb ^riebri^ IL jufammen, benn bann fyattt er neben
^ranfreirf), ba$ er umfafcte, au<$ ftocfy ben ^apfi in feiner ©etpaft,
unentrinnbar; ba* mufcte ein Q3ertreter ber @&riffen$eif n>erben,
mit ber ganjen ©lorie ber alien ^aifer umgeben, aber mit einer
$fiUe ttrirKt<$er ( 3Jla6)t / ber mufytt and) 9tom au*fiedKn unb feiner
station ein better toerbenl

60 retcfyten ft<$ Srinnerung unb &offnung bie Syxnb unb
fityrten einen 9?eigentanj auf t>or bem ©etffe be* lieben $>anfafte«
begabten beutf<$en 930ft*, unb jebermann n>ar einig: e* iff eine
<5$tdffatefiunbe be* beutf^en 93ofte** 3)ie tt>ar e* benn au<$,
n>emt and) ein n>enig anber* £erum, ate ftd> bie fubilierenbe 3Kenge

t>a$ bamate trftumte*

* * 7

&are* nnb Slnflare* — bei ben einen bie*, ben anbexm jene*,
bur<$emanber 1 £iber eine* tt>ar man ft<$ boc§ bei $0$ unb niebrig
gemeinfam flar : gegen 9loro mufcte etnxi* gef<$e£en* ®er pa^ionale
QhjfJ^tgung fyatti bureau* biefe ^Benbung genommen, flofc ju-
fammen mit ber religidfen ©Srung, fo ba% beibe* tine 3ettfong
gar ni<$t aoneinanber ju fonbern tt>ar* Qlber au<$ alte*, tt>a* fonfi
an b umpfer Sforufte fan 93otjfe , an ofpenem 'BMberfprucfy im ^reife
ber ©ebilbeten, nammtlid) an btn 6o<$f<$ulen \Mi, gennmn unfer
bem ©rutf ber £o<$fpannung in jenen erregten $agen immer beut«
\\6)tx biefe 6pt$e*

67

Digitized by

Google

©ebon fonge fatten fkb tie 93auern fOr t£r ^eifteit ffireben
mit rettgidfen Morten gefcbmfitft 9lun fcbrieben bet „arme Ron*
rat) 11 unb bet „93unbf<$ub" ben &anq>f fto« „g»itUc$e 9*^",
bad mit bem bet &ircfye ni<$t* ju tun §at, auf ibre ^a^ne, unb
roemt unb n>o ein Slufftanb aufflatferte, ging eg gettrifc ben ,/^faffen"
\xt\b intern 9lei(^fum an ben &ragen* 5lu$ btefen $iefen grottte e$
nun immer ftSrfer $erauf. 'SMe etn aufgeftifcter SStenenfcbioarm
aber ttKtren bte SOlftmter ber neuen freieren ©eifteSbtfbung, bie
,/^oeten" unb „£umaniften". ©ie fatten febon ju*>or etne immer
fd&Srfere 9Sebe gefttbrt unb alleS getan, urn bte ©etftli<b!eit bmt
©pott unb ber <33eracbtung preiSsugeben* ^Bemt aucb tn latetnifcber
©pracfye, fie tt>enben ft<$ bo<$ an roeite &reife beS 93oBte in berbem,
banbfeftem SBSty, ber immer in erffer £inie bie Sircfye jur 3iel«
febeibe $at unb 9?om felbft immer weniger febont, 3)a tt>ar ein
§fibinger ^ofeffor, aucb ein ftytoSbifcfyer Skuernfobn n>ie <&l,
&einri<$ SSebel mit 9iamen, ber $atte 1508 eine „$>otf)btxt ber
QJenuS 11 gefebrieben, babei bie SSettelmftncfye aU bie erften SMener
ber £iebe$g8ttin auftreten unb aucb bie ^ftpfte unb ^arbinftle nicbt
febten foffem c 3QBie tt>ar er gegen ben $lbtafc loSgejogen! ^^SBa*
jtcb ba$ atte SOfaittetcben in ibrem &afifen $&lt, toai jtcb ber geniig*
fame ^Sauer son feinem SOfambe abjtebt, aUe €rft>arntffe ber 9*eicben
utib Qlrmen frifct er* ©ibft bu nur ©ett>, reifct er atte ©eelen ber
93ftter auS ber &»tte — urn ein ©pottgelb aerfaufen nrir |e$t ben
j&immel, bte 2Utftre in 9?om, unb unter einem &ollen Satfe ttegt
J bie ©eligfeit t>erborgem" 3)erfelbe fammdtt av& bem 93otfemunb
]„©<$tt>fin!e", aug benen man feben fann, xoai ber gemeine < 3Jtatm
nlber 9?om unb bie ^faffen bacbte* Unb bamt tt>ar \a 1509 baS
„£ob ber 9iarr$ett" &on bem beriibmten €ra$mu$, bem ^flrften
ber ©elebrfamfeit, erf<$ienen, bat 27 Qluflagen erlebte unb mit
SSttbern son &an$ Sotbein gefcbmfitft ttmrbe: ba ttKtren benn
unter bm auSbtinbigen ^rren aud^ 93if(^5fe, ^arbinSIe unb
^fitfte ju finben.

Qlber atte flbertreffenb an unmittelbar einfd^lagenber &raft
tt>aren nun Wxxd) t)on SuttenS 6^riftf<eKertaten — tt>abtbaftige
68

Digitized by

Google

$aten mit ber <5eber, Stretcfye ttrie Don beutfcfyem 9tttterf<#tt>ert
unb nicfyt in bie £uft $inein, fonbern mitten in b&& £eben treffenb
— ni<$t nut t>otfetiimli<$, fonbern national, don ^eifcer 93ater«
laxfotlx&t getragen* 6eit er in ben Ie$ten 3eiten tyapft 3uliu$' II.
in 9tom unb Stalien getoefen, fyattz ifcn ein unbfinbiger 3orn er-
fafct, bafc bie 3)eutf<$en jt<$ son biefem 93oH am 9iarrenfeii jie^en
Hefcen, ^urj nafy £ut$er tt>ar er bort getoefen, aber nityt mit
minfytfti) gebunbenen Slugen ttrie biefer, fonbern mit bm freien
95K(J tint* 9Sitter$ unb ^oeten, unb nid>t mit ben ttriffenf$aftlu$
gebunbenen 5lugen ber anberen „.&umamften", bie bie 6<^8n^eit
be$ VUttxtumi auf bem flafftfcfyen SSoben 3talien$ ttber aHe $tetfen
ber ©egemoart $inn>egfe£en liefc, fonbern mit ben offenen eineS
beutfd&en ^atrtoten, ber fein 93aterlanb in feiner Seele trfigt unb
babur<$ $eltftc§tig gett>orben ift 3m ^rityfa^r 1520 erf^ienen bie
w ©efl)ra^e 1 ', in benen er bie ganje Senate feiner Sntriiftung unb
bie Cauge feineS feden ( 3QBt$e* tiber bie t>errottete $ir<$e au$giefct
©a fte^t man in ber einen 3)i<$tung, bie f<$on Slnfang 1519 ent-
ftanben n>ar, ba$ r&itbtx" in ^erfon beim ^arbinal Gajetan
Serberge ma<$en, toeil e$ ba am be£agli<$ften ju leben fei, bte e$
f<$lie#id& bo<$ feine tt>af>re £eimat bei einem Am au$ 9lom ein-
getroffenen #tyftli<$en £ofmann finbet; ba $etfct e$ in einem
anberen: toenn ftd^ bie efcrK<$en unb fleiftfgen 5)eutf<$en bo<$
einmal ermamten ttrfirben unb bie faulen ©rofmen, bie getfflicfyen
SOfalftfggfinger, aerjagen wotlten, toenn bo<$ bie ^ilrften bai vide
©elb, bai fie t>erj>rafcten, ju atibexm, bvm 9fcei<#e fo hxtttx ndtigen
<5a<$en t>ern>enben tt>oHten; in einem britten aber iiber bie „r8mif<$e
©retfalttgfeit": brei 3)inge ftnb e£, bie 9fcomg ^Cilrbe au$ma<$en,
be$ ^ aftfteg JHnfeft en, ber &ettigen J3ebein e unb ber 5fbfo#fram,
brei, bie jatyttoSjmb in 9Som, ge meine ^Beib er, ^^ffe n^u^ ,
Scfrreibe r, brei, bie e$ bort gar ni$t gibt, ©nfalt, g ft&ftigfeit unb
^ rgmmialeit unb fo toeiter, bi$ er f$ttef#i<$ feinem 93aterfonb &or«
^Slt, brei 3)inge liefcen e$ nicfyt Aug toerben, bk 6tumuft{it^ber
ffifrften , ber ffi ieberaana ber ^iffenfebaf t unb ber ^bergtaubejbe*
QSolfe, unb nur bur<$ brei tt>4re ju |>elfett, bur^) ben Srnji ber

69

Digitized by LjOOQIC

3ammet, SWunbfof fyat man bie £aienn>eft gemacfct, abet miinbig
iff fie getootben ober eigenfli<# immet getoefen, ba ©ottjeijgJIia^
ttb etaC fra f unb nicfrf mxt tm ^ieffettotf, unb tyte gottgett>oIften
^itytet bat unb fy&ttt fie auc$ tt>o$l: abet „nid)fg £aben au<$ bie
^onjilien auggeti<$fet, toeil bie S^tften jut>ot tytet fteien SKeinung
finb betaubf n>otben". So milffen fie tyt 5lmt fapfet etgteifen*
„3)ie t8mif<$en j&dflinge, bag finb bie recfyten §iitfen, tt>et<$e bie
&8nige, ^fttffen unb bet 2tbel am etffen angteifen fotlfen." 9lut
fo faun eg anbet^ toetben: tt>ag bleibf iibtig, unb ttKtg iff bag beffe?
*So &5mg, SJfttffen, Qlbel, SfSbfe unb ©emeinben felbff anfingen
unb bet Sa<$e ein (frtbe matyten, auf bafc bie 95ifc^5fe unb ©eifi-
li^en ju folgen Htfad&e T)atttn. u Qtnn fonff iff teine &offmmg
me^t. ,/JBetben bie beutftyen ^iteffen unb bet 5lbel nid>f in fapfetem
Stuff in bet &fit$e bajufun, fo ttritb §)eufftylanb nodjTttriiff toetben
obet ft<$ felbff fteffen muff en."

5>ag iff getoifc, Cutset iff fein ^olififet gett>efen in bem Sinn,
ben man gett>5£nli$ mif biefem SBSvtt t>etbinbef, betm eg lam tym
ffefg auf bag ©eifili^e an, abet et %at bie $unbetffad>en 93et*
fnfipfungen etfatmt, bie jnrifd>en bem ©eifflicfyen unb < 3QBeltIid^>en
f)in unb £et liefen, unb £af fie aufgeldff but<$ ganj neut®t'
battfen* 3)ie $it<$e tt>at felbff ein Sfaaf gewotben unb mif bem
'JBetflicfyen fo JoetfUjf unb t>ettt>a(f>fen, bafc man meinen fonnf e, eg
tofiten nut bie jtoei Seifen betfelben Sad>e, 9Bie Cutset geletnf
fyatti, in feinet #eologif<$en Sd&utte^te bie ©ebantenffiben, bie
Q^agen in alien tyten 93etstt>eigungen ju fcetfolgen, unb n>ie et t>on
feinem &etnfa$ aug bieg feine ©eftnnff enftoittf f>affe, fo faty et
nun, ttrie bie falf<$eu 93otffellungen t>om tird^Iic^en ^QBefen unb feine
Siuticfyfungen tibetalt in 6faaf unb ©efellf<$aff $ineimtritften, unb
begab fi<$ ang 2lufl5fen, mbem et t>on feinen teligidfen @runb»
auffafiimgen aug neue Q3otffettungen t>om fit<$li$en unb ffaaf-
luften ^efen aufffettfe* 3tt>ei §)inge ffanben i£m ganj feff. ©ag
eine tt>at bieg: bafc eg, tt>enn jebet giann fteien 3uflanfl $u ©off
§ai^ einen geifft id^en /y gfanb iJ gat mrht ^b^n f^mte. bet butd^
cm ge^eimnigiootleg 9?e$f t>on bem n>elflirf)en ©fanb geftennf
72

Digitized by

Google

unb bent t peltlutyen 9?ed) t ent froben fei^ triefate^r ff alle ®&rtffen"
finb „tt>a$r$atttg getjtllt^eW litanbeg JJ , „aUefamt bur<$ bie §aufe
ju ^rieftern gett>cif>t^, ein emjigct „<$rifili<$er ©tanb" unb „tein
Unterftyieb bemt beg 5lmteg aUetn", bag bie ©cmeinbe iibertragt,
unb bie &tr<$e eine tmterlicfye ©emeinfcfyaft, beren ^QBefen bie tya*
£eit unb ni<$t ber 3tt>ang ift g)t e Obrtgfeit abe r — unb bag tt>ar
ba« anbere — i)at nad) ©otteg O rbnung bag 9£ecfrt unb bamit
ben3tt>ang, bie trtfgt ttrie^aulug, 9?8mer am 13, fagt, bag <5<$tt>ert
nicfyt umfonff, $at bie 955fen ju ffrafen unb bie ©uten ju fdjfl^en.
Sie ffl&rt frei ba^er, au<ty fibet ^Dfaffen unb gftflncbe unb fieltt alle
9&iubetei unb <5<$inberei a§, aurf> n>enn fte t>on 95ifc^)8fen unb
^fipften fommen. 60 gibt £u$er mit bet einen £anb ber 9^tjjaL^
ifaejjrei^t unb mit ber anberen bem Gtaat fein eiqen eg_9fa fit»
®ag fyattt ber <5taat f<$on ju ^etbnifdjeriJett, alg ^auuJg an bie
9?8mer f<$rieb, 9iunabet iff '3 je$t eine ,,gemeine(£$riften$eit", eine
<$riftU$e StaatengefeUf<$aft, unb barin ftnb bie ©brtgleiten fetbft
bie twne^mften @liebet\ 6ie fyabtn barum if>re 3tt>angggett>alt,
bag 5lmt unb ^Berf, bag fte ton ©ott $aben, fiber jebermann,
nottt>eife ansutoenben, um ju f) elf en, avid) in 3)mgen, bie
eigentlic^ ber $ir$e obttegen, toenn bie arme $ir<$e ft<$ ntd)t
fcCbfi ^elfen famt, n>eil i^re 93ertreter eg t>er£inbern, ju „etneg
$rtftli<$en Stanbeg 33efferung". 60 $aben t>or alterg ^aifer
SSonffantin unb t>iele anbere &aifer ^onjilien berufen, fo mu%
man |e$t bag tpeltlic^e 6$tt>ert, ben ^bel, bie Soften, bm &aifer
ju £ttfe aufrufen, i$r 9totre<$t augjuiiben alg bie erffen ber
SKitpriefter in gemeiner <££riften$eit, mu§ in fte bringen mit ge-
ttKttfigem 'SBort

®ag tat Cutler nun im ©ommer 1520 in ber un&ergfinglidjen
(Shrift „2ln btn <$rtftti<$en 2lbel beutfd&er 9totton ton txnt&
djriftticfyen Stanbeg SSefferung", bie ein Srfurter ^reunb eine
§romt>ete genannt §at. 3n ber §at, tt>ie ein Aerolb $at er bamit
bie neue 3eit angefiinbigt, $at tt>ie mit einem ^ampfjeicfyen bie
fiarren fiinien $um attgemeinen ©eifferftreit entfeffelt 3n toenig
Sdgen n>aren tyrer 4000 (Sjemplare in atte < 3QBelt gegangem SSeine

73

Digitized by

Google

fagt, fojialpolitifcbe ^Cinfe, t>on benen au<$ fcine le$ten <54$e &oU
ftnb, ba er t>on bet 5lbffeHung ber SKifcftfinbe unter ben £aien
fpricbt, unb t)on ber Sfottoenbigfeit, fo iiberreicfyen £euten tt>ie ben
ifrSflerS „einen 3aunt in* < 3Raul ju legen". ®a b<frt man ben
QSauern teben: 5Bie iff* mdglid), bafc Jo qrofte BforiflKcSe ©fite r
auf einen Aftuf^ ftdg gt A^fo 1 *" — »**** a «e* nidjt au* ber €rbe
S5*S^^^«* nic&t in nrnffltm SM», f*nb«n
in ©otte* ©ebenebeiung ftebt". „®a* tt>ei§ id) tt>of>l, bafc iriel
g8ttH<$er ttrtire Ql(Jertt>erl me£ren unb $aufmannf$aft minbern
unb bie triel beffer tun, bte ber 6$rtft na<$ bie €rbe bearbeiten unb
tyre 9la^rung brau* fudjen", unb „e* ift nod) t>tel £anb, ba*
nic^t umgetrieben unb bearbeitet iff*

<2Ba* fttr einen 9£eicbtum \)attt ©ott in biefen einen ( 3Jtann
gelegt, ber in ben ttefften ©rftnben be* ©eelenleben* ju ibaufe tt>ar
unb mit fo toeitem, freiem SSlitf bie 3)inge biefer ^Belt beurtetfte!
5)er ba* einjelnfte nic&i fiberfab unb bocb alle* in btm einen fc^aute,
tt>a* nottat — ber < 3Jlann ber umigften 93erfenfcmg unb be* ftfir!ften
$umutt* jugleicb!

®enn ber foBte nun anbeben, Seine 6a<$e b<*tt* er felbff
binemgefteltt in bie grSfften ^ragen ber 3eit unb benen bie $>&ribt
gereicfyt, bie ft<$ i$m al* bie heifer ber 3eit barbotem ( 3QBoUtc er
bie ganje 9lation mitreifcen, fo mufcte er jt<# in erffer £inie an bie
oberften 6pi$en fyalttn, an &aifer unb 9£eicb. fitter unb ©etebrte
unb 93auern in Sfcren, aber bier tarn e* auf SytytxtS an* ffaifer
unb 9jteid) batten ja f^on oft bie SSlagen be* 93olt* ju ben ibrigen
gemadjt* 3tt>ar tt>ar nie ettt>a* 9le$tf<$affene* barau* gett>orben,
aber Slnt&ufe ttKiren bo$ genommen, and) |e$t ttrieber in 2tug*«
burg auf bem le$ten 9toi<#*tage be* alten &aifer*, tt>o bie #orbe«
rung btc Sftrfenfteuer burcb ben pfipftlid&en Q^anbtm (Eafetan
beanttt>ortet toorben n>ar mit erneuter 3ufammenfaffung ber SSe-
f<$tt>erben gegen 9lom, mit bem Slntrag auf 3urii($altung ber
5tmtaten $um 3tt>ede be* §ftrfenfcteg*, mit ber $lage fiber bie
76

Digitized by

Google

9ti<$tein£altung ber ^ertrfige, bie ber tyapft mit ben beutfd&en
^fltften gefd&loffen $aht, fo bafcSajetan gat feinen©runb ju roftger
£aune ^afte, at* er Cutset bamate gegenfibertrat* Hnb in biefer
£utberfa<$e batte ^aifer SOfay fetbft cin 3)owelft>iel getrieben, ^afte
^apft £eo t>erjt<$ert, bafc er atte ^>a^>fitic^en gntfd&etbungen gegen
btn frec&en 9K8nd& jum 93ottsug bringen, ba* f>ei^t alfo xm <5aHe
be* QJann* tyn &<A>ttn tt>erbe, aber sugtei<$ bem ^urfttrften enq>«
fofrten, $n ffeifng ju bett>abren, ba man tyn irietteicfyt no<$ braud&en
!8nne* Slnb nun, n>enn SOtaj mit ft<# reben liefc, ttKirum fottte m<$t
fein Snfel, ber junge £>err, &on bem aHe < 3QBeIt ba* 93efte fagte unb
gfoubte, ber nod& neuen, ftarfen ©nbriitfen jugSngli^ fein mod&te,
fern alte& gebeiUgte* faifertic&e* ^mt, S<$ii$er ber 9Ba$r$eit,
Sort ber &ird)e unb aHer QJebrdngten ju fein, mit frifd&er &raft
aufhe^men? ©ie nationale Soffnung, bie urn &art einen ©Jorien»
f^ein legte, fUUte au<$ £u#er* j&ers* glttd LbaritLgin ecftter geufr
fdfrer^ bafc er emem ffre mben se rtra ute f tt>ett er ibm bie^etg enen
fro fren ©eoanten unterj^tej (£* Tog ein &amj>f flir ©ott fern,
bei bem man ft<$ ntd&t auf bie eigene SOJad^t aerfflfct, bann n>irb'*
f<$on beffer geben ate bei ben „teuren ffilrften ^aifer ftriebricfc I,
unb 11/, bie „t>on btn ^fipften fo jfimmerU<$ mit S^en getreten
ftnb", 60 ft>ri<#t e* £u#er au* im Q3ortt>ort jur ©thrift an ben
c&riftlic&en beutfc&en 2lbel, beffen abtigfte* ©Ueb er in bem „eblen
fungen QJtut 11 au* bem &aufe £ab*burg ftebt* Unb barm entttrirft
er ein 95ttb, ba* biefem fcfyon gefaUen fonnte* „£afct beutfd&en
&aifer re<$t unb frei &aifer feinl" 2lber „ber ^apft $at ben $ew
gefreffen, ftrir fjrielen mit bm (SxfyaUn". £u#er gibt ju, tt>eil er'*
nid&t beffer toeifc, bafc ber ^apft einft ba* #aifertum &on ben
©rted&en in Offrom genommen unfo e* ben §)eutfc&en ilbertragen
fyabt, unb er n>ei§ n>obt, bafc ber ^afeff ben $8mg falbt unb tc'6nt,
aber ba* tft ttin ©runb, bafc er nun be* ^aifertum* Srben unb ben
Oberfaifer fpielt, er tt>ilt bai ^aifertum regieren unb baju ^apft
biewen — bai fyabtn bie 95uben erba^t, bie tt>elf^en, bie in be*
^a^ff^ < 3lamm ba* jerftdrte rdmifd^e 9?eid^ tt)ieber aufrid^ten
tpotlen unb fiber bie 5Belt gem &erren ipfiren^ ©arum mu§ all

77

Digitized by

Google

bag abQttan n>erben: b er ffatfer barf bem ^apft ni^t ben &uft
fiiffen ober tym be n Gteipbiiqel fatten. n>ie eg Sitte tt>ar, t>ieX weniger
foU er tym ben fei fr ber ^teyt&n igf eit ttrie ein geftengmann fd)tt>or en»
5lu<$ ntdjt alg &8mg &on 9ieaj>el unb ©ijtlien — „ber ^ajjft ^af
ebenfotnel 9£e<$t baran ate n>ie i<$" — , ber ffaifer ff foll ibm
3 3tbel unb gSetbucfy fr eiaen, bai er i^flid be .Serren to ffe gffflfr

ben gflnbern 'SSelfcfylanbg, Tie bm ^apft aeranlafct £aben, „ft<$
mtfyx in bie n>ettli<#en ©efdjflfte ju mengen, benn je ein $aifer unb
^flnig", mit SSologna unb 9tot>enna unb all ben anberen ©tittfen
beg &r<$enftaatg, urn bie fotriel Streit gett>efen — bag engere
®ibkt urn 9lom erntftynt er ni<$t — , folt'g nifyt anberg ge^alten
toerben, benn G^rtftug, beffen Stat#alter ju fein er ftd& ritymt,
tt>oHte nidjtg mit tt>eltli<$em Regiment ju fd^affen $abem 6oH
aber ber ^apft ni$t ©berfaifer im ( 3SJeXtIid^en fein, fo barf er au<$
n\6)t in ber &ir$e felbft, bie eben fiberaH ing 3Beltltc$e eingebaut
ift, aUein feine i5anb fyabtn. Cutler toeifc aug ber ©efcfytcfyte, bafc
bie beutf<#en $aifer einff bie 93ifd^dfe eingefe^t $aben unb bafc
barilber ber unfelige furcfytbare i&aber mt^tanbm roar, ben man
ben rf 3wef*iturftreit 1 ' nennt, unb ftc^'g bie ^tyfte „mtt @ett>alt
genommen unb be^alten fyabm, gerabe alg mufcten bie ©eutfcfyen
tot alien (S&rtften auf <£rben beg ^apfteg ©aufelnarren fein'', ba
bo<$ bte&Jnige t>on 'Jranlreicfy unb anbere bag uratte 9?e$t fid) ni<$t
$aben taubm laffen, ©a ift „ber ^aifer mit feinem 2lbcl fdjulbtg,
folc^e v $9rannet ju tt>e$ren unb ju ftrafen unb mufc bie 33if$5fe
freima<$en'\ So burfen fie fttrber au$ ni$t bie SSeftfitfcjung i^reg
2lmteg in 9?om fyoUn, bag follte ein faiferltd&eg ©efe$ fcerbteten*
Sinb gletcfy „beg anberen §ageg na$ feiner Arfttung follte $aifer
(Earolug 9?egel unb @efe$ geben, eg fotte bur$ gana ©eutfd&lanb
feine getftli<$e ©telle unb ^friinbe Don 9tom aug aergeben tt>erben,
benn er f>at ein 9?e<$t baju t>om 5lmt feineg <3$tt>erteg tpegen 1 '*
2llfo foil ^g t , ein ^aifertum fein »ie einem ^aifertum gebii^rt", tt>ie
eg in ben glorreidjen 3eiten jener ffld&fifd&en unb fr4nfif(^en ^aifer
gett>efen nxtr, t)on benen n>ir oben fcfyrieben, mit i^rer beutfc^en
78

Digitized by

Google

yiatwnaltxrd)*. „3ff e$ nid&t genug getoefen, bur<$ fox>iel fmnberi
3a£re trie ebte station fo grdbttcfy an ber 9fofe £erumjufii|>ren ofm'
atteS s 2luft>dren?" Cutler ftriipft beuttid^ an trie 3eit *>or bcm
Rampf £einri<$$ IV, mif ©regor VII. an, ba no<$ germanifcfye
9?ed)tgffi$e in ber beutfd&en &tr<$e ©eltung fatten.

93iele$ tt>ar in ber 6d&rtff, ttxxi and) Rati tt>ie 9Kuftf t>or*
fommen muffte, 9ti<$t nut, tt>a$ Don 9ieapel barin ftonb — bag
ganje 9311b &on faiferKcfyer <5elbf#errltd>fett fotmie i$m tt>o£l be«
frxgen. ©ernt &arl tt>ar, fo jung er war, faum 8tt>anaigj$>rig, bod)
erfUIlt *>on ^o^cm S&rgetj, bur<$brungen t>on ber €r$aben£eii
feine$ &errf$erberuf$ on @otte$ 6tatt* §)er SGBtnb, ber in SDfaibrib
toebte, nxtr fe|>r anberS ate ber in 9£om* SDfom tt>ar ^ier nicfyf ge-
tt>o£nt, ft<$ triet *>om ^apff ^ineinreben ju laffen, am tpenigffen
t>on bem leicfytfertigen 9Kebtceer, ffgrl ttxtr fflr bm ®tbanttn einer
ernffen ffirdfrenreform burcft em ffonatt tpobl fl u $aben, unb n>enn
ber ^apff ftd) ttrieber n>egen ber ( 2Ba£lfrage auf bie franjdftfdfye
Setfe gegen tytt fcfyfogen nriirbe, fo nrnffte er n>obl, n>a£ ju tun
tt>ar. ©u Sadden lagen nicfyt ungflnftig fitr £u$er. <5<$on im
c 3Jtax 1520 ^atte ber faiferli^e ©efanbte in 9tom einen beutlicfyen
SButf na<$ SWabrib geben laffen: ti fei 93orteil barauS ju jie^en,
tt>enn ber ^aifer einen gettriffen Sftartin Cutler, ber bem tyapft
ju fd^affen mad&ie, einige ©unff angebetbenjfaffen nrttebe* Unb
£u$er i)at tyn barm and) in einem bemiltigen 33nef urn Gcfyu$
t>oc feinen 93erleumbew angegangen, mit bem Srbteten, ftc^ einem
unj>arteiif<$en ©erid&t fcon @etffltd>en unb £aien gerne ju ffeCen,
$art btieb fonge fern unb torn erft anbertbatb 3a£re na<$ feiner
< 35kxf>X in$ 9?eid&, in Slacken feine $rone ju empfangetv, Qtnbt
Oftober 1520, 5>a if* tym benn in min tt>enigffen$ £u#er« „<&>
bieien" iiberrei^t n>orben.

2lber fd^on ttxtren in ^Bitfenberg 93riefe eingetroffen, bafy
tt>enig Soffnung fei, Rati toerbe ber €rfatter ber beutfrf)en Sefm*
fud^t n>erben, an feinem &ofe ^errfd^ten bie ^eftelmdnd^e, unb nid^t
tonge barauf : ber ^aifer laffe ju, ba% in ben 9lieberlanben £uf^er«
^Sild^er dffentlic^ t)erbrannt nriirben. „£fy, ba^^arl bod^ ein^Dflann

79

Digitized by

Google

tofirel", feuf jf c £u#er. SDtit $arfe &aifertum tt>at e$ bodj em toenig
anberS, ate e$ £ii#er$ beutfdje ^lugen angefetyen fyatttn. SRSir
nnffen fdjon, ba$ mtttelalterlic^e $aifertum mar ©eutfdjfonb md)t
jutn Segen geraten. Smroer ftfitfer fyatttn ftdj bie unbeutfdjen
Sntereffen oorgebrtfngt, Sorgen unb &imt>fe urn 3talien, tt>ett»
fd>auenbe SDttttelmeerpWne, ganj attgemeine ^eftfrerrfcfyaftSfrfiume.
$arl abet toar nod) gang anberS ^eft^errfd^er : er fotutfe in 9Jtabrtb
obet ^ien, in SSrfiffel ober Palermo reftbieren, tt>enn cr ioottte,
3)eutfd)fonb toar nur em §etf unb beffen &hrd)e nut eine unter anber en*
3^ b gt ^eM*rrfc| er frgf fo nur eine ffip j^trcbe. $tber nneberum
tt>at feine ^eft^errftyaft t>iel fd)tt>erer aufammenautyaften, benn
bie Stilde tagen tt>ett au$einanber. So tt>ar er boppeli an eine
£ird>e genriefen, bie tym babei ^>aJf, toeil au<$ fte iiber bie ganje
( 3QBclt ging, (fine beutfcfye nattonatftrd)lid)e SSetoegung, mtt ber
Spttje gegen bie 3entralgett>aft in 9lom — bie fonnte tym t>ielleid^f
fur eine gett>iffe 3eif ntt^Uc^, abet auf bie S)auer ni<$t genetym er*
fdjeinen. 3)a$ 3)eutfd)e in £u$er unb ber Reformation toar gerabe
em 5>emmni$ fifar i£m Ob feine perfdnlicfye ^rdmmig!eif beutfd>e
3tige trug, ob fte *>ielme$r bem ganj juftimmte, tooju bie j>olitifc^e
&lug$eif rief, n>er toottfe ba$ bamafe fdjon fagen! 3ebenfatte toar
er nid)t nur ber Snfel be$ beutfdjen £aifer$ SOZay, fonbern audj
be$ ft>anifd)en &8nig$ ^erbinanb oon ^afttfien, bm bie @efd)idjte
ben „&a#olifd)en" genamtf §at. Unb ffanb ba$ „beutfd>e ©emitt"
&ar& aud) no<$ batyin, n>a£ man oon feiner „beutfd>en 3unge"
gefabelt tyatte, tt>ar eine reine ^unfer ei gett>efen, er oerffanb bie
beutfd>e Spracfye iiber^aupf nityt. S)a$ atteS fd)lofc nid)t au$, bafc
\tfy, too er in$ 9Jeid> torn, fid) erfte ©unft ju ertoerben, er beutfdjem
(Empfmben unb 93ege$ren fo totit enfgegenfam tt>ie er fonnte. 9tur
eine ftdjere 5Baffe tt>ar ba£ feine$tt>eg$.

5)o<^ ba toar \a neben i^m ba$ „9leid)", bai fytifyt bie ©e=
famf^eit ber bwtffitn Rei^ftdnbe, oorne^mlid^ feiner 'Jurffen*
5luf fie, ni(^t auf ben ^aifer tt>ar*^ ja im £auf ber U%tm 3a|)r»
80

Digitized by

Google

®cr jugenblic&e Raxl V.
*33ilftc im Sftufeum &u 93riiggc

Digitized by

Google

9*eid>Sioertt>eferfd>aft file atte £anbe be$ ffidjftftyen 9tt<j)ti, alfo

tm ganjen Often 3)eutfdjianb$ gefityrt. 3Wit $rier after fyattt er

in eben biefer 3tt>ifd^enjeit f<$on iiber bie £u#erfadje t>er$anbelt.

®emt biefe Sa<$e feine$ Wittenbergifcfyen ^ofeffor* tag tym felbft

je Winger, ie irotiger am 5>erjen. 5>ier an btefer nridjtigften Stette

brau<$te £u#er nid^f erft ju fudjen, ben mftd&tigften unb beften

SOZann ^atte er fdjon. 93ieleS $atte baju mitgettrirft* <£$ ift gettrifc,

bafc fiutberS Stdntmigfeit einen ftarfen Sinbrudf auf ben £anbe$*

i)txtn gemad&t fyattt : fo fd&toer gerabe fyn ber Slngriff auf ben 2lblaf

traf, ba cbm bie ^tterbetfigenfird&e in Wittenberg t>ott folder

®naben ttKtr, er tyat e$ tyingenommen unb bie eintrtf gli<$e ©rotabme*

quelle loerftegen laffen. (£& ift au<$ gettrifc, ba% er bm berttymten

^ofeffor feiner neuen aufbliibenben £anbe$unfoerftt&t, auf ben

er ftolj mar, ju fdjii$en fid) loerpflid&tet finite* 5lber e£ ift nod)

tt>eit me&r ju fagen. ©er Siirft, ber felbff fcfyon fonge in 9*etdj$«

unb &ir<$enreformgetxjnfen lebtt unb bent e$ um be* 9leid)e$ unb

femes £anbe$ nrilten tieffteS 2lnliegen mar, 9Je<$t'9le<$t bleiben

ju laffen, Unrest ju fteuern unb bie Wo^lfatyrt ju fdrbern, erfannte

in £utber bm < 3Jlann f bm er braud^te unb an bent er jugleirf) felbft

irotertfd) ttmd)$* Seine 9legierung $at bie £anb iiber £u#er loon

2lnfang an ge^alten, nrie ein ©erfblatt ben jarten &eim fdjii^t,

unb £utber b<*t bie nrid&tigften Scfyritte nidjt obne S^fong mit bent

i&of bur<$ bk $>anb be$ treuen £oft>rebiger$ unb ©etyetmfefret&rS

Spalattn getam 3)ie mfidjtige Sdjrift an ben d&riftlidjen 2lbel

ntifcftel Sriebrid) feine$tt>eg£; einen grofcen ^Ibfdjnitt $at £u$er

auf feinen Wunfd) ber jtoeiten 2luf(age etngefttgt, anbere ftnb t>om

i&of anger egt. < 3Jlan nrirb fagen bilrfen: ba& ^ttb, bai fiut^er

entmarf, n>ar meitbin ba$ be$ furflirftli^*f(ld^ftf^en &ird)enreform»

programme* < 3Jtan arbeitetc feft jufammen. 5luf Wunfd) be$

-SofeS fottte er aud^ an bie Q^iirften fd^reiben* ®a* ttfyntt er ab.

So murbe ffkc ^riebric^ ber Rampf jtt>if^en £ut^er unb 9Jom

fein eigener ^ampf. Sin 5?amt>f b eg beutfeben ffiirften nm bie

b gutfdfre greibeit t>on 9tom . Unb fein isauptbeftreben ift afebatb

gett>orben, £utber ben SSnben be« r6mif^en ©eridjtS ju entjiebea

82

Digitized by

Google

unb tyn loot beutfdje 9ftcfyfer, am beften t>or bm 9ieid£)$fag felbff
8u brtngen* Sann nmrbe e£ ba$, tt>a$ e$ nadj fewer SReimmg nrirf*
lidj tt>ar, eine 9Jei<$3fadje* 2ln biefem ^unff enffdjteb
ftcfy'S, ob fr ember ©eifi fiber beutfdje* Q3oIf regieren
follfe ober nid^f*

<5<$on 1518 ttxiren beim 93er^8r in Augsburg bte £u$erfa<$e
unb ber 9fat<$3tag jufammengetreten: e$ tt>ar QxiebrtdjS ^erf
getoefem Sinter bem <5<$u$ ber fficfyftfcfyen 91&U fyattt bai @e*
ft>r&<$ mit Sajetan ftattgefimben, bann tt>ar bem ^urftirffen ein
gufer ^ang in bie £Snbe gelaufen, in einem fSd^ftfd^en £anb$mann,
ber uttferbe$ am pa^ftlid^en £ofe einen unfergeorbnefen ^often ate
£ammer$err befieibete, ber ttrinbige £err $arl t>on SOtttti^: er
tjatte ben 2luftrag, ben ^urfttrften bur<$ eine SSftenge pSpf&ifyct
©naben unb 93ergunfttgungen jur ^luStteferung EuftyerS ttnlltg ju
fttmmem Sfatt beffen $atte er ft<$ in ^Utenburg bet enter 3u-
fammenhmft mit Cutler t>on bem mifarooefenben fttrfiirftlidjen
9tote t>on ^etfi^fd) einreben laffen, e$ fei am beffen, £u#er soot ein
beutf<$e$ 6d)ieb$geri<$t ju ffetten, toofttr bann ber mit bem $ur-
fiirften befreunbete Srjbifdjof t>on §rter auSerfetyen ttntrbe* SKit
bem berebete Stiebrid) bann bet ©elegentyett ber $aifertt>af>I in
^ranffurt, ba% bte$ „93ertyi5r" am beften attf bem nfidjften 9Jeidj$-
tage ftattf&nbe, bm man fdjon im 9^ot>ember 1519 ernxtrtete* 3««
gleid) aber nmrbe, gettrifc and) auf fein ^etreiben, in ba& oben*
genannte < 2Batyfoerft>redjen be$ neuen $aifer$ ber-^unft aufgenom-
men, bafc ber $aifer f einen Seutfcfyen, fei er $odj ober nieber, otyne
93er$8r in bie 9iei<$$adjt tun btirfe* 3)amit tyafte ber Huge ffiteff
f<$on $aIbgett>onnene$ Spiel, benn nun toax fein ^ofeffor ben
-Stfnben ber rfimtfcfyen SenWinge entjogen, feine ©adje unter ben
<5$u$ be$ 9Set<$$tagS geftettt unb bem ^aifer ba$ 9fadjt genonu
men, bai ja eigentfid) au<$ nur eine entttriirbigenbe Q3ert>flidjtung
9*om gegeniiber toar, auf ben pfipftKd&en ^ann o^ne toeitereS
afe 6<$u#>err ber &ir<$e unb 2Iu«rid^ter be$ pfipfttfdjen Mrtette
bie 2l^t folgen ju foffen. 9^un gait e« eigentti<$ nur no^, ben
^atfer felbft baju ju bringen, n>enn e$ fctt>eit tt>ar, Eut^er auf ben

83

Digitized by

Google

n&d&ften 9*eid&Stag fommen ju taffen* Unb au<$ baS gelang: am
31. Oftober ober 1. 9tot>ember 1520, genau brei 3a£re nadl) bem
§#efenanf<$lag, thta in &8ln, n>o bem #aifer au<$ Cutset* „<£r-
bieten" ttfcerreid^t ttntrbe, erfongte ber ^urfttrft bei einer SSefpred&ung
mi* bem #aifer bie 3ufage, bie erne tt>eftgef<$t<$tlid)e §ragn>eite
$atte, e$ fotte mit 9Jtartin Cutset ber ^eg 9itd)ttni befcfcrttten
foerben. 3)abei tf< fe^r n>a£rfd£)einUd() au<$ f<$on beft>ro<$en n>orben,
ba§ baS auf bem u&cfcften 9leid&$tag gefcfce^en fotle, ber gleicfoetttg
filr ben Sanuar 1521 na<$ 'SJormS beftimmt nmrbe. 93ier 'JBod&en
barauf erging bie beftimmte 2lufforberung £arte an ^riebrtdj.
£u$er tt>ar fofort bereit. ^atfer unb 9Jei<$, ber „d()rifHi<$e 3lbel
beutjtyer Nation", fatten £u#er« ©ad&e tt>irKi<$ in bie $>anb
genommen. ®ie ^HiJglic^feit tt>ar gegeben, bafc ba£ gan^e bi
93otf feinem tytopfyctm folgte.

Solange Wm \<fa tnc ft b&< § tm* rei<$t, nrirb bai SStfb Martin
£u#er£ auf bmx 9Jei<$$tag ju 'JBormS in ber ff rtifneruna baftetL-
b teiben tpie ba$ £einridfr$ IV., in ganoff a. ( 2B<Sum? c j8eITtf,
getragen loon oer ^e«na|)me ganj ®eutf<$Ianb$, ate ©pred^jjjjp
ffai fer unb 9foid^ f>5d^fte 3beale gegen rdmifc fre 2lnfprftcfre bereb f
P ertetbffie? 9cein, Pigmefrr ' w'etf er, b ei eine SOfrmn , mit feinem
©ewiffen ber gWnjenbffen 93ertretung ber Gtyrifteri^ett gegenilber-
ffanb unb feft blieb. ®S n>ar atfo anberS gefommen, ate man er»
n>arten fomtfe? ^ir n>otten fe&en.

5lm 16* Wpxil 1521 mtttagS txt'ixtitn §rompetenfti#e wm
$urm, ein rieflger 2luf jug nft^erte fi<$ ber Sfabt, balb ameitaufenb
SWenfctyen Uefen mit, jn>anjig fierren umgaben ein ©ef&fcrt. < 3Jlan
fonnte meinen, ein rfimifcfcer £egat nafyt fu$, unb n>ar bod^ in bem
SBflglein nur ein Warm im SOtdnd&Sgetoanb mit einem OrbenS-
genoffen. itnb bod) n>ar fcier me^r ate ein ©efanbfer 9Som$, £ier
n>ar ein ^ Ibaefanbfer ©otteS . ©er n>ar im 5:riunU)^ burc^ ©eutfd^-
lanb gefa^ren, unb ^eutf^lanb" n>ar if>m ganj bud^ftfibti^ t>oran«
gejogen, benn ber Serolb, ber, btn ^aiferabler auf bem 9Jodt, i^n
84

Digitized by

Google

ftd&et gcteiteie, tytfy 5?afi>ot 6(urtn # genannt 3)eutf<$fonb* &att V.
£afte tym felbf< imilntetfd&ieb t>on ben anbeten ff tt>eXfd^en 4 ' fietotben
biefen SBemamen „gef<$fy>ft", „Stutm" unb ff 3>eutf^tanb ,i t>ot
Cutsets 5Bagen — fo metftoiitbige Sinnbtlbet $at bie ©ef<$i<$fe
felbft $ett>otgebta<$t Sin Stutnt bet 'Begeiftetung, too et but<$-
jog, *>ot attent in fement gtfutf^too ifrn Pietft tg ^ fffl tjg^
I fofoetftt&t Jfr od) ju 9Jofc etn^olten, ate et mfeinem often -Rtoftet
Quatttet tta^m — etn Stutnt ettegenbet @etit<$te, ^Batnungen,
93etju<$ungen, ate et ft<$ 5Botm« twfyttl 3ebe$ &inb lennt bie ©e-
f<$i<$tem Sie ge^en atte auf bie SWelobie: „linb toenn bie ( 3CBett
t>oll §eufel tt>Ste unb toottt' un3 gat fcetfd&lingen, fo ftttd&ten toit
un$ nid&t fo fe^t, e$ mufc un$ bod& getingen/ 1

<£$ tt>at fd&on in ben SKonaten *>ot£et nid&t fo gfott gegangen,
n>ie e3 bamate in $8ln ben Slnfd&ein fyattt. ®a toat ja namentttd&
bie SSannbutte, bie Cutset ate bent (Sbet, bet in ben ^QBeinbetg be$
Settn eingebtod&en fei, bto^te, ba% et abge^auen toiitbe ttrie ein
bflttet $lft am SSaum bet (£&tiften$ett, toemt et nidbj kim ^n fedj fl y
3fc ften toibmuf e* Sie toat eingettoffen, ate Qtiebttd^ ft$ fd&on
auf bem ^ege nad^ 2lad&en befanb, unb bie $tift Kef ab, e£e et
tt)iebet jutfldt tt>at* 5US ob fein ^ofeffot ^fifte bett>eifen tootten,
bafc et aud& in biefen Stogen, in benen et bet gtofcen ^olitif am
nfid&ften ftanb, few diplomat tt>at, fyattt et einen Stti<$ but<$
$tiebti<#$ ftuge 9le<#nung gemad&t uxib auf bie 9ia<$tidjt, ba%
nun au<$ am 9l$ein feine ^iictyet *>etbtannt tofltben, bie p&pfo
tid&e SBulte juf* am fedfoigften $age nad^ tytent Sintteffen in <2Bitten«
betg, ftatt ju nribettufen, ebenfatte feietftdfc loetbtannt $lte ba$ in
9BotmS befannt getootben, too bet ^aifet fcfyon im ©ejembet tin*
ttaf, fcatte 5tteanbet, bet 93etttetet be$ ^apfteS, bei bent fd&on
fd&tt>anfenben #atl *>oltenb$ Obettoaffet befommen^ ©ie ganje
^etufung getiet toiebet ittf llnftd^ete* ( 3Jlan fa$ immet beuflid^et,
»o^in bk <5a1)Xt ge&e, toemt bet tftmifd^e ^htb ftd^ frfiftiget in bie
faifetli^en Segel lege* 9^od^ e^e 3tiebti<# in 5Botm« eingettoffen
unb bet 9Jeid&Stag etdffnet toat, fyatu QUeanbet beteit« fttt ben
^aifet einen Stfofc au^geatbeitet, bet befall, fiut^et gef&nglid^

85

Digitized by LjOOQIC

einjujietyen, feine ^iic^et ju fcetbtennen unb alte feine ^nty&nget
ju Sdjfen, unb ate bann na<$ Stdffnung be* 9foid&*fag* bet p&pft-
lid&e SSann gegen £u$et ate einen t>etty&tteten Siinbet tt>ttKid£) ein*
gettoffen unb bet $aifet nad&btiidKid) aufgefotbett tt>orben toav,
ate ein ge^otfamet Qcfyn bet &itdje bem 93anne bic 2ld^t tt>ie iibltdj
fotgen ju taffen, ba tt>at &att t>ot bie entfdjeibenbe Stage geftettt,
ob et fcin Regiment im 9iet<f) nut etnet gtoben 93etle$ung beutf<$et
9Je$te unb ©eftt^Ie beginnen toottte.

^bet mtn fatten au<$ beteit* bic ©egenfrfifte etngefetjt, unb
bie toelfdje 93erfc^Iagen^eit be* £egatentyatte tyten'SJieiftet gefunben
in bet jity tyt 3ieJ fcetfotgenben &lugbeit be* ^fSd^ftfc^en Qatdjfe*",
ben jener mit alien nur mdglidjen Scfymeid&elnamen bebenft. 'Slu*
ben ^adjtidjten, bie itjrn au$ ^otm* jufamen, tyatte £u#et fdjon
(£nbe 3anuat tt)iebet gettntfct, bafc „faifetlt<$e SERajefffit, ate ba*
tt>eltlidje fiaupt bet (Ebtiftentyeit, bie <5a<$e, bie, ob ©ott null,
©otte*, gemeinet (££tiftenf>cit unb bet ganjen beutfd&en Nation
unb mcfyt eine* einigen SWenfd^en, triel ttemget mein eigen iff, ju
feinet fatfettidjen SWajeftfit ne^men will". Unb in bet §at fyattt
ftdj &atl beteitfinben taffen, bm Cutset setuttetlenben Stlafc etft
bent 9Seidj*tage jut 33egutadjtung wtjulegen unb bann f ate biefet
gang na<$ ben ^iinfd&en ^tiebticfy* bie 93otlabung £u$et* be--
fifctoottet fydttt, an Cutset einen SStief ju f<$teiben, bet mit ben
Gotten „(?btfamet, £tebet, ^nbtfd&tiget" ben &e$et nadj 5Botm*
einlub, 5Bie ftdj je# $etau*fteltte, tt>at untet ben gegen ftlnfjig an*
n>efenben ^tffen unb SSifd&dfen unb ben tnelen Stfibteboten eine
fo tomfetnblicbe Sfimnflina, bafc man gleidj am *2lnfang batan
ging, unb jmat untet ^itytung bt& fietjog* ©eotg t>on ©adjfen,
be* 93ettet* son <$vkbxidi), bet bo<$ Cutset feit £etyjig tyeftig
gtam mat, ttriebet einmal bie ^efd&toetben beutfd^et Nation"
fo frfiftig tote mfigtidj jufammenaufaffen. ©a tt>at gat triele* ge--
mdn jnriftyen bem <$tiftli<$cn 2lbet unb £u$et* 6d)tift an eben
biefen! <2Bet abet nid&t te^t mittoollte, tt)ie bet ^utfiitft W>xt<fyt
t>on SKainj, bet nmtbe gebtftngt but<$ ba* SWutten be* aufgetegten
Q3ot!e** <£* tt>at eine fdjttriile Stimmung in 'JBotm*. 93on bet
86

Digitized by

Google

na^en (Sbernburg ^et, bent Si$e ©idfingenS, fanbte Jcmtten neue
©d&riften ttrie giftige ^fetle unb reijte ba$ 93ot! auf, 3)a tfifct er
in ber einen bie ^ulte unb bte ^retyeit auftreten unb in Streit
geraten, bte erfte ruff alle SOWndje unb 9Wmlinge, bie te^tere aUe
freien manntyaften 3)eutf<$en ju £>ilfe, unb fdjltefclicfy erfd&einen
Rati unb bie beutfdjen ^ilivfUn, unb ber $aifer entfdjeibet gegen
bie ^utte, ttwrauf fte t>or SSrger )>Ia^t. „9teun 3etyntel t>on 3)eutfdj*
lanb fdjreien £u$er unb ba$ tibrige 3efmtel $ob bent rdmifdjen
£of/' fdjreibt $lleanber an ben pSpftlidjen $anjler unb tt>eiter:
„3d) fenne bie ©ef<$i<$te biefer Nation jiemlid^ genau, after no<$
nie n>ar bte Cage fo ernft, bagegen tt>ar bie ©paltung jttrifd&en
£>einri<$ IV. unb ©regor VII. nid)t$ ate 93eild&en unb 9Sofen."
Unb in ben §iefen be$ 93olte gfirte eS immer bro^enber, unb ber
„$arf#an$" mit bent ©refdjflegel fa£ tone ber fitter tty^u^er
b en (Erlflfer ber Station . 'SMe foltten bie ^ftrften ni<$t ^ngjT&or
Itufru^r unb Smpflrung befommen, tt>emt man biefen t>ot!$iitmtidj»
ften aller £>elben unge^iJrt in$ Q3erberben fcfyidte!

60 n>ar er benn nun ba, mit 3ubel unb ©orge empfangen
unb umringt, 9fcdjenfc§aft abjulegen t>or ben £><5cfyften ber <£rbe,
t>on bent, tt>a$ in itym ttKtr, nid&t nur ttrie in ^lugS&urg in tofem
Slnfdjlufc an einen 9fat<$3tag, fonbern t>or ben $lugen unb Otyren
ber SWajefifit unb ber isfiupter ber 9iattom 3)er 18* 5ty>rit tt>ar
ber eigentlicfye grofce $ag. 3nt ^Sifd^ofgpalaft, be$ &aifer£ QSeftbenj,
fyatttn bie ©tfinbe f<$on titnger getagt, e$ mar gegen ^l&enb. £u$er
tt>ar unter grofcem ©ebrfinge jur ©telle gefityrt, bie 93er^anblung
$atte ber §rierer in ber £anb, ttrie e$ urft>ritngtid& in Slltenburg
son ben ©adjfen in£ 2luge gefafct tt>ar, nur |e$t in tt>eldjer Hm»
gebung! ©a fafcen ber iunge $aifer unb feine tt>etf<$en unb beutfdjen
9Jfite unb bie „roten£fittein", bie $arbin8le, unb alte bie anberen
i)oi)tn Serren, babei bie 9tot$boten ber grofcen beutfd&en 9fci<#$-
fffibte — fiber all bent ber rote ©d&ein ber angejiinbeten ^adtetn.
£eifc unb brattg&oll n>ic bie ©a<$e ttKtr e$ aud& im ©aat, -feier eine
S&ant, auf ber £u#erS ^fid^er lagen^ Unb frier nun ber loielge^a^te,
t)ielgeliebte SWann, ber ba^ ©c^idffat ber beutfd&en ©eele auf ben

87

Digitized by

Google

£\ppm irug unb mit ftirjer 9iebe entfd&eiben follte* £r Jwtte ftdj
am $dge ju&or SSebenfjeit auSgebeten fttr eine fo f<#tt>ertt>iegenbe
S&nttowt. 3)afc gS eranftoortgnq son ^Inftport fommt, ttrie ttntrbe
e$ tym benmfft ! 9fam gab er fte mfttmlidL tort w»b fieMgbbe»
fannte J^LjUi^ bfiTL »a$ J^j^nebem ©tT^ri^en, bie t>on
©laube unb Sttte ^anbeften, $ietten au<$ bie ©egner ffir nfl$ti$,
bie gegen baS tyapfttum unb feine bdfen ©efe$e unb £e£ren fldE>
rid&teten, Unm er ni^t ttiberrufen, ba er fonjl biefer $9rannei
ftenffer unb Sflren auffcun n>erbe, bur<$ bie „bie £od&beritymte
beutfd&e 9fcrtion" gemartert unb erfd&tyft tterbe — „mein tieber
©ott, ein tt>ie grower ©d&anbbedfel ber <33oS$eit ttrfirbe i$ fein!" — ,
enbtfcty in ben <5<$riften, bie nur btm 5?amt>f mit einjetnen ^erfonen
bienten, mdge er ju $eftig gett>efen fein, aber fad&ttd& surfidfne&men
fdnne er au<$ ba nid&tS, miiffe iiber^aupt bitten, bur<# bie fiettige
©d&rift be* SrrtumS erft flbernnefen ju tt>erbem Sonftt fei ju be-
forgen, bafc auS einem „ungttidffettgen Slnfang biefeS alterfftrne&m-
fien SflngftngS 5?aiferS 5?arl, in btm nfid&ft ©ott eine grofce -feoff-
nung iff, ein ungttidtyaftigeS Jaiferlid&eS Regiment n>erbe\ „3d&
fage bad nid&t, tt>eit fo grofcen Syfoxptecn meine <£rma$mmg loon-
n$Un fei, fonbern toeil i<$ meiner iaeimat, ben beutfd&en
ganben, meinen ©ienff nid&t fyabt follen unb tooUen
enfjie^en/ So ttntrbe £u#er$ ©Iauben$befenntni$ jugteid^ ein
qSe fenntnte an (einem gSaferfaflfr ,

SOTan $at eS genrifc mit getetttem -feerjen ge$8rt ©ieJH^ne
unb pattiotifd&e Spracfte flefa l, aber burd&ge$en laffen fomtte man
bie 93ertt>eigerung bed ^iberrufd bod& aud& ntd&t, unb *>on einem
93er^9r fomtte looKenbS f>ier im ©aal feine 9?ebe fein* < 3DBar e$
bie 2lbfid&f, £u#er eine 93rildte ju bauen ober ttntr e$ t>ielme^r bie,
i$n ju *>erberben — ber 9?id&ter \pitltt eS tt>ie <£dt in fietyjig auf
bie 5rage $mau$, bie gerabe in biefem 5fcetfe entfc^eibenb fein
muffte: tt>enn man auc^ loom ^apffe nid^t n>eiter reben n>ottte, ob
bmn aud^ bie 5?on'jitien, ob t>or altem bai grofce ^onjil ju 5?on-
ffanj geirrt f>aben? 3e$t, SDlartin Cuf^er, $alte fef<! ©agff bu
nein, fo ttrirft bu€^reunb2lnerfennung finben, bie&erren ba n>erben
88

Digitized by

Google

iftrenSWann in bir feften, beS &aifer$ SRaiefttfit felftftt totrb ntit Mr
9?om reformieren n>oUen — after bie 3Ba^eit ttrirft bu fcerleugnen
unb bein guf e$ ©enriffen aertierem Su nnrfi toeniger fein ate Sm%
unb *>on@runb au$ fannft bu beinenSeutfd&enriid&tftelfem ©utwrft
bie ©egentoart gettrinnen, after bie 3ufcmft fcerlieren ! Cine runbe 5lnf •
n>ort oftne llmfcfytoeif foltte gegeften tt>erbem „Sie £aften *rieHei<#t
gemeint, ftei £u#er ein 9foftr loom 9Binb ftett>egt ju finben, after
Cutler ifi ate ein ^ete fteftfinbig geftlieften," fd&rieft einer ber Stfibte-
ftoten, Spengler t>on ^liirnfterg, mit Stolj nac$ -feaufe, ein <5elfen»
mann n>ie ^etruS n>ar, auf bem ft<$ 9Jom grfinbete* „Sie £aften
getrrf, i<# tann'3 ftett>eifen unb n>iH nnberlegt toerben, fonftt fttetftt
mein ©ettriffen unruftig, e$ iftt geffiftrlidfc gegen fein ©ettriffen ju
ftanbeln, id& lann nid&t anberS/ ©a fttanb ber &aifer xm 3orn auf,
ate ba$ ©elgi jjen be 3 einen beutfdjen 9ttanne£ me£r fein tooUte ate
bie gnt fcfreibu ng ber ganjen fmligen 93ifd&ofSftrd&e, unb bur<#
bm £firm fttnbuvd) fwte man bie Sttmme biefeS emeu, ber ju
©otf rief: „ ©ott ft elf e miy l"

®a$ ift ber 6d)rei, ber burdfc bie 3a£r$unberte ^inburdt)
ftteftengeftlieften iftt, ate totfre er in bie ©efd&id&te felftft gemeifcelt,
unb nod& After uni fttefct ate eine 9Jto$nung, n>o ber ftifirffte fielfer
in alter 9tot ju finben ift, ate ein §roftt alien einfamen unb an»
gefod&tenen ©ettriffem ©ott £atte geftolfem Site Eut£er bie £ev»
fterge urieber erreicfyf e, n>arf er bie $lrme in bie £uft unb rief: „3dfr
b in frinburd^Jcfr ftin ftinburd&j '' Unb mufjfe bodj> toiffen, ba§ mm
erf* bie ©efafcr £eibe£ unb fiefcenS an^ob! So soiel mfic^tiger tt>ar
in tym bie Gorge urn ba$ ei qene Sctoacfctperbem ^ir ttnffen
^eute,j^ag ^r^MtenJ)eiJ t (£r ftftffg fur unS atte burd&£el>alten.

^aifer $arl after fe#e jtdE> nod() in felftiger $ad^F9m unb
fd&rieft in franjdftf^er 6j>rad&e baS erftte ©cfyriftfttfidf, baS, soil
&raft unb Sigenleften, ein flares 3eugniS feineS 5Befen« gaft, ge-
rid&tet an bie Gtflnbe, mit bent 5lnfang: „3$* tt)i^f, bafc id^ ein
S»>ro^ ftin ber aHer$riftfi<#ften ^aifer ber eblen beutfdjen 9lation,
ber lat^olifd^en ^finige t>on ©^anien, ber SrjfterjiJge wn Cftter-
reid^, ber SerjiJge loon ^urgunb, bie alte ftte jum §^be getreue

89

Digitized by

Google

6i$ne ber r8mif<$en $ir<$e ttKtren." Stub in ber SDfttte „<£$ ift
ftd^er, ba§ ein einjiger 93ruber irrt gegen bk ganje <£&riftenf>eif",
wnb „be$tyatb bin t<# ganj unb gar entfd&toffen, baran ju fe$en
meine ^dntgreidje unb Serrfdjaffen, meinc ^reunbe, metnen £eib,
mem SStuf, mein £eben unb metne Seete." £$ iff tt>ie ein 6d)ttntr,
ber iiber ein ganjeS £eben beftimmf fyat. 2ln biefem §age tremtte
fxd) ba$ 93efte im beutfd&en ©eifte t>om alien ^aifertum, bag feinen
'JBeg mtf 9Jom weiierging, 3nJ?art tt>ar bo<# me^r t>om (pant*
fd>en ^erbinanb aU t>om beutftyen SWay, 3U3 ber ^atfer am
n&d&ften SWorgen feinen (fntjtylufc au$ftt£rfe unb btn Qt&nben an*
ftinbigfe, nunmetyr bie Vlfy auggefcen ju laffen, tt>erben au<$ mand&em
ber ©ffinbe bie 2lugen aufgegangen fein, bafc in bent $naben ein
9Kann ftedfte, aber ein SDtann, gettrifc nid)t „t>on beu t fdbem ©eti

Ifater einem beutfdjen ^ilrffen^ut fap ein eben jbt<$ JungeS
S&lut ttrie $art — ^ilipp *>on Seffem 3)em unb anberen fyattt e$
gerabe bk ^apferfeif be$ £>etben in ber ^utte angetan. 3)e r flur-^
fttrft, £utfre r$ fianbe Sfrerr, tiefi ifem frfoe fofrteben fteit ^metben ,
^er aber anberS ba<$te, ben fcfyredfte bag unterirbif<$e ©rotten.
,/2Bef>e bent 9Jeidje, beg $5nig ein $inb ift," ffonb auf einem
3ettet, ben man in beg ^aiferg ©em&djern fanb, unb am 9to$aufe
tjtng bie fte^beanfage t>on 400 bittern gegen „$firftett unb ^faffen"
unb barunter bag 3eidjen ber aufrityrerifdjen SSauernfd&aft SSftan
nBtigte bm &aifer bo<$ bie (Srtaubnig ju einem 93er^5r Cutyerg
t>or einer 6tfinbefommiffton unter bem Srabtfcfyof t>on §rier ab,
bie aug ©eifttid&en unb £aien gemifdji ttKtr, ttrie eg £u$er unb ber
^urfttrft gettriinfd&t fatten, unb fogar in ein ttrirftidjeg ernffeg @e*
fpr&dj tarn man frinein. «2lber fo freunblid^ bie ^orm ttKtr, in ber
©adje btieb eg beim gteid&en 93erlangen in bejug auf? #onjil;
fo btieb audj £u$er feft unb erKfirte, ft<$ aud^ bm 9Jei^ft«nben
in biefen te^ten ^ragen nid^t untertt>erfen ju !5nnen, er t>ertange
nur ^Bibertegung. 3)a fyat man i^n jie^en taffen — nod^ nid^t ate
@e8<#tetem

9^o^ tt>ar ba$ te$te 5Bort nid^t gef^rod^en, nur ba$ ^aupt
be« ff (^rii3tti^en 2lbete" fyattc gang t>erfagt, ttKtr \a au<$ nid^f
90

Digitized by

Google

f

„beutfcfrer Sutton", aber aucfr jttrifd&en ben ©tftnben unb fiutfrer
$atfe e8 einen Sprung gegeben, unb f<$tt>ere QBotfen jogen am
fiorijont auf*

§>ie alte %Bartburfl bet <£ifena<# im Springer £anb fratte
thten neuen ©aff betommem 'JBir fraben loon ifrr unb tyrer @e*
fd^id^te erjfifrft. Sie Uegt in ben 'SBtflbern tt)ie etn £ett>engebi<$t
t>on beutfefyer &raft unb <Sd)8ntyeif, in ifrrer tro^igen unb bo<$
ebenmtffHgen ©effaft. 2lber bag ©ebid&t $at tin 93orfi>iel, bag ift
feiner ate alt bag anbere, ©leicfy Winter ber (Sinfafrrf liegt ein n>enig
tiefer ein -Soften am ©emftuer ber 3innen mit einem aften
^rumten loon fro^er ©cfymiebefunff; bafrinein f<$aut ein t>erft>onnener
unb t>erfonnener etfergefd&mttdfter Qadjtoerfbau gut beutfdj-bitrger*
tidier *2lrt, gar ni<#t lanbgrafenfraff n>ie ber ^romanifd^e 11 ^ftrfien*
bau im iaauptburgtyof, aber t>on einer ^oefie, bafc man'g faum
augfagen tann, ©a toofyntc ber Gcfytofftauptmann, ju btm Cutler
afe 3unfer 38rg in bie Serberge fam, ate tyn fein forglid&er fianbeg*
t>err auf ber £>etmfefrr son <2Bormg „eingefan" fyattt. ©eltfam,
totetriel t>on feiner @ef<$i<$te nun ftyon an biefer ©egenb fring,
<3<$auie er loom ^enftter feineS fleinen <3tiib<#eng in bie ftitten
^Balbt&ler, fo fonnte er meinen, ber 93ergangenfreit feineg @e*
fd^led^te* in bie $enfter ju fdjauen, btidfte er fjimmter nad) ber
Seife, tt>o bie Stabt lag, fo f<$aufe er in bie eigene unb fa£ ftdj
ttrieber ate munferen SSurfd&en in bie Ocfyule ge^en, nicfyt afmenb,
nrie bunt unb getoaltfam bag 2tf>tn n>ar, unb £8rte ttrieber bie alten
©efd)i<$ten Don ber frofren <5rau ©ifabetfr, bie frier gett>ofrnt unb
bag 3rbifcfre fo seracfrtet p at te. Sag $atU er ja nun au<# getam
©arum (aft er frier in ber engen ffiaufe unb fcfoidfte t>ieXe ©eb anfen

rftdftpSrtg unb t>ortt>&rtg, aber aucfr in bte tt>eite ^QBett, bie ba braufen
lag unb oocfr and) feineg ©otteg unb fttr ifrn gu gett>innen mar.
€g n>ar ein freftnnticfrer Ort — nacfr bem tumult in ^ormg tt>ar
bie 93ertiefimg ttrieber an ber 9ieifre, ein ffi eufidbfftfle n mit beut»
fcfrer 3nnerlicfrfeit, ein ^ Ifemfrolen in_ rein^ £uft unb e ittJ38ftffer* t

91

Digitized by

Google

f<#<H>fen aug bem SQoxn ber Seiltgen <5<$rift, bie er t>erbeutf<$te,
e&e eg in neuen tumult frtnaugging. €r £at aud& t>icle« ttfcerbad&t
unb ing reine mtt ft<$ gebrad&t* 3)afc 'Jiirfienmad&t, au<$ bie ber
9Sei<$gftftnbe, em fd&»anfer ©runb fei, bag n>arb tym no<$ beut-
liefer* €r nmrbe auf ber fianbgrafenburg fiufcerttc^ fcollenbg fret
t>om 93ertrauen auf irbif<$e £ilfe*

60 fa$ er o$ne triel 5lufregung, nrie ft<$ bie Singe im 9?etd?e
mit feiner ©a<$e weiter geftaltetem 6r tt>ar n idfrt o$ne 9tot_J,n
feinem ©ettxtftrfam, 3)enn bie $l<$t tt>ar in ^orrng na<# fehter 2lb-
reife bo<$ ni<$t auggebliebem ^rettid^ nid&t fo, bafc eg ein flared
#allenlaffen feiner Sacfye unb ^erfon *>on feiten ber Gtfinbe ge-
toefen tttfre* ©er bro^enbe $lugfcrud& beg &riegeg mit Stanfretcfy
U$mte bie Sntfdjliefcungen be* $aiferg, unb bie Gtfinbe tt>ollten
fidj bie tt>id&tigften Stfidfe ber 9Seid&greform ftcfyerm €rft nad&bem
bem $aifer bie 5fcieggfcilfe fcennlligt n>ar unb bie Stfinbe 9Jeidjg-
regiment, Eanbfrieben unb ^ammergericfyt unter 3)a<# unb $a<$
fatten, n>agte ber ^aifer 9Somg bitten ju erfttllen, 5tf>er ber
9faid&gfag ttKtr fd&on gefdjloffen; ganj formlog, nur loon einer
Q&tvippt ^iirften, bie ber ^ranbenburger flfyrte, erfotgte bie 3u-
ftimmung. 9Benn alfo bie Sld&t im ^ormfer <£bift" am 26, 3Wai
mit bem Saturn be$ 8. ate ^efcfytufc alter Qt&nbt augging, fo tt>ar
bag Gpiegelfed&terei. ®er ^urffcrft StiebridE) tt>ar bamate fd&on
a&gereift, unb eg ift i£m au<$ nad#er nid^t jugefteltt toorben, 93on
einer SluSfityrung ber 5l<$t tomtte unter biefen Itotftftnben erft
re<$t feine 9?ebe fein, ©ie ganje ^rage fd&ien no<$ in ber Ocfytoebe
unb fonnte trielleid&t bod) nrieber in ein anbere^ ©eleife fommen.
3lte g Oortfflfrrer ber giafto n gait ber 93erf<#tt>unbene — toon bem
man balb nntfcte, er tebe, afcer ntd&t tt>o unb tt)ie — bo<$ immer
nod&, unb gerabe freil er unffdfrtftar toat ; unrfte er n>ie eitHSetft
aug ber &gfte » Unb ate er nad& Sa^regfrift na<$ SBttten&erg gurfldf-
te^rte, fonnte er au<$ feineg Slmteg toieber unbe^elligt tt>alten»
^ann unb 2l<$t fatten an fym tatf8d&li<$ i^re i^raft ^erloren^

(£r fyattt aud^ in ber fotgenben 3eit nod^ allerlei ®runb jur
Soffmmg, bafy fvfy bt>6) ber ganje „<$)xtf#i6)t W>d" ber tird^tid^en
92

Digitized by

Google

^teuorbnung nicfyt entjie&en ipiirbe* 3)a ber #atfer au$tt>8rt$ be-
fc^&ftigt n>ar, fomtfe ba$ neue beutfd&e 9?ei<$$regiment toon 9fcirn.
berg au$, n>o £u$er fo gufe <5reunbe fyattt, bie ®inge jebenfatfe
in nationalem 6inne in bie £anb wfymtn. <£$ gab bamate nod)
brei benfttrftrbige Safcre beutfcfcer @ef<$i#te, ate in ber $txx\\d)tn
©tabt, in ber Sanbet unb fianbn>erf, $unftt unb < 3EBiffenfd^aft ju
tyoc^fter SQlUtt gebie^en, t>oriiberge£enb and) ba$ politifcfye 2^>tn
®eutf<$tanb$ feinen 'Sttittetyunft $atte* 3>er ^urfiirff, feine 9ttie
nnb 93ertrauen«mSnner, and) anbere ^ilrffen, banibm bie 9?ei<$$»

-fiSbte ttrie Stiirnberg fetbft arbeiteten mit (Eifer unb nidjt o&ne <£r«
fotg baran, bie ffintttridflung in ber 9ft$tung aufS grofce ®an%t ju
batten unb bie ( 5vHd)U beS £u#erf<$en SluftretenS fiirS 9ttid)
fru<$tbar ju macfcen. ®abei tarn tyntn bai o ffene gtngef fftnbnte
be$ neuen ^affi^ ft abrian, eineS e£rli<$en < 3OTanneS, ber "Sen

J20?ebiceer £eo abgelfiff ^atfe, ju fiilfe, bie #irc$e fei tt>irflic§ fe&r

auf jtt>ei 9Jet<$3tagen am St$ be$ yJegtment^, eben tn yairnberg,
ju ^ffilfiffen gefommen, bie einen grofcen $ortf<$ritt bebeufen
fomrten: auf bem erflfen, ba& baS reine (&>angetium nod) bew&brten

©dbriften unb re<#tem $rifiU<$en 93erftanbgrt>rebigt foerben
foQte, bis ein ^onjil, aufoem auc$ttuen fret t^re ^temung aupern
biirften, bie le$te (frrtfctyeibung gegeben fcfftte; auf bem jtoeiten,
bafc fc^on loor btm ^onjit eine rein beutfcfye ^tattonafoerfammlung,
alfo ein 9Jet<$3tag, in Speier eine fcorl&ufige 9Jegelung ju treffen
bfttte, n>oju atte 9lei<$Sftfinbe einen 2tu«jug ber neuen £e£re mtt»
bringen fottfem $Ufo 3>eutfcfy(anb na&m and) ofme btn #atfer bie
©laubenSfrage, bie £ut£erfa<$e in bie fianb*

2lber e$ n>aren bo<$ nur <5#einftege* ®ab £ut£er auc§ btm
erften SSefd&lufc eine gflnftige 2tu«Iegung, er \)at fi<$ iiber bie n>a$re
£age md)t mebr getiiufc^t* -featte man i$m bod) jugleic^ bat Sin-
jtnnen gefttettf, folange ju f$n>eigen, unb fyatttn bie 6t4nbe boc§
auf btm leften 9lei(^«ag Derfprod&en, bie ^ormfer 2lc^t«erH4rung
gegen ibn jur Slu^fllbrung ju bringen, „fon>eit i^nen m$$l\d)" —
eine 3tt>eibeutig?eit, Winter ber fxd) bie ^einbfd&aft fo gut tt)ie bie

93

Digitized by

Google

'Jreunbfcfyaft tterfd&anjen fonnte* 3n jtt>ei fiffentttd^cn ©d&reiben
an bie 9faidj$fffinbe unb an „alte lieben Gtyriffen in beutfcfyen
Eanben" £at fxd) £u#er mtt ben ^ef^lilffen ber jtoei §age aug*
einanbergefe#. 5Bie foil man ba$ ©wngelium freilaffen unb tyn
fetbft f<$tt>eigen ^et^en? <2Bie foil bie 'Jld&t ffir ityn gelten unb bodj
in ©peier erff feftgefteltt toerben, tt>a$ „®x\t unb SSfife fei in feiner
£e$re"? <£$ tt>ar eben bod) immer biefetbe f>albe ©ad&e, ttrie e$
fcortyer au<$ off gett>efen tt>ar, nie t>on ®runb au$ — Reform, aber
n\d)t Reformation, ©ollfe fi<$ in Speier ttriebertyoten, toa$ tin
paax Wegffunben baioon in Worm* jufcor and) gefcfye^en n>ar?
(£$ iff ein Slenb mit „un$ armen Seutfdjen". j/SMr 3)eutfd)e
miiffen Seutfd&e unb be$ ^apfte* Sfel unb SOfairtyrer bteiben; ob
man un£ gleidfr im SSftSrfer jerfttefce tt>ie eine @dt$e (ate Salomon
fyxid)t), nod) tt>ilt bie $or£eit nidjf t>on nn$ laffen," „3cfy bifte
(£udj alle, meine lieben <5tirften unb £erren, beibe gnftbige nnb un»
gnfibige, id) bifte dud) urn ©otfeS tt>illen, tt>oltf ©ott t>or 2lugen
fyahin unb bie ©ad&e anberS angreifem" ©ein 93ertrauen ju ben
Sfiuptern iff ftarf im 93erblaffem < 2Sav e$ benn and) ju btnhn,
ba% alle bie geiffltd&en unter ben ^itrffen, bie <£rjbif<$8fe unb
c 23ifd^>i5fe, tyre ©fellung ju 9lom t><5llig ttergafcen unb ben ganjen
©ettrinn, ber tynen gerabe au$ tyrer ©oppeltourbe unb -madjt
txtond)$, baxan^abtn^ SBag n>aren bo<$ fiir £eute bajttnfd&en!
®a n>ar ber (Srjbifd&of, ^urfiirft unb ^arbinal Sllbred&f toon
SWainj, ber £utyer$ Q3erfdjttrinben tt>a$rf>aftig baju btnnty fyattt,
in Salle, nid&t tt)eif t>on Wittenberg, fofort ben Qtblaflfram in
alterfffirfffer 9orm ttrieber aufnetymen ju taffen, unb bann, ate itym
ber ©ebannte unb ©eSd&tete ttrie au$ ben Gotten $erau$ eine iiber*
an$ berbe Warnung jufommen lie§, fxd) fott>eit t>or ii)tn bemiitigfe,
ba% er fxd) felbft einen „fttnfenben $ot" nanntt unb t>erft>ra<#, „fxd)
ju tyalfen ttrie ti einem frommen geifflidjen nnb tt>eltli<$en ^iirffen
juffe^e". Unb bag ttxir bag $>aupt ber beuff^en $ir<$e!

Unb tt>a« bent 2ntf)tx ju n>enig gebefferf tt>ar, bai wax e$
anberen tyon jut>tel, bent ^aifer t>orn>eg, ber ftd^ bo<$ nid^f gang
au^f^alfen lie§, modjte and) Cutler i^n nod^ fo fetyr ftir einen
94

Digitized by

Google

c armen, JterbKcfren gpfabenfatf* erHfirem €r *>erbot emfa<$ bie
g^fotte 93erfammlung ju Speier* (Sine rein beutfd^e £dfung ber
9?eligton$frage gab'3 fiir i|>n n\<$)t. (£r nmfcte, tt>a$ er toagen
fonnte, benn ber afte beutfdfye Saber |>atte bag neue 9?egterungS»
organ, bai 9?ei<$3regiment, ba$ bzm ^aifer QBiberpart fy&tt e fatten
titanen, fcfyon tt>ieber jum Sterben *>erurtetft, unb ummttelbar nad)
btm Jetjten 9toirnberger 9?ei<$$tag fatten fxd) in 9?egenSburg auf
33etretben be$ pfipfttfefyen ©efanbten fiibbeutfcfye ^rften unb
33if<$8fe fcerbunben, ba$ ^3Bormfer (Sbift auSjufityren, ff fott>eit
tynen mdgltd)", bai $iefc aber fur fie: bureaus unb *>8Uig*

©er $ raum enter afla emetnen beutf&en ffirfeynbefferuna im
fScfyjtf&en , £u$erf$en5mne, jerrann tt>te ber einer 9?ei<$greform,
bamtt and) be$ alien ^urfiirften Kebfte ®tbanhn. ©er „d)riftUd)e
Qlbel beutfefyer Nation" *>erfagte in feiner 9Ute$r$eit bei be$ „<$riff*
licfyen StanbeS 93efferung", <g£ tt>ax bod) gut, bafc £u#er nod) fo
feft ftSanb ttrie in 2Borm3, bereit, aucfy allein gegen eine 2Beft im
tauten feineS ©otteS ju ffimpfem „9fatn, meine Ikbm ftilrften
unb 6erren, tyr eilet faft mit mir einigen armen 9Utenfcfyen jum
§ob, unb tt>enn ba$ gefd)e$en ift, fo tt>erbef tf>r getoonnen fyabtn" —
aber „e$ ift nid)t (emergen mit ©ott* <5a$ret nur frifefy fort, id) ttrill
nid)t tteicfyen, ob ©ott ttrilL &ie bin id)."

©unHe ^Soften ftanben tt>af)vlid) am Sorijont, unb e$ ging
einen f<$tt>eren, f<$tt>eren <2Beg, aber gottlob, attetn ftanb er bod) mit*
nid)Un mebr*

Digitized by

95
Google

4, #opttel
$lm beutfd>en 9Zeubau

£jyVm tpotten nrir fagen, nrie e$ ge&en muffte, nad&bem e$ auf
*"^ einmal unb im@anjen mcfyt gelungen tt>ai\ ©a fe&tt freittcfy
ba$ grofce@et>r4nge unb ber gett>attige Scanning, ber un$ ^eutenocfy
fortreifct, auS ben erften 3a$ren* 'SBemt ber ^rityftng fommt mit
feinem SSraufen, unb aller 5Belt bie fc&fofenben (Sdfte in brflngenbe
Hnntye geraten, unb bie liebe Sonne ttrieber t>om btffjbfouen £immel
tyre tofirmenben Strafrten auf SSftiten unb £alme fenbet, ba fie^t
man f$on im ©eiffe bie tt>ogenben <5ett>er unb bie gefiilften Obft-
fommern nnb btntt, man braud&e nur ju ne&men, twS ber &err*
gott unS auf bem gefc ftmftdtten ©eburtefafl&ifd) befcfrert % at. Slber
noenn tt>ir im &erbff in bie Sd&euern fammeln, iff e£ fciel befdjeibener
jugegangen, ba iff triel Gorge unb < 3XStyt gett>efen, unb tt>hr ftnb fro&,
noenn tt>ir au<$ mcfyt fo t>iel f>eimfaf>ren fonnfen unb t>iele« au$*
gefatten iff, n>orauf nrir ^offtern 9Bir nriffen ja, nur mi gefunb iff
impart unb tooran n>ir Arbeit fe$en tm<5<$tt>eifc unfereS^lngeficfytS,
ba$ ©off ni<$f umfonff 9*egen unb Sonnenfd&ein gtbt, ftt^ren tt>ir
£einu 'Slber tt>er fein $or iff, ber tt>ei§ and), bafc ber £eifce Sommer
feine traftootte 6d&5n£ett fyat unb bafc folibe glrbeit Sift&nner macfrf,
n>ie ttrir fie bra ucfren, urn and) fttr ein fc$le<$teS 3a$r gerilffef ju
feim] 3)afc ba$ xm fee&ett eineS 93ofte$ ni<$t anberS iff, fyabtn tt>ir
$eute tt>ieber lemen mttffem ®ie Cenajeif ber Reformation n>ar
*>oriiber, aber einen Sommer soil QBSrme unb <5<$)$n$txt gab e$
bo#, unb am Qtnbt fefrlte and) bie (Ernte nxd)t 9Bie e3 in £u#er$
eigenem Qtbtn gegangen tt>ar, langfam nrH> son innen $erau$,
96

Digitized by

Google

*sp*p&^

CHRISTO i SAC&Vm-

^^bPjF' 1 VZRBO-AIAQHA PIRTJCrEFAVEBAT •
• PERJETVA i D1QKV5 POStERtfATECOU.

D -FRIDR- DVCI SAXON . s . R. UWP .
•ARCHED- ELECTORt- .-

* B-M.-F -V- V •

^ - 7^ - D v-XXIJll -

ftriebricfc ber QBeife, ^urfurft t>on 6a#fcn
£ut>ferfti$ ton 3Ubre$t 3>(irer, 1524

Digitized by

Google

Digitized by

Google

t>oller ^nfed&tungen unb &tmpfe mx bie (SnfttridKung im erftert
3d^rje^nt, bit ber 93eft$ in ffcfyeren ^Scfyeuern ffanb.

3n ber £u$erffube auf ber gB artbura aeig t ma n ei y ffi * $-
an ber < 2kmb, too^irt ber ffreifbarejgoftegjgann mit bem $inten»

fafc na<$ bem feufri gett>orf en fy cfctn foil, „Setn ©eiff ttKtr jtteter
3eiten 6<$la<$fgebtet — 9SJK<$ Humbert's ntd&t, bafc er 3)<imonen
fte&f," $af ein ®i<$ter bm 6utten fiber tyn fagen foffen* Hnter
ben 93erfu<$ungen, bie tym betm 9to<$fmnen fiber baS (Erlebte
unb beim 93orbenfen ber 3ufunft fiberfommen mufften, mx eine
befonber$ fdfytoere* Wity nur bie fircfylicfye, rfimtfdfye Obrigfeit,
aucfy ber ^aifer unb bie Gtftnbe, atfo bie tt>eWi<$en Obrigfeiten
beS 9?et<$3, fyattm tyn grimtnig entt&ufcfyt, er fafc in 2lc^t unb
^ann — aber $attt r er nidfyt anbere -Selfer, \)<xttt er nicfyt b<xi
©rotten auS ber $iefe a\x<$ ge^drt, bie Unru^e be$ gemeinen 93ott^,
$u bem er bo<$ fetbff ge^drte na<$ feiner ganjen ^Ibffammung, unb
beffen fiaffen er mifftt^Ke tt>ie nur einer? ©e ftt bienoftp enbige
ffie uorbmma t>on oben nidbf^ jt, fo iwifovMM Jfe*>gtt unten! <£*
iff ja eine ^eilige ilnjufrteben^ett, ein Se&nen nadpSd^tT^n 93er»
langen nad) ©ott im 930ft ♦ ( 3Ran toitt nu r fein ^^ t^^ jjj flttffi ^
Sfocfyt, baS mit bm 9SRenf<$en geboretTtft itHtf ''^ea^^T^^eif
unb ©tetcf^eit, auf bie ©fiter, bie bie^reid&e $irdj^ut& bte ^firffen
i^nen1RnS§enom^ „3Btr ftnb a'tte bte ^ircfye unB'tfehtfF*

nu^^^^^^^'^f^ fcofe man ftd& ba&, 9*e<$t mif ©etoatt,
toemt man e3 nid^f gufttrilUg f>ergi6t! ®ie (Ereigniffe son ^SormS
fatten bie 93oIfefeete mficfyttg gepadft* ^er^jjeujfidfe^ SWatgt^^mtt
bem ®fj$^ $ te ^autafie unb

ttmrbTyitt^^ tt>a7auf« ^S^fte

9ef^VnT"' , ^Ftf1!itt§t aucfy feine, £u$er$, 9SJleinung immer ge»
n>efen, t>on unten auf mfiffe man bauen? QUfo jufammentun mufc
man fid) — bie Jsanbtoerferffuben, bie SSauernfcfyaften, bie fitter-
bfinbe! 3u bm Eaten iff ber ©eiff ©otte$ gejogen, bm bie ^trcfye
t)on fi<$ gettriefen $at! differ unb 33auern unb $u<$ma<$er — in
benen fpridfyt er ebenfo unb beffer* 5)er Sidfingen tt>ar bod^ ein
frommer ( 3Kann, unb ber ^^arff^an^" fd^mildtfe feinen ®ref<$»

• on e^ubert, Cutler 7 97

Digitized by

Google

flegel mit 93ibelft>ru<$en, unb bte $u<$macf)er au$ 3ttridfau, t>o«

benen ewer foeben nad) ^Sittenberg gejogen ttxir, sertiinbeten ba$

<&>angelium be$ ©eifteSjeitalterS mit feurigen 3ungen, 3)er RatU

ftobt, £u#er$ College, fcielt e$ ia aud) fd^on mit ber £aientt>ei«£ett!

®a$ tt>ar bie 93etfu(^ung, 5iber Cutset f>at fte alS fold&e er«

fount, unb ba$ ©ntenfafc, bag er ju tyrer 93efttmpfung auSleerte,

£at er in ber §dt mit feinen melen ©cfyriften ftber biefe 6a<$e auS*

gefd&rieben, ®a £at er juerft no<$ t>on ber < 2ktrtburg ani feme

n^re ufc 93jgmafrmiitfl an alle ^ rijjtenjt ^ ^ ttttitoDiy 9fu f»

ru frr unb gmpdrunfl " serfajst; in tftr tft nod) ettt>a$ t>on berofitle

beS StfibdjenS unb ber tt>eiten Qlu^ftd^t fiber bag ^albgebirge £m,

t>or attem aber t>on ber (Sinft<$t, bte i£m auS bem aufgef<$lagenen

^tbelbuc^e t>or i£m auftrSmte* ®aS tt>ollte ia nid)t nur au$ einer

©pracfye in bie anbere, fonbern aud) au$ bem einen 3ettalfer tnS

anbere, auS btm erfteninS fedfoe^nfe 3af>r$unbert ilbertragen tt>erbem

ilnb n>enn ba$ ©xmgelium im erften feinen SiegeSjug nur burd)

bai 3Bort angetreten $<xt, fo ttrirb e3 im fedfoefcnten nid&t mit @e»

tt>alt gemad&t tt>erben mtiffem „<3te£ mein $un an, fyabt id) nid)t

btm ^apft, 93if(^dfen, ^faffen unb 9SR8nd)en allein mit bem

3Runb, ofynt alien 6<$tt>ertfdE)lag me£r abgebrod^en, benn biS&er

alle ^Snige unb ^itrften mit all tyrer ©ett>alt?" „$retbe unb $tlf

treiben bag fcetltge Sbangelium, £e$re, rebe, fdjretb unb prebige,

ttrie 3Renf<$engefe$e nicfytS feiem 6age, bafy tin cf>riftltd& Ztf>tn

fte^e im ©lauben unb Ciebe, unb lafc un$ ba3 no<$ 5tt>ei 3af>re

treiben, fo follft bu tt>o£t fe£en, tt>o ^apft, 93if(^of, ^arbinal unb

alle anbtvtn bleiben; ttrie ber 9toud) foil e$ t>erf<$ttrinben/' „£e£ren

tt>ir aber bai nid)t unb bringen foldje ^a^ett ni<$t unter bie

fieute, ba§ i^nen foldfye 5>inge auS btm S>tv jen genommen tt>erben,

fo n>irb ber ^apft tt>o^l t>or uni bleiben, tt>enn tt)ir gleid^ taufenb

2lufru^r tt>iber i^n anfingen/ £lnb rr bte 6d^tt>ad^en, bie e« nicfyt

leid^tlid^ faffen m5gen, foil man nid&t ilberpoltem nod^ ilberrumpeln,

fonbern fie freunblid^ unb fanft unteweifen, i^nen ©runb unb

ttxfad) anjeigen", 3ft ba$ ntifyt fein unb innerlicfy unb eine« grunb»

frommen 3)eutfd^en tt>lirbig gerebet? © tt>ar auf bk ^Bittenberger

98

Digitized by

Google

gemfinat, trie er auf bit QBeife au<$ Mb jure<$tgef<u$t unb surest-
get>rct>igt fat, ate er ttrieber bafjeiro n>ar*

Slber anbertt>firt$ fc$ e£ in ben nficfyften sn>ei 3af>ren bi& a\x$.
9titttv unb 93auern unb a\x<fy tt>o$l fceibe jufammen griffen jur
@ett>att 3)a ttegt t>or mtr ein afteS Sfotgbfott, ba$ ffingt an mit
ben 9Borten: „3)ag 93iid^Iein fat gema<$t ber 9iarr, ber gut
lut^erifd) tft, benn ein jegtfcfyer, ber ©ott nacfyfotget unb lobt ben
frommen £u$er son feiner gdttft<$en £e$re toegen, ben fjetfcen
bie ^faffen etnen barren", unb wetter: „3<$ ^off*, mein 93ruber,
ber Cutler unb ber t>on £\\tttn, bie fabtn einen ©arten gefftt,
ber n>irb birf aufge^en t>on 93Sumen, barein tterben gepflanjt triet
unb mancfyerlei 93Iumen unb tt>of>l gejiert mit toeifcen fitfien, unb
bie Snget, bie tt>erben btn ©arten jfiumen, unb ber fiut^er unb alte
lut£ertf<$en 93rilber, bie tt>erben barein fltefjen." Slnb n>a$ tt>itt
ber SRann, ber bai SSiicfyletn gemacfyt fat „3U £ot> aUem 5lbel"?
3)er fromme 2lbel foU ben SWflncfyen unb ^faffen ungeffiumt afleS
®nt tt>egne£men, fo braucfyt er aud) bit ^aufleute auf ber ©trafce
mcfyt me$r ju fangen! 5>er „$arft$an$" after fang:

„3)er Runt unb ber <3ri$,
©ie braucfyen tt>enig V&ty.
<£g gttf urn fte ein fieinS,
60 finb'S ber Sacfy f<$on ein**
6ie reben gar ofa Sfcauew
Unb ftnb gut lu$ertfc$ SSauerm"

ft < 5Hxttx^x, e$ fefclt aUein baran, bafc ttrir ber 6a<#en einen
Sxxuptmannfatttn, fo ttriirbe eS ge^en." 60 ^fingten fte ft<$ atte
an bk Ruttt be$ grofcen SWdncfyS, ber ja bai £o$eKeb t>on ber
f^etyeit eineS E&riftemnenfctyen" angeftimmt unb gefagt $atte,
bafc ein folder niemanb untertan fet, 6* tt>ar tt>a^aftig feine
Heine 6a<$e, jumal £ut£er bie „$tyrannei unb 6<$inberet" ber
^ilrften gegen bie armen £eute tt>o$l fa$*

3ttKtr ate ber Sitftngen (£rnft macfyte unb gegen bie Stirften,
t>ora& bit geifttfcfyen unb ben <£ra&tf<$of t>on §rter suerft, fo$fd&fog,

99

Digitized by

Google

%<xt e$ £utf>er fount berityrt 5lber feine SSauern! 5113 fie nan
im 3a£re 1525 anftngen, fiberatt im ©ttben unb in feinem §&firmgen
ftd) betwffnet aufammenjur often unb <5orberungen ju ffeUen! ®ie
„12 2lrtifel atter SSauernfd&aft unb Jcrinterfaffen ber geiftftd&en unb
tt>eftft<$en Obrigfeifen" gtngen in frommer Sprad&e einf>er, te&nten
eS tt>ett ab, ba% fie (Smpdrer feien, unb baUn auerff, bafc bie ©e*
meinbe Qtei^eit £abe jur ( 2Ba£l etneS Career*, ber baS (BwngeUum
Jauter unb Bar jnrebige tt>ie ein reciter ^Begfii^rer* Sxittt £u#er
ntd&t bm < 5firffen baSfelbtge aud& gefagt, bafc fie ba* 5Bort ©otteS
frei foufen Jaffen mfifften unb ba% frter bie ©renje be$ Hntertanen-
ge£orfam$ fei? ®ann fatten bie SSauern fceittcfy auSgefityrt,
tt>orin „fie jt<$ befd)tt>ert t>ermemen", aber aud) Cutler £atte ben
< 5iirffen jugerufen: „@ott ttritt eurenSWutttnKen nid&t Ulnger fyabm,
e$ iff ie$t m<$t me$r eine < 35Jelt ttrie t>or 3etten, ba t^r bte Ceute
tt>ie ba* 5Bilb faget unb triebet", unb fyattt bit golbenen <2Borte
beni&erren inSStammbudjgefd&rieben, ftefotttenni^tbenfen: „Qatti>
unb fieute ftnb mem, id& wrilPS macfyen, ttrie mir'S geffillt, fonbern
alfo: 3d& bin be$ fianbS unb ber Ztutt, id) fofl'3 macfyen, tt>ie e«
tynen nu$ unb gut iff. -1 <£r $at barum auf bie atttfif 'Slrttfel ber
SSauern and) eine „<£rma$nung - ' gefd&rteben, bie &tt>ei fefjr t>er*
fd&tebene Setten bat, einen $etl, ber eine 93orlefung an bie Stlrffen
unb &erren enf^ielt, unb einen an bie SSauernfdjaft, unb $at in
ienem fxd) jum erffen Qlrtif el fiber bie freie ^farrn>a^ t>ott befannt,
and) anbere biUig unb red&t befimben unb bie £erren urn 93ernunff
gebeten. „3<# $&ttt toofy anbere 2lrtifel ttriber eucfy ju ffetten, bie
genuine* ®eutfd)fonb unb Regiment betreffen, ttrie id) getan $ab*
im SSud^ an btn <$riffli<$en 2ibeJ, baran tt>ofrt me&r getegen tttfire,
2lber tt>etf tyr bie in ben <2Binb fyabt gefd&lagen, mil^t tyr nun
fold&e etgenniUjige Slrtifel $dren unb teiben." w £tnb tt>enn id) Cuff
$&ttt, mid) an eud^ ju rficfyen, fo mdd^te id^ ie$t in bie Sauff Ud)tn
unb btn ^Sauern jufe^en ober mid^ aud^ ju i^nen f^Iagen unb bie
Sadden ^elfen firger madden/ <5)od) nun ffifjrt er fort: ^ber
ba foU mi<$ mein ©ott box be&ttten n>ie bi^er/ ilnb fo £at er benn
im anbem $eit btn ^8awxn mit grofcem 6rnff ba* t>orgef>alten,
100

Digitized by

Google

ttxtS er na<$>er nur mit ^eftigftem 3orne ttrieber^olt $at, ate aud)
bte 93auertt t$n entt8ufd)ten, toeil fie feinen 6intt m<#t fcerftanben
fyatttn: 5lufru#r fann matt me mit bem @otte$tt>ort beden, benn
tt>er ba3 6<$tt>ert nimmt, foil burets 6<$tt>ert umfommen, uttb bte
Obrigtett trfigt e$ nic^t umfonft, ttrir mfiffen'3 letben, ©ebulb
fyabtn mtteinanber uttb ©ott anrufen. 3n tiefer 6orge, ba% ein
„unenbtt<$ SSluttergiefcen in beutfcfyen fianben" angertcfytet tt>erbe,
toeil betbe Unrest $aben, „beibe, ^rannett uttb Gotten, ©ott
fetnb" fhtb, beS^alb rfit er ate getreuer Sdart feineS 93ot&, bafc
matt auS bem 5lbel etttcfye ©rafen uttb £erren uttb aui ben 6tSbfett
etlicfye 9tot$$erren n#le unb bte 6ac$e mit ben SSauem „freuttb-
li<$ertt>etfe f>attbeln uttb frtttett" Itefce* 2lte ft<$ bantt ber Muttge
5tufffanb mtf 93renttett unb < 3QBiirgen bod) fiber baS £attb ergoft
unb fein 3)eutf<$lattb toerttriiftete, $at er freilid^ mit ffarfen SBorten
ber Obrigfett bai t>ottfie Recfyt gegeben, nun mit ©ettKtlt bie ©e»
toalt nieberjufcfylagen, after er $at bod? aud) f<$tt>er getabelt, bafc
„etltd) meitter 3unterletn il&er bte Wlafyn graufam fafjren mit ben
armen fieuten", unb $xm S<$lu§ gemetnt: ,/2Bttrben bte 33auern
6erren, ttnrbt>er §eufel 5lbt toerben, ttritrben aber folcfye $$rannen
Aerren, fo tt)flrbe feine SRutter Sftbtifftn toerben*"

Cutler ttKtr bocfy ttrieber t>om ricfytigen ©runbgefd^l geleitet:
im Vfomm <£f>rifti Sunfer totfcfylagen, bai ge$t mctyt; bai $eifct
\a ttrieber ©eiffltdjeS unb ^eltlicfyeS in ein* quirlen, bie er fkf) mit
alien ^rfiften bemttfjt |>atte, auSetnanberjuttrirrem di f)$ttt bie
Reformation nt<#t nur gefcfyflbigt — ba$ tat e3 fo f<$on — , e$
$&ttt fie in bm 5lbgrunb mttgeriffen, in ben bie Resolution t>er»
fant; e$ $&ttt bai ^nbamettt be$ ReubaueS ttrieber serftflrt, baS
bamate fcfyon gelegt toar — an ber feeften SteHe, bie e3 bamate gab.

. Smitten im $oben be* 93auernaufru^r* legte ftc§ ber erfle
beutf<$e EanbeSfiirft sum ettrigen Scfylafe, ber fid) jur et>angeltf<$en
liberjeugung $tnbur<$gefuttben fyatte: ^urfttrft $tiebric$ ber < 3DBeife*
Sr ftarb n>ie fymtt fo siele mit einem &erjen, bai erffillt ift mit

101

Digitized by

Google

©ebanten an erne bunfit 3uftmft, mtt einem £erjen t>oll grower
$tagen: „9b eg tt>o£t ganj em anbereg SBefen toerben tootle."
„9Bfc ^iltffett tun ben armen Ceufen atterlei SSefc^toerung, unb
ba« nxd)t taugt" 5)od) n>ar er ganj tm Stiebett mit @o«; bag
<&>angettum, tt>ie eg £u#er and) tym ttriebergefcfyenft, fyattt tyn
frttt gemadjt, er gebacfyfe ntd^t nur fetneg Cutler, eg Derlangte tyn
and) t>or feinem Sterben tyn ju fe£em Hub £u$er $at bem „teurett,
frtebfamen, frttten $>aupt u bann gar f<$8ne <2Borte gettribmet,
nacfybem man btefeg in biefelbe <5<$to#tir<$e ju 2Btttenberg ge*
bttttt $atte, bie 9iettquten anberer ^rf fo t>iel geborgen £atte-
Stiebrid) ber ^Beife unb Cutler, bie jtoei ge^Sren ffir bie (Srinne*
rung \xvHUi\fy jufammen* Sie ffellen fttr ung ben 93unb bar, ber
ben beutfd&en 9teubau gegrflnbet £af*

Cutler — id) fage eg no<$ etnmal — tt>ar Um ^oKtifer tm
gett>8f>ntt<$en Sinn beg 5Bort«, btnn bag ©rofce an tym, tt>ag tyn
and) gr&fcer mac§t, ate sum 93eifpiel bm n>aderen Gd&toeijer
3ttringK, n>ar gerabe, ba% er aeifflidb u nb todtlxA 2Befen mil
ftar fem gdfrtoertfcfrlag augeinanber^e&auetr^at u nb bamit aud)
9Mi aion unb ^olxtxt bafc er ff trdfre unb Q taat %en % eigene^ ^fa g
unb t$r befonbere g ®d>itt gab . s ^lber tote totratfity fa^en, oafc bag
nunft'JgJtc^ toar, n>eil er eine ©nftcfyt befafc in bie btg^ertge
fa ljcj>eg?ertt>obenfteit berbe tben, fo bafc er bie re<$ten Scfylfigefttyren
lonnte, fo if* eg and) tt>a$r, bafc er ben freigett>orbenen inneren
^rfiften nur beg$atf> 9toum gefd&affen fyat, tt>etl er fie in bie
red&ten 3ufammen$finge ^ineingeftettt unb bie re dhlen ffioifrelfer
nnb ^tcbegcjenoffen erfannt fyat. $>at er mit ienen bie 93er-
gangen^eif jerfcfytagen, fo \)at er mxt biefen bie 3uhmft gebaut ober
bauen $elfen,

9>&ttt er ftcty tt>ie §fcomag < 3Ji&n^tx an bie 93auern ge^fingt,
fo fy&ttt er ft<$ einer toerlorenen 6a<$e geopfert, tofire er tote Htrid>
t>on Synttin mif 6tdftngen nnb ben 9ieicfygrtttew gegangen, fo
1)&ttz er mit biefen auggefpielt Qcxm Soffnungen toeiter an ben
^aifer ju Inii^fen, tt>ie eg bie SiSbte jum ^ett tatin, n>ar er nid^t
n>iUeng, &arlg augtofirtige 93erbinbungen ttatm immer beufttcfyer
102

Digitized by

Google

jutage. ®ic fpanifcfyen ®mge brftngten ficfy bte in bie 93er^anb»
lungen toon ^ormS* ^Bff^renb er Spanten nocfy in ^lufrufjr ttmffte,
empfing Ravi t>on borf SSriefe, gegen bm firmer mtt ftu^erfter
Scfyttrfe twrjuge^en; bie Spamer in fewer ilmgebung nxtren t>on
f>5c^>fter Ste^eit gegen £u#er$ ^n^finget; ate biefer ben (Sxfyau*
ph% feineS 93er^dr* an bem tt>eIf^ifiorifd^ett 18. 5fyrtf serKefc,
empjtngen i$n Spanier am 5lu$gang be$ SSifcfyofSpalafifeS mit
brobenbem ©efcfyreu ®er ^aifer $atte ftcfy fofort t>on 5Borm*
ttneber aufcer £anbe$ na<$ < 23rttffel begeben, wm t>on feiner nieber-
lfinbtfd)en -Setmat auS in ben nfid^ften Sflonaten ben $ampf gegen
^tanfretc^ ju leiten* 3)ann ging er im nflcfyften 6ommer fiber
Sngfonb nacfy Spanien, tt>o er son SWabrib atte bte fotgenben, fdr
3)eutfcfyfonb$ innere SntttridKung entfc^eibenben 3a£re bie ^oUfif
feineS ^Beltreid^* lenfte, ganj unb gar ein unbeutf<$er 9Ramu
Seine Sfetle t>ertrat im 9*et<# fein 93ruber ^erbtnanb, jtinger nod)
ate er unb ttxtyrenb biefer 3eif faum in ben Slnfftngen beuif<$er
Sprad)fenntnte, ber bie £inie ber beutfcfyen i5ab$burger bann
n>eitergef($rt §at. 5Iber eben biefeS frerbtnanbS 3ntereffen gtngen
nun nacfy ber anberen 6eite aug ©eutfcfyfonb $inauS* 5)a$ 3a$r
1526 if* grunblegenb filr ba& £>f<erreicfy, bai mit btm 93eft$ t>on
Itngarn unb 93<$men fein gefcfyloffen beuifcfyeS ^Befen einbiifct unb
fid) bonauabtt>flrf$ toenbef, ganj gebunben an bie grofce 5lufgabe,
ilngam gegen bie ^ilrfen ju f<$il$en; benn bamate fleX in ber ©bene
t>on < zOlo1)ac& $3nig Eubttrig son llngarn unb 938f>men, unb jener
anbere tt>ettau$fcfyauenbe ^lan SWayimilian* erftittte fkfy, ber in
bie dfflid&e ( 3QBelt ^ineingriff, tt>ie bie 93erbinbung mit SSurgunb in
bie n>efftt<$e* Sine faiferftcfye QSertretung, bie an biefer Wiener
£ofburg ju £aufe tt>ar, ffanb ben beutfd&en 93er^aitniffen tuel
n$>er ate bie 9?egierung in SSJtobrtb, gettrifc, aber ber 2lufgabe,
<5ityrer einer beutfcfyen 9ieuorbnung im nationafen Stnne ju fein,
nntrbe fie gerabe bamate no<$ me£r entrfldtt unb toiirbe aud) bann
nidtf geeignet getoefen fein, bie £>offmmgen eine£ Cutler auf fic^
5u jiefcen, n>enn ber ^aiferibee no# ein m«(^figerer 3n^a(t inne-
gen>o$nt f)$ttt.

103

Digitized by

Google

<2$Me fe$r ein folder 3n$alt audf> ben 9*etd&Sft«nben felbff
fefclte, tt>ie tt>enig 9fotd&Sregiment unb 9ietd&3tag ftd) at* ©runblage
nationaler 'SMebergeburt eigneten, fatten bie 3af>re 8ut>or gejeigt*
5lHein fcfyon bie §btfad)e ber geiffltc&en ffflrffentttmer tt>a r a ent»
fd&eibenb, 6ie l&ften fi<$ leine*tt>eg* t>on9£onu £ier fe$te benn
a«<* fofort na<& ben gWerseV^eic^en We ©eflentptrtung
am fd&ftrfften ein, 5luf jener 9legen$burger 3ufamrnen&mft fam«
melten ftcf) J524 bie meiften ber filbbeutfdjen 93ifd)8fe um bie
Aerj&ge t>on SSa^ern, unb faff gletcfoettig tcatm bie fr&nftftyen
^Sif^dfe ju einer §agung jufammen* S) a3 n>ar_ber 9(nfang b^r
f onfefftoneUen 6|>altung ®eutfd()lajtft 3/ ber ben ftfirlffen
QJerfucfyen ber Sinigung unmtttetbar auf bem ^u§e folgfe. Gd)on
begann man in biefen £anbf<$aften mit &inrt<$tung etnjetner
£u#eraner toorjuge^en unb bm SSefucfy ber ^Bittenbetger Slntoerftttft
ju serbietem $)a$ tt>ar nod) vox bem 33auernaufru£r, ben e3 fo
teicfyt tt>ar, £ut£er in bie Gxfyvfye ju f<$iebem „Seib tyr no<$
marttmfcfy?" rtef bet 93ogt ju 6<$arfenfiein btn armen 2mtm von
Cengefelb ju, „tt>ir tt>otlen eu<$ luf^erifd^e 93uben je# le&ren."
3nbem man bie SSauew beftegte, meinte man bie ^artinianer"
$u befiegen, xxnb inbet n man bie alte Orbnung frerffefl te, ffellte man
eben audj biejdte ttrcfrltcbe O rb nung nneber fter , bie'far biefe fieute
in 3ufunft jugleic^ aW ein £o5fgegen ben Slmfturs gait, Vhxn ging
namentlicfy fterbmanb in feinen £anben t>or, nun fprang ber SSiinbnte-
gebanfe na<# 9tttttel« unb 9to>rbbeutfd&lanb. 3m 3utf 1525 t>er*
fffinbigte fu$ -feer jog ©eorg ber 93&rtige Don 6acf)fen mit ben beiben
&o$enjollern, bie ben ^urfmt trugen, 3oad^im I, von 93ranbenburg
unb 'SUbred&t t>on SSJlainj, unb jtt>ei braunf<$tt>eigtfd)en £era8gen in
3)effau, „bie ^g urjel biefe* 3lufru$ r3, bie tte r bam mfe lutfr erifcfre
Gefte ^gjuro^ten^, ^'on ber (gefamtfreit ber6tam)e, wmW^
n>ar nun fcfyon gar ni<$t$ me£r ju ertt>artem Cutler fyattt e$ in unb
na<$ 5Borm« ganj rtd&tig £erau$gefpttrt, ate er auf ber ^Bartburg
ani llberbenfen tarn.

2lber au* ber bnntm SWenge ber „Siiu^ter", bie i^m bamate
Joor 2lugen traten, taud^fe i^m immer ttrieber ber biirtige, fd^arf«
104

Digitized by

Google

tantige ©raufopf auf, ber auf btm furjen -Safe unb ben breiten
Sd&ultern femes £anbe$£errn fafc* 3)aS tt>ar $art -&0I3 tt>te er
fetbft, ein 9ttann, Mug, ireu, fromm unb unbefted)tt<$, ein redder
beutf<$er ^tirft 2Bie t>iet 93erfffinbni* tt>ar tym Don ^nfang an
frier entgegengefommen! £lnb tt>enn bai 93erftanbni* mangette,
ttrie t>ieX ©ebulb unb juttKtrtenbe 'Slcfytung Dor ber ^raft be* *>on
Cutler Derflinbeten WorteS! Unb neben tym ber tt>adfere 93ruber
3o£ann, tu><$ entfdjtebener bent ©oangelium jugettanbt, ben man
btn ^eftfinbtgen" genannt $at, recfyt ein ( 3Xann jum „3)urcfy*
f>alten" in ben 3a$ren ber 9iot. ' 9ieben biefem ttrieber ber €rbe
3o£ann 'Jrtebricfy in gletd&er ©efmnung, ©a tt>ar tt>o$I ba$ <&>an*
gelium in ftd^erer $)\\t. gut ter Jft nie ein giirftenfttedbt gett>efen,
ttrie i|>n bie ©cfytocijer tt>o$l flatten, 5>a§ er gegen &5mg &einj
Don Sngtanb mit einer ni<$t ju iiberbietenben ©rob^eit gefcfyrieben
fyat, bat mag n>emger nmnberne^men, unb ba§ er feinen ©egner
©eorg Don Sad&fen nid&t eben f<$onte, au<$ nt<$t 5lber ber riidf»
fld&tSJofe ^reimut xxnb ber pro^etifd^e Stolj, mit bem er feinem
^iirfiirften gegeniibertrat, tt>erben immer ein 93ett>ei* feiner t>Wtigen
inneren fo etfteit Don alter ynb^t^ ^tt ff nedfrtSart fetm 5IK i$m
ber ^urfiirft feci ber 9ttidfte£r Don ber < 3BBartburg atterlet ^eforg*
niffe funbgab, ba anttt>ortete er: „(£ure furfilrfflid^en ©naben
ttiffe, id) fomme gen Wittenberg in gar triel einem f)<$eren-6<$u$,
benn be3 ^urfttrftem 3d& f>ab'3 and) nid^t im Sinn, Don €uer
farfiirftK<$en ©naben Scfyu$ ju bege^ren, \a id) $alte, id) tt>otte
Sure furflirfttid^en ©naben me^r f<#fit>en, benn jte mid& fd)it$en
t dmtte* <2Ber am meiften Qtaubt, ber tt>irb $ter am meiften f<$it$em
©iett>eil id) benn nun ftriire, ba§ Sure furfUrfKid^e ©naben nod) gar
tymd) ift im ©lauben, fann id) ?eine$tt>egg Sure furfttrffli^en
©naben fttr ben 3Rann anfefcen, ber mi<$ f<$ii$en ober r etten !8nnte-"
Hub bod) ift biefer ftotje ^rief tt)ieber DoU Qlnerfennung unb £iebe
filr feinen ^ttrften. <£$ ift eine ber fcdcfyften ©otteSfttyrungen, bafj
gutter juft burcfy feine ©eburt gerabe an btefeS 'Jfirften^auS unb
biefen <5iirften gett>iefen war. 2llfo au<$ barin ift e$ bei Cutler
ganj natiirlid^ unb o^ne ^bwege unb Spriinge jugegangen* 2lber

105

Digitized by

Google

e$ bletbt bod) ein 93erbienft £u#er$, ba% er aud) in biefem 6tiidf
ba$ 9iatftrli<$e ate ba3 @ottgen>oUte uttb barum |>ier bm irbtfd&eu
-Safen erfannte, in bem ev fein £eben$f<$iff mif feiner flbermenf^-
Kd& f<$tt>eren £aft jtd&er Deranfern unb feine frtmmlifd&e <2Bare
ftd^er unter bie £eufe brtngen fonnte.

®a$ £anbe$fiirftentum, bem bai Regiment ber freien 9?etdj$*
ftfibte jur Seite trat, lernten ttrir ate ba$ au*ft<^t«reid^fte, frfifttgfte
©ebtfbe, jugteicfy rein beutf<$er 5lrt, femtem <£« n>ar ber Staat
ber 3uftmft, unb e$ t>erbiente fd&on bamaU in 5>eutfd&fonb aUein
biefen Stamen, 6ier n>aren ^Infft^e, ftdj aUe Srfifte be$ £anbe$
ju untewerfen ju bem 3tt>edfe, fte einer gemeinfamen Orbnung
btenftbar ju madden, aud) bie ftrcfytfdfyen $rfifte, Slnb gerabe itt
ben ffi$ftf<$^ifctngtf$en £anben ttKtren bie < 3ttrf<en in biefer
9tfd)tung voxto&xtS gegangen; fttr fte tt>ar gerabe in bem 5luguftiner«
orben £u$er$ t>ieX Stanfbarfeit 3nbem £u#er feine &ad)t in
nftyere SSejte^ung jum fianbeSfttrften fe$t, fe$t er ftd) mit bem
<5taat unb bm 6taat*gebanfen tibttfyaupt in ^ejtefmng* (£r $at
batb na<$ ber < 3BBartburg8ett 1523 ein grunblegenbe* 93itd^lein ge»
fd&rtebenj, ^on tt>eltft<$er Obrigfeit mxb tt>iett>ett man i£r @e$ov*
fam fdfyulbig feu" ^OBie ift e$ bod) bejeicfynenb, ba% er bteS ©runb*
bud) Doll 3nnerlid)fett einer- unb SBeltoffen^eit anbererfettS bem
Aerjog 3of)ann, 'JriebrtcfyS SSruber unb Siacfyfolger, genribmet
fyat unb befennf, baju gebrftngt ju fein „t>or attem buxd) feiner
Ciebben SSege^r!" 3)en 95auern unb „S<$tt>armgeiftew", mit
benen er in bm nficfyften 3a£ren fo triel ju tun $atti, fefrtte bai @e-
fitftf fftrS grofce ©anje; bie j/BMebertfiufer" n>aren ganj gteid)--
giiltig gegen bm Qtaat Sykx aber ge$f ein $o$er 6inn flir @e*
meinfd&aft f>inburd&, ®a er|>«lt im erften $ett ber Qtaat fein un»
t>erbrii<$K<$ felbft ftnbig 9*e<$t : bafc e$ Obrigf eit gibt, mit bem 6<$tt>ert,
alfo mit ©ett>alt, ^ieben ju f<$affen unb SSdfem ju tt>e^ren, ba^
ift eine natiirttd&e Orbnung, von ©ott gefd^affen, fo nStig n>ie
Sffen unb $rinfen unb ef>eli(^er 6tanb; unb im britten ^eit n>irb
bem 'Jifcften, ber ein £^rift fein ttnU, gefagt, tt>ie er ba$ toeltltdje
<od)tt>txt ju fllf>ren fyat, ncimlid) nid^t nad^ ber eigenen £uft, benn
106

Digitized by

Google

„Derflud&t unb Derbammt ifi alleS £eben, ba$ i$m felbft ju $hx$
unb ®ut gelefct unb gefud&t ttrirb". 5Iber bajttrifd&en ffefrt em §eil,
ber ber Obrtgfett bai ganje ©ebict beS mneren, religtdfen £eben$
iiber^aupt entjieK bafrinetn ber 3tt>ang unb ba$ 6<$tt>ert nad)
ber 9iatur ber Sad&e ntcfyt reidfyt* ©elbft „$e$erei fann man
mmmerme&r mit @ett>alt tt>e£ren, $e$erei iff ein getfflicfy 3)ing,
ba$ tann man mit feinem ©fen £auen, mit feinem fteuer *>erbrennen,
mit feinem ^Saffer titt&nUn. & ge$8rt ein anberer ©riff baju
©otteS SSort fott |>ie ftreiten"-

-Sier fe^en ttrir'3 ganj beuttidj: £u#er braud&te unb tt>oltte
einen <otaat f ber tym bai innerffe ©ebiet ber Religion unb ^ircfye
ganj frettiefc, fie fiufcerlicfy aber f<$ii$enb umgab — ber neue Qtaat
braud)te eine ^ircfye, bie tym bie ^rei&eit tiefc, ba£ ganje fiufcere
fieben ber 9Utenfd&en feinen 3tt>edten ju untewerfen, tym bafttr
aber bie Seele em^aud&te.

^eft toar ber 95unb jttrifdljen ber Reformation unb btm
neuen <otaat bod) nur, tt>ei( er auf ben £eben$intereffen ber betben
berubte — tt>eit fte ftd) braud^ten unb ergfinjten, Cutler un bjftriefea .
ri^ber^Beife, fie ge^drten in ber $dt jufammen unb gefcdren audj
fiir uni jufammen, (girt gmnbilbb ffj f imen ben ;engen 93erbinbung
t> on ^rotefta nttemug unb mob^p ^ i 6 | aat auj beufta?em Soften
< 2Iuf biefem *--Ooi>en nmrbe e$ ttnrWid) „ganj ein

5)od) toar^ nid)t ganj foletdfo, tote ttrir'g ba&infdjretben, bie
neuen ©runbfS^e m$ 2ibm iiberjufityren unb bie red&te Qlbgren-
Jung ju jwben. <S)tnn aucfy bie ^ircfye be$ 'SJortS ^afte eine ftd)t*
bare 6eite, bie bem Staat ni<$t gleid&gtilttg fein fonttte, bafcon
abgefe^en, bafc er eine altt 9ieigung $atte, au<$ inS ©eifflicfye felbft
bineinjuregieren* £ag e$ an ^3Bort unb ©afcamenten, fo mufytt e$
£eufe geben, bie bai iiberna^men, unb folcfye Zmtt mufcten bafur
untvcfyaltm n>erbem 2Ber fottte nun bafttr forgen? Slnffeflen
fonnte fie fd&on bie ©emeinbe* ®arilber $at £ut^er f^dne ^orte
gefagt, unb au« einem ©eubfdjreiben an bie Qfymtn ttnffen wir,

107

^

Digitized by

Google

tt>te er ft$ ba£ battn tt>etter gebad&t |>af: ba% bann ttrieber son ben
©emeinben bie 95if<^dfe getttftylt tt>erben foltten, f$lteftt$ em
€rjbtf<$of, unb fo eitte ^xj& l^t WolHtixd^ ettt^nbe , aber in
ber QBWtfdjtett fa$ baS bo<$ faon Eci ber emfad&en '•pfarrbefe^ung
anber£ auS. ©a tt>ar in QBittenberg fetbft ber afte ©tabtpfarrer
geftorben, bie 9foubefe$ung lag in ber ioanb bet jum $ett nodj
altgtiiubigen -fterren from QKtcrf>etltgenffifi* SWan fam ni<$t tt>eiter.
3)te 95ett>o^ner ber Gtabt, bie sur biirgerftd&en ©emeinbe gefcdrten,
tt>ottten nur einen tyntn gene^men, unb jtt>ar raf<$* QJton mufcte
eine Slutortt&t $aben, bie baS burd&fe$en lonnte au$ gegen <2Biber«
ftfinbe* (Si wax natitrfoty, ba$ bai ber 9tat ber <5tabt toot. <?r
fe#e bann „ntbtn ber ©emeinbe", nrie man fagte, ben ©oftor
<33ugenbagen ein, unb Cutler i)at tyn von ber &anjel ate fofotyen
furjerbanb serfiinbet. 60 tt>ar alfo fcfyon auf ber erften Stufe bie
OrtSobriglett babet. ®aju fam nun bie finanjiette <5rage. 6e#e
eine ©emeinbe fetbft bie ^arrer ein unb mdjt mebr bie atte ^e*
£drbe, et, fo mufcte bie ©emeinbe and) ben ©etyalt bejablen, t>oltenb$
n>enn er au<§ no<$ eine ^amtlte fyattt ttrie ber SJugenbagem Unb
bie ^irdjengebflube mufcten tt>eiter nntexfyalttn tt>erben, and) tt>enn
ba fein SJifd&of metyr tt>ar, ber ftd) barum ju fummern fyatte, unb
bie ©(iter, bie jur &ir<$e gebfirten, mufcten *>ern>altet werbem
better gab's ganj neue 2lufgaben. ©ie $l<5fter begannen ftdj auf*
julfifen* 'SluS £ utfter3 eigenytq ffiyftuftinerftofter traten bie SWgndb e
f eit 1522 au$ , ergriffen einen bftrgerticfyen 9$eruf, t>er£eirateten
fxd) unb fyatttn bod) fein ©etb* ©oltten fie ettoa httttXn ge|>en?
SRStnn nid)t, mnfyt man bm Ceuten ©elb barretcfyen. 3)a$ fonnte
man an* ben &toftergiitern ntfymm, bann mufcten biefe thtn t>er»
nwltet tt>erben, ICnb e$ tt>ar iiber^aupt ©efa£r, bafc fid) tauter ttn*
befugte unb SSeftfttifterne, yxm 93eift>iel tt>ie tt>ir fatyen, ber 5lbet,
be$ tt>ettti<$en Softer- unb &rd&engute$ beim -ftinfatt ber atten
Orbnung bemftd&tigtem 60 mad^te man benn juerft in ^Bitfen«
berg unb bann anbern>firt$ Orbnung unb fd^uf neue ^ird^enfoffen,
and) jur 21rment)flege unb jum ©arle^en* QBieber JtHtren ba$
©inge, bie bie ganje ©emeinbe iiberne^men fonnte* 5lber oi)m
108

Digitized by

Google

bie Obrtgfett gtng ba& abermate nxty. 5lud& in £etemg, cinem
fleinen fad&ftfd&en ©t&btcfyen, tt>o jtcfy bk ganje SSe&ftfterung fd^on
1523 jum (&>angeftum befannte unb einen fold&en „©emeitten
$aften" griinbete, ffanb ber 9!Ragiftrat nattirK<$ obenam iittb
£ut$er tt>ar ganj eim>erftanben unb $at in ber 93orrebe nocfy tt>etter*
gefcenb ben 9tof auSgefprodjen, ba% bie ©brtgfett bie ^tofter*
giiter an fvfy tufymm unb in btn &Wftern feJber Orbnung fd&affen
fotte* Unb fd&ftefcttcfy tt>ar ba ja ber ©otteSbienft fetbft, ©er tt>ar
umjugeftalten unb bie neue ^orm einjufi^rem ©ettrifc, au$ ba$
foltte etgentKcfy bie ©efamtfceit ber (S&rtften in ber beftimmfen Qtabt
tun, aber nrie foltte man e$ gegen eine entfd&loffene SDftnberbett
erretd&en? ©egen bie Obrigfeit gtng'$ fd&on gar nid&t, unb fcfyltefc
lid) tt>ar fte bod) and) ba£ natiirltd&e -Saupt ber bftrgerltd&en ©e*
metnbe, bie t>on ber cfyriftftcfyen ja gar md&t gefcfyteben tt>ar unb
gefcftrte and) ju t$r ate tyr *>orne$mfte$ ©Ueb, SOttnbeftenS in
biefer ernften 3ett, ba jtcfy bie ntutn 93er^dttniffe erft bilbeten, ttKir
bie -fettfe ber Obrigfeit mcfyt ju entbe^ren, e£ noaren eben ffiotfteiten,
©aS tt>ar ber ®tbanh, mit bm fvfy Cutler behalf, um ber
Obrtgfeit bann bie$ 9?e<$t jusugeftefjen, bai bod) bie ©renjen
Sttrijtyen ©eiftlid&em unb ^etttid&em nur ju leid&t tt>ieber t>er=
nrifd&te* ©ami* fyattt er jtdfc fd&on in ber ©cfyrift an btn d&riftlicfyen
5lbel, ba$ fceifct alfo an bie £anbe$fiirften ge^olfen* ©enn tt>a£
auf ber unferen ©tufe gefd)a£, ba& ttrieber^olte ftcfy bei fortfd&retten*
ber 95ett>egung auf ber £8§erem <5<$tfe$Kd& ttxir t$ bo<$ unm&g*
ltd), bafy jebe ©tabt ober jebe* ®orf im ^urfiirftentum feine eigene
Orbnung mad&te, unb mand&e ®inge, bie fiber ba$ ganje £anb
gtngen, erforberten iiberbaupt tint attgemeine 9fageJung* ®a n>ar
namentftcfy We <5rage ber 93orbilbung ber ©eiftltd&en* ©ie alten
<3>farrer tt>aren fttr bie neuen Gormen nicfyt tauglicfy, e$ tt>aren
ganj arge Sfitfe auf bem Eanbe $m unb f>er, ein fd^tt>erer Stnffofc,
je Idnger ber 3ufttanb bauerfe, fd^on b^alb, tt>ett bie mnen Eetyren
natiirli^ eine S^ilKe t>on Hnorbnung unb Hnru^e mit ftcfy brad^ten*
®ie 3ufunft ber e*>angeKf<$en ^rebigt fonnte 6<^aben leiben ober
gar geffibrbet werben* SWan mufcte erft einmal feftftetten, tt>ie e$

109

Digitized by

Google

tiberall auf ben fatten au£fa$, bamit man einen HbexUxd gewann,
unb bana<$ bann cine allgemeine Orbnung madden fonnie* Stiver
$afte ber 93tfd£>of bie „93iftiation", bai £o£e ^efud&Samt", tt>ie
Cutset: ilbetfe^t, ge^abt, ©aS ttxir nun fctnffltttg* 3um minbeften
noitt>eife, e^>e bie ©emembe&erfaffung t>on unten bte oben auf neu
gebaut ttxir, mufcte ber £anbe$$err etnfprtngen, ber ja bod) aud)
Derpfftcfyfei tt>ar, <$ffenttt$e$ 3trgernte unb Slnetmgfeit unter ben
Hntertanen ju ^er^ilten* ©arum ttxmbte jtcfy Cutler gteicfy nadj
^rtebricfyS $obe an ben neuen ^urfftrffen 3o£ann, am 31. Oftober
1525, ad)t 3a§re nad) bem §#efenanfcfylag, er m8ge bie 93ijttation
in bie &anb netymen, unb ate fie bann 1528 nrirfltcfy burd&gefifyrt
ttmrbe, $at er 5U bem „itnterrtd&i ber 93iftfatoren an bk ^arr^errn
- im &urfftrffentum ju ©acfyfen" eine 93orrebe gefcfyrteben, ttoorin er
e$ recfytferttgf, ba% er ben £anbe$ffirffen, „unfere gettriffe tt>eltli<$e
unb t>on ©ott t>erorbnete Obrtgfeti", gebeten fyabt, „au£ d&rtffUcfyer
£iebe (benn fie nadfc tt>eftlid&er Obrtgfeit nicfyt fcfyulbtg finb) unb urn
@otie$ tt>itten bm ©oangeftum su guf unb ben elenben (Stiffen
in feiner furflirffUcfyen ®nabm 2anbtn ju 9iu$ unb $>ttt u fxd) be$
btfd&8ftt<$en SSefud^antfS anjune^men unb £eute bafttr ansuffellen*

<2lte 9lofbe^eIf unb auS c^riffttdjer £iebe fottte nad) £u#er$
SWeinung bie $&fyffe, bie £anbe$obrtgfetf, bie Orbnung ber ftrcfy*
lichen ©inge and) auf ©ebieten in bie Aanb ne£men, bie e$ ja
eigentft<$ mit inneren ftrd&Ucfyen ^ragen ju tun $abem 5lber nur
fo tam'S ttrirflic^ ju einer neuen &trd&e, bie baS ganje 93ott er*
faffte, alfo ju einer et>angelif<$en 93oH^-^unb £anbe$ftr<$e.

9fcm $at unfer £u$er nod) einen ®tbanhn bei ©eJegen^eit
biefer Q3ifttation au$geft>rocfyen, ber eine aufjerorbenitfdje $rag*
tt>eite fiir btn neuen Qtaat $atti. <£x fagte nfimticty in einem Odjreiben
an btn ^urfflrften 3o£ann t>om 3a$re 1526, ba% ber ^urfttrff au<$
ate fyo berfter Q 3 ormunb berSuftgnb " bie ^&b^ unb ©drfer awin flen
m flftte, ^dfrulctTunb sprebtgtfttible m ^attSTSr legt atfo"*5em
6taate bie 6orge flir bie religi5fe ^itbung ate eine obrigfeitUd^e
^Pfli^t an$ Aerj* ®a« $at er jtt>ei 3a|)re ju^or in einer Sd&rift,
fiber bie tt>ir nod^ ftnred^en mfiffen, „an bie 95ilrgermeifter unb
110

Digitized by

Google

9Sat*$erren beuffd&er ©iiibte" fdjon fi£nlid& unb no<$ altgemeiner
in bejug auf bie ©cfyulen allein getan, ®er ffftbfifcfyen ©brigfeft
fei ber gattjen 6tabt @ut, €^rc, £etb unb Ceben ju treuer -Sanb
befofrten, barum $Stte fie Sag unb 9iad&t auf tyr ©ebetyen unb
SSefferung ju benfen, unb basu gebiJrten nidjt nur groffe <5d&fi$e,
feffe SERauern, fd&ftne Aftufer, met SSii^fen unb &arnifd&, fonbern
Diet feme, gelefjrfe, Derniinfttge, efcrbare, ttwfrterjogene SMtrger,
tt>ie man fie nur gettrinne, tt>enn man bie altergriJffte ©orge auf ba«
junge 930ft £abe* ©ebacfyt $ai er babei tt>o£l befonber* an bie
grofce 9£et<$*ftabt 9ttirnberg, bie ftd^ loor anbtvn bur<$ SJtfbung
au*jei<$nete unb beren 9toffcfyreiber £ajaru* ©pengler er fritter
feine ^rebigi ttribmete, „bafj man bie ^inber jur Od&ule fatten
millfe"* ®ie 9foicfy*ffSbie, Kerne 6tabtfiaaten, n>aren am tt>eiteffen
ttorgefcfyrttten in ber (Erfaffung ber neuen &taat$aufeabtn unb auf
bem ^ege, alte ©ebiete ber ^ultur unter i§re fd&ityenbe ^flege 5U
ne^men. 9lun fprid^t £u$er aber and) bem £anbe*fttrffen folcfy
„t>ormunbfd&afdid)e" '•pflidjt ju, Unb alte* bai mocfyte er tvofy
gem tydrem

3£m fonnte e* ja iiber^aupt nur red&f fein, tt>enn t$m £ut$er
bie ganje 6orge fftr ba* ilufcere ^efen ber &ircfye unb bamit be*
miid^tigften ^ufcurtrftger* in bie -foanb legte* £r genxmn bamit
bie fett langem erfe^nfe ^etyett *>on btm fircfyftcfyen 9iebenregtment
unb ber pfipffltd&en Oberregierung, bie freie 93erfugung fiber aK
bie reid&en tt>trif<$aftltd&en ^rfifte ber ^irdfce unb bie SOWglicfyleit,
eine ein^etttge fxttlid) religiiJfe ©ejtnnung fetbff in fftrbern* ©e*«
£att> mufye er aucfy alle* baju fun, biefe Orbnungen ein^ettig
ju mac^en im ganjen Banbt. 60 nur ttmrben jene 3tt>edfe nrirHic^
errei^t unb jugleid^ ber S^iebe im £anbe gett>a£rt; btn Sank*
frieben aber ju between, gatt aU bit oberffe ^fficfyt ber ©brtgfeit
Qlu$ in ber 21nn>enbung biefe* ©runbfa^e* auf bie neue £age
nxiren bie ^Utrnberger fcorangegangen, ttrie £utber fetbft in imtm
Sd^reiben an 3o$ann an^rt: bamif fyatttn fte bie SWiJnd&e jum
6<^tt>eigen gebrad^t* Unb nun fa$ jtd^ ber £anbe*fiirft mit einem
ganjen fr ^ultu«min^terium 1 ', tt>ie tt>ir fymtt fagen, btttaut f ba$

111

Digitized by

Google

neben ber £ird&e and) bie <5<$ule mitumfafcte; cr fa£ feine 2luf-
gaben in einer Rtc^tung emeitert, bie bie grdfcten 5lu$ftd&ten bot,
aber au$ ber filteften ©runblage ntd&t entbefcrte, ©enn fatten biefe
fianbeSfftrffen rnd&t tyre Red&te urfortinglicfy son ben f8mgltd&en
abgeteitet? ©ie uralten 'Jlnfprficfye ber beutf<$en &ftnige unb
&aifer, <5$trm£erren ber &ir<$e, 93ormunb ber -SilfSbebftrftigen,
urie ber c 2Cittt>en unb ( 3Batfen, ju fein, fatten tynen — nebm ber
3Renge t>on £errf<$aft$* unb 6<$u$t>er&Sttmffen ju einjelnen
ftrd&lid&en %tftalten — fd&on t>or ber Reformation bm RecfytS-
tttel abgegeben, jt<$ urn bie &ird&e aucfy na<$ ber inneren 6eite
me£r unb me$r ju ftimmern unb jtcfy eine SJefugnte jur Reform
jujufcfyreiben, namentltcfy jtcfy bie SJefferung be* &tofterleben* an*
gelegen fein ju laffen. S)ur$ bie Reformation £u$er* genxmn
all ba$ einen b^>tnttx^> n>etieren Sn^alt unb fielen alte -ftemmungen
tt>eg, biefe 2tnft>ril<^e in* 2tbm ju iibertragen, gteicfymfifjig ilber
ba$ ganje 2anb tyin, n>obet bann freiltcfy fcfyon 3o£ann bie ^b*
grenjung be* fircfylid&en unb tt>elttt<$en ©ebtet* nod& me^r jugunften
be* le^teren fcerfdjob*

60 entfianb benn, *>orbilblt<$ in £ut$er* eigenem 2atti)t unb
unter feinem unmtttetbaren 3utun auf alien ©ebteten, eine eoatu
gelifd&e £anbe*ftr<$e mit fonbe*$errlt$em &ir<$enregiment, bie
uni alien fautt tt>o$lt>ertraute Srfd&etnung* ®a mod&te eine fp&tere
3eit tt>o$l finben, ba% in trielen ©tiidfen gebeffert toerben ftnnte,
aber bie grofcen <£rrungenf<$aften barf man bariiber ntcfyt t>ergeffem
Aier tt>ar eine auf ber reinen ©eiftigfeit be* (&>angeltum* txbauU
^irdfce ba f bie fttr bai ganje 93olf eine* beftimmten &tatt& bit
©eelener^ie^ung Iteferte, bann aber ein <otaat f ber mit gutem ©e-
nriffen bie ganje ^ultur feiner Hntertanen in ^flege na^nu Qllfo
^ott gfird^e unb ffulturftaat, beibe* aber nun beutfcfy unb frembem
©eifte enfrtffem

®a* <2$efte aber, tt>eil ba$ QltternottPenbigfte, tt>ar ein 93ierte*»
Rflmlicfy bafc e* ber £u$erf<$en <5d&8pfung miJgttcfy n>ar, auf biefem
2Bege unb gerabe infolge ber engen, trielteidjt ju engen 93erbinbung
112

Digitized by

Google

SUbrec&t t>on ^ranbenburg
ber le^te &o#meifter beS S)eutfcfyen 9tftterorben$
unb crfte &eraog unb 9*eformator t>on ^reufcen

(93ilbni$mtntatur im ^aifer'Snebricfc-Sttufeum &u Berlin)

Digitized by

Google

Digitized by

Google

t>on $ir<$e unb ©taat ft<$ im 9lei<$ burcfoufe^en unb bann tt>eiter
ba$ ©efd&affene au$ ju fctyii^em <S& tt>ar erftaunlid), ttrie febr
ba$ ftetne Wittenberg ju einem SSKitiefyuttft eineS tteuett fleiftiflen
£eben$ in ©eutfdjlanb ttmrbe unb n>ie bie ©ebanfen, tie ^riefe,
bie SDfalnner t>on ^ier in alle £anbe auSgingen, bie ntnt ©rbmtng
in < 3loxb unb ©iib ju pffonsen. 2ln einer ©telle aber fogar iiber
bie ©renjen be$ 9?etd>3 £inau« unb fogar ganj frtib, unb gerabe
biefe ©telle war fo nncfyttg fttr alte beutf<$e 3ufunft, bafy man
bat>on ein etgene* 3Bort reben mufj,

SBtr foramen oben im erften &apitel t>on ber fiberfcfyfifftgen
&raft unfereS Oolite in ber mtttelalterltcfyen 3eit unb &on bem
^otonialfan^, bag jte ft<$ burcfy ^arnpf unb 5lrbeit im Often ber
<£lbe ernxirb* ©ie macfyte nicfyt £alt an ber Ober unb md&t einmat
an ber QBeicfyfeL 9^eben ben SJauern nxiren e$ nun bie fitter,
bie ffattnfdfreg £anb su beutfcfrem umaeftalteten , am gcttwltigften
bie fitter, bie fd^on in tyrem 9^amen baS ®eutf<$tum betonten,
bie 5)eutfdbritte r» 2lber e$ tt>aren 9 fttter f bie *u<fotd) STOdndbe
fein tt>ollten, ein 9fttterorben, tntftanbtn auS bem ^ampf gegen
bie Hnglfiubigen im Aeiltgen 2anbt, unb nun, nacfybem e$ ba
unten ni<$t$ me£r ju fflmpf en gab, £ier oben in be$ ^euttgen ©eutfdj*
tanbS 9fa>rbofte(ie ttrieber gegen Xlnglfiubige, bie fceibnifcfyen ^reufcen,
ftd) ein £anb erobernb, ba$ tynm aucfy ate ein ^eiliger 93efi^ gait,
SBer bie berrlid^e SWarienburg fennt, ber tt>etfc etttKtS ju fagen t>on
ber SSRac^t biefe* Orben$ftaate$, ber jt<$ frter ate ein gfoftftf'*"
unh ^!& JiSUMm ffitffltf fctfftfrfr ^er e* tt>ar ein fettfam
Bnntterbmg, ^alb geiftlicfy, £alb tt>eltlt<$, ttrie unfere beutfd&en geift*
ttdjen ^firftentiimer, aber o$ne beren gefcfyloffene monarcfyifdje
^raft* 9tod) geiftlid^er bm Slnfprucfy na<$, ba' bie fitter mit
i^ren &omturen unb i§ren Aocfymetftern ja ba$ tt>etfce ^leib ber
miJmfytfdjen Hnfcfyulb mit bem fd&tparjen &reuj ber djriftltc^en
Sntfagung trugen, unb nocfy tt>eltlt<$er ber ^Birflid^feit nadj, ba e$
bier fc^on im ritterlid^en ^eruf lag, ft<^ felbft mit bem ©<$tt>ert
5u umgfirten. ©o fyatttn fte btnn nxfyt lange fcor ber Reformation,
1410, an bem Ort, tt>o unfer Sinbenburg bie 9foiffenbeere in bie

t>on e<S)\i\>txt, eut&er 8 113

Digitized by

Google

mafurifd&en Seen gejagt unb Oftpreufcen befreit §at, bet §amten*
berg bte bluttge ^teberfoge gcgen bte ^ofen ertttten, 1466 ba*
beutige ^ejtyreufjen t>ertoren unb fur ben 9Jeft bie Oberbofcett
ber ^olett §tnne£men miiffen, 2lte £ut£er juerft bie ^ugen ®eutfcf>-
lanbS auf fu$ jog, fttonb, feit 1512, ein Ao^enaoller au$ bem marf*
grfiftt$«an$bacfytf<$en 3tt>eige be* J6aufe$, ber mit 9 f litrttbeTfg bc»
nac^bart ttntr, ate .Sodjmetfter an ber 6jri$e be* DerKeinerten unb
gebemiltigten beutfd&en 6taat*tt>efen«, 2ltbrec^t» < 3GBeit er, ein
e^ter 3oller, biefe ©emiittgung ntcfyt erfrug, t>ertt>etgerte er bem
^olenffinig ben £e$n*eib unb begann feine (ange, gefegnefe 9ie*
gierung mit einem Streit, ber in einen fttnfjfi^rtgen &rteg au*Uef
unb erft 1521 mit einem trierjftyrigen < 2BaffenftiUftanb enbete. ©iefe
<5rtft gait e* auSjunii^en bnxcf) innere ©tdrftmg,

6r ging an bie befie Quelle, an £utf>er felbft, ben einer feiner
&omture fcfyon 1519 einen $ag lang befud&t fyattt unb mit bem
er nun felbft perfdnltd&e < 3^lung genrinnen tt>ollte, <$)a$x gab tym
ber 2lufent^aft in feiner fr&nftfcfyen £>eimat unb in 9Klrnberg bet
©elegen^eit ber bortigen 9?eicfy*tage ben entfcfyeibenben 'Slnfto^
3n ben b<$en fatten ber berrUd^en fiorenjfirdje in 9 f litrnberg,
in ber nrir bie 9Keiftertt>erfe beutfd&er Stemmed unb $>oltfd)n\%*
tunft av& jenen §agen bmunbtxn, $at biefer iso^enjoller ft$ bie
neue Srtenntnte £ut$er* tn* j^erj prebtgen laffen, unb mit bem
9latf<$retber ©pengler, ber ate erfter £aie £ut$er beigefprungen
unb mit tym gebamtt tt>orben nntr, $at er jufammengefeffen* So
ift, nacfybem 9ttirnberg ein 3abr|mnbert sorter einen feiner 3oller*
fcfyen SSurggrafen ju neuem polittfcfyen QBerf in btn 9fc>rben, nacfy
ber SJtorf SSranbenburg, ^atte sie^en fe^en, \t%t ein jtpeiter biefe*
urfprflngticfy fcbtt>&btfd&en@ef<$lecbt*, buret) eine^Belt neuer Slufgabeu
fttr bie ©efd&tcfyte be* 9fa>r ben* bereicfyert, t>on |>ter fortgegangen; fo
fam er mit feinen <Jragen ju £u#er* 2tm erften 5lb*>ent 1523 fanb
bie benftpftrbige Slnterrebung ^tatt, ilber bie Cutler fpflter felbft an
ben erften e*>angelifcfyen ^ebiger in $8nig*berg bericfytet tyat

Cutler fyattt 3eit gebabt, ft<$ bie Sacfye ju iiberlegen, bmn
fdjon ein £alb 3abr au&or $<xtti \\)xn SKbred&t in b&bfter £etmltd?«
114

Digitized by

Google

hit tie OrbenSgefe^e juge^en laffen mtt ber 93itte urn SSefferungg*
fcorfcfyftlge. £ut£er ^attc ftd& aucfy $ter rafdl) in ben grofcen 3u-
fammen^ang gefunben unb fetnen 9tat burdjgretfenb, alfo nrieber
t>om ^ernpunft auS, jurecfytgelegt* ©ie 'Stage, ttrie e$ benn mit
ben geiftltd&en £errfd&aften in ©eutfcfylanb werben miiffe, in benen
er baS grdfcte AemmniS fiir Jebe CntttridKung erferoten mufyt, f)attt
tyn fd&on lange befd&fifttgt, ©ie 5lnttt>ort fonnte nid&t stt)eifet^afi
fein* Sr £atte fte &trj Border in jener 93orrebe ju ber fieteniger
„&affenorbnung" f<$on gegeben: „Q& iff mit btn geiffltd&en Aerr«
fc^aften, ben ^tetiimern unb fo tt>eiter, bie 2anb unb Stfibte unb
anbere ©titer unter ftd) £aben, ntd&t anberS ju fatten n>ie mit btn
&5ftern in einer Qtabt, bie bie ©brigfeit an ft<$ nebmen unb jum
aflgemeinen SSeften t>ertt>enben foil. ®enn folc^e < 23ifd^ftfe unb ©tifte
ftnb tt>eber 33tfd&8fe nocfy Sttfte, e$ ftnb im ©runb ber ( 3Ba$r#eit
meltlid^e Aerren mit einem geiftli^en 9tomem ©arum foil man
fte tt>eltlicfye Serren madden ober bie ®(iter ben armen (Srben unb
<5reunben unb bent gemeinen &aften auStetten." Unb nun font t$m
biefer geiffltd^tt>eltlid&e J6err ba^er, ber fogar jtt>ei SMfd&dfe ttneber
unter ft<$ \>attt, aufcer feiner ganjen 9fttterfd&aft! Aier ^eifct'S
btn Scfynitt jttifcfyen bent ©etfflid&en unb SBeltttdjen mit einem
guten 9tttter$teb t>ottfi$ren unb ^reufcen ju einem tt>eltlicfyen
©taat, fei e$ einem ^iirffen*, fei e$ einem Aerjogtum madden"!
©o ft>ra$ ber 9Jeformator bai grofce QBort au&, unb ber
Jbo^enjotter lfi<$ette ftiUunb bebeutfam *>or ftcfy |>m, aber fagte ntd&tS,
£lnb jur ®ur<$fft$rung, meinte £ut£er, fei e$ baS befie, er ne&me
felbff ein 3Beib unb fage bamit t>or alter 3Bett ber mftnd&ifd&en 6eite
fetne$ 'BerufeS ab, ju&or aber mflffe man bai preufnf^e Q3otf
unterrid&ten in ber neuen £e§re unb fo t>on unten auf au<# bort
bauen, bamit au$ ba$ 93ott bege^re, toa$ ber ntut ^ilrft ttninfd&e,
©ann £at er ftd& $ingefe$t unb nrieber eine Heine ©d^rift gefd^rieben,
in ber bod^ ein ganje* ©tudf jufilnftiger ©efd^id^te fterft: w 2tn bit
Aerren ®eutfd^»9rben^ ba§ fte faffd^e &eufd&$ett meiben unb jur
rec^ten efcetfd&en ^euf^eit greifen, eine Srma^nung 11 , unb §at
barin auggefU^rt, tt>te Xeict>t ftd^ bie HmttKinblung in baS «>eltli^e

115

Digitized by

Google

^BBefen macfyen tiefce, fiir bag \a atteg fcfyon t>or£anben fei, ttrie nty*
ftcfy bag fcin unb n>eld) ein mfidjftgeg 93eift>iet bamxt gegeben nriirbe.

So gef<$afc'g* £u#er fyattt ftd& nid^t getfiuftyt, ate er bag
£&$eln alg 3uftimmuttg beutefe. ©fillet: unb 5ln$anger gtngen
na$ &8mggberg, barunter ber ©icfyter be^ fd&Snen £tebeg „(?g iff
bag 6eil ung fommen $er", ^aul *>on Spretten, bag 9301! ttmrbe
immer me$r ergrtffen t>on ber neuen £e$re, 95riefe mit ^agen
unb ^Intworten liefen £tn unb f)tx swiften ^tbred^t unb Oftyreufcen
enter* unb Wittenberg anbererfeitg, bie Orbeng^erren f>flic^teten
bei, au$ bie beiben SJtfcfyftfe, bie freittritttg auf b^n tt>eWi<$en 9$e*
ft$ jugunften ber jtungen fianbegtyerrfcfyaft fcerjicfyteten* ©a audj
ber ^otenfftnig ate £e$ng$err emfcerftanben n>ar, fo nxir bie Sa<$e
fertig, e$e bag 3a$r 1525 $erum wax, unb < 2llbre^t fctelt afe £>er$og
don ^reufcen feinen feterticfyen Sinjug in &<Jmggberg, auf btm
banner ftatt be^ ^reujeg auf toetfcem ©runbe ben fd&nxirjen 2lbler,
ber feitbem feine ^finge fiber bag ft<$ bifyntnbt preufjifcfye £anb ge*
ftredtt $at. Unb e|>e ttrieber ein 3a$r merging, \)<xtti 2llbrec^t ttrirf-
tt<$ -Sodfoeit gemac^t mit ber frommen unb trefflic^en ©orotfcea
t>on ©flnemarf, tt>oburd) au$ auf biefeg £anb unb namenfU<$
6<$legn>ig«.&otftetn bie ttrid&tigften 2lnregungen auggingen, vox
attem aber bem neuen -fterjog bie -ftoffnung auf einen (frben unb
bamxt eine 3ufunft feiner ©d&ityfitng gefcfyenft ttmrbe*

(£g mag £u#er eigen gett>efen fern, ate er bie Sinlabung ju
biefer -feocfoeit erfcielt* ©er £ auf ber JPinge ift ifrm Je tbft tt>ie ein
Wu nber erfd^ien en: bag atteg gefd&afj tym t>on 5Ubrecfyt, beffen
gteid^namiger better t>on SWainj btn gansen -feanbel mit feinem
5lblaf#ram in Sitterbogf angejettelt battel Wie tt>unberbar finb
©otteg Wegel 9fcm ftanb ba an ber 9fa>rbofte(ie eine fertige
beutfd&e £anbeg£errfcfyaft mit einer feft auggebauten beutfd&en
Eanbegfircfye ate tyrer ©eele, mit jtt>ei beutf<$«e*>an<jeUfcfyen S8u
fcfyftfen, bie bie ^flege beg inneren £ebeng iibema^men, tt>ityrenb
fie bem Staat bie beg fiufceren tiberttefcen, feit 1544 fogar mit einer
eigenen Hntoerjttfit in &8mg$berg* Unb an ber Wiege biefeS
©taatg mit feiner ^ird^e fcatte er geftanben, ^atte tyn gteid^fam
116

Digitized by

Google

au$ ber §dufe geboben unb bamxt em beutfcfy«nationale$ Werf
fd&affen belfen, beffen $ragtt>eite er fretiidt) fetbft m<t)t iiberfe^en
fonnte, aber bo<$ tnetteidjt a^nte*

3n ber genannten ©cfyrift fagf er bie t>rop$etifd&en Worte:
„£lnb fdnttfe ein folder (tt>eltlidj gett>orbener) ®eutfd()f>err jum
Streit uttb, tt>oju man fein bebiirffe, unb beffer benn je# gefd&idft
fein unb tpflrbe alfo mit ber 3eif ein recfyt orbenttidfc iserrfdjaft
barauS, bie o^ne ©leifjen unb fatfd&en ^amen t>or ©ott unb ber
Welt angenebm tt>ilre*" Ob er bet bem „6treit" tt>o|>t an bie ^olen
unb an bie beutfcfy-nationale^lufgabe gebacfyt $at,bte biefem pxtufyu
fd&en Aerjogtum gegen bie fcorbr&ngenbe 6latt>entt>elt jufiet? ®a£
iff bocf) fe|>r n>abrfd&emlid&, ba eben bamafe biefer ©frett urn bie
Selbftftnbigfett fptette unb 2Ubred£>t in benfelben $agen, ba er in
^fftirnberg ftd) bem <&>angettum erfdjlofc, bet ben 9?eid)gft#nben
— t>ergeben$ freitid^ — urn Mfe gegen bie ^olen nxtrb. Unb ftd&er
ift, ba§ Cutler einen ftarfen Stnbrudf son b er flberlegenfteif ber

im^_^ M ^___i,[ . mill i i ' ni » m I I wmi ffi iiiiiiii 1 i "~tt il» m

beutfcfyen ^ftur tiber bie WAeflan)ifdbe b attt. €r ffubierte fie an
ben Wenben, bie big nati) Wittenberg fyin tt>obntem „Wemt'$ ofyne
ben frommen einigen ^urfiirften i)&tte ge^en fotten, ber Wenben
$atber fSmtte bie tyofye ©cfyule in Wittenberg ntd&t ein 3abr £ier
bleiben, fie ^ungerten un$ au&." ©tetcfy Winter Wittenberg liege
bie ©renje ber 3tt>Utfatton; in bie fdjtecfytefte son aiien 9iattonen
feien fte ba |>inetngett>orfen. S& tten bie ©eutfdfren ben ©aufteufel,
f o feien jene btebtfd) , Unter bem ^bel unb ber fytyexen ©eiftttdjfeit
^olenS fe|>lte fyfytxtf ©treben nidjt, aber nament(idt) bie le^tere
tt>ar t>on einer faum glaublicfyen jtttjidjen 93ertt>orfen^eit, unb bie
SSauern tt>aren t>8lUg ftumpf* ©em ©oangetium dffneten jtd£> in
^olen juntfdjff audi) nur bie ja^treidjen beutfcfyen &etfe. ©er
&8nig ©igtemunb aber fyat fd&on 1520 einen erften ©laubenSerlaft
in $$orn gegen bie ©d&riften Cutler* ^erau^gegeben unb then
bamafe, ate in Oftyreufcen 2Wbred)t bem Qanbe bie erffe fefte e*>an--
gettfcfye £anb« unb &trd&enorbnung gab, in ©anjtg ba$ (B>angeltum
blutig unterbriidtt* Cutler tt>irb tt>o^l an beibe« jufammen gebad^t
baben, aU er fxd) be^ ©eutfcf)«9rbeng fo tatfrfiftig anna^m: an bie

117

Digitized by

Google

beutfd&»nattonale unb bie et>angelif<$»ftr<$licfye 6eife bet 5lufgabe,
unb ber ©ebanfe ttnrb i$n erboben fyaben, ba% ex $ier eitter „re<$ten
orbentftd&en 6errfd&aft" in ben ©attet gefcolfen bat, bie n>af>rttcb
ju jeberlei 6treit fapfer unb gefd&idtt tt>ar r

®a$ er|>ielt aber erft bie aCergrfifcte $ragtt>ette unb ttmrbe jut
aflern>abrf£en ^Bab^eit, ate no$ t>or 3a$r#unbertfrift baS Aerjog-
turn an <8ranbenburg fiet unb preufnfcbe unb branbenburgtfcbe
3ottern$errfcbaft, preufctfcfye unb mtfrftfd&e &raft ffcb mifeinanber
t>erbanben. ©a enbltcb bur$ 'SUbred&tS Cnlelin baS t>ereinte
SSranbenburg-'preufcen gleidfoeittg (Erbe ber Serrfdjaften am
9^ieberr^ein unb in ^efffalen, <Ste*>e, SWarf unb 9tat>enSberg,
ttmrbe unb bamit ju ber ( 3Badjt an ber kernel aucb bie am 9^ein
iibertragen er^iett, fo fie|>t man au$ \tntm £ntf<$lufj be$ $>od)* <
meifferS bag ^reufcen beg ©rofcen ^urfttrften unb be£ 2ltten Qti^
entfteben, bag ein 9lecbt gett>ann, jtcb bie beutfdje &aiferfrone ju
erfireiten. <£& toax toixtlty fern fcblecfyter 9tot, bm £u#er bem
5Ubre<$t t>on 3ottern mit feinem gebeimmg&ollen Cficfyefa gegeben
fyattt, unb n>ir tt>erben i^n £u$er tyodj banfen, tt>enn eg audj
fein ^nungg&ermfigen n>ett iiberftieg, bafc ©ott foW) gen>altigen
(Edtftein am beutfd&en 9leubau baraug madden tpfirbe.

3um bamaligen 9Jei<$ gebSrte ^reufcen, fo beutfdj eg tt>ar,
nid&t* <§btn baxum fanb eg £ut£er ein QBunber, bafc eg bort — nrie
ummttelbar barauf aud£> in ben Oftfeeprotnnjen, in fifelanb — fo
rafcb t>ortt>&rtg ge£e. ^ber aucb im 9Jei<$ fatten ficb fiberalt aug
ben einjetnen ©ruppen ©ememben, aug bin ©emeinben £anbeg«
firemen gebilbet: in SWtttelbeutfcblanb fyattt ber fugenbttcfye unb
fampfbereite -Seffenfttrft, £anbgraf ^ttipp, bat <&>angeUum mit
^euereifer ergriffen unb ftcfy bm fild&ftfcben ^urfdrften jur ©eite
geftettt, fo ba% balb ein fefter 9tetf e*>angelif<$en £anbeg burdb
SOtittelbeutfd&lanb lief* 3n ©ilbbeutfcbfanb aber nxiren eg nament«
lid) bie grofcen beutfcfyen 9?eid&$fffibte, bk ft$ ber ^ewegung be«
geifterf anfd^loffen, oov allem bie atte grunbbeutfdje Qtabt Qtxafr
118

Digitized by

Google

burg, bie fxd) tt>ic 9ttirnberg fcfyon 1524 nxmbelte unb gerabe in
btefem entfcfyeibenben 5lbfcfynitt unferer beutfd&en ©efcfyid&te eine
futyrenbe 33ebeutung gennmn* 9ttemanb toSxt e£ bamate in ben
Sinn gefommen, bie &tabt mit bem ^errtfcfyen SSftfinfter Swing
*>on 6tetnba<$ fiir frana<Jftfd> ju fatten. 5luS 2Bittenberg unb nicfyt
au$ tyaxxi fatten bie Strafjburger tyr neueS £eben empfangen,
rebeten, batten unb Qlaubten beutf<$* 5U$ man baranging, fkfy
ber bro^enben 93erbmbung ber altgWubtgen Stftnbe gegenitber
jum <5<fyu$t be* ©oangettumS ebenfalfe jufammensufcfyftefcen, nxtren
bie ©tftbfe unter ben erffen. 21uf bem 9?etd)Stage, ber ju ©peter
152& jufammentrat, tt>ar e£ freilid^ nut ben SluSffcfyten auf eine
©efamtreform ber beutfcfyen $ir<§e xm ©inne £u$er$ t>orbet, aber
bie e&angettfcfyen ©tSnbe fatten jt<$ fcfyon afe eine ffarfe ©ruppe,
ber ^urftoft t>on ©acfyfen £ing an f eine Aerberge ein ©cfytlb mit bem
tapferen ^efenntniS: „@otte$ ^ort Meibt in Sttrigfeit," unb bie
93erfammtung nafym fd^tefcttcfy &*»* beritymten SlbfdjiebSbeftylufc
an, ber tatf<8<$U<$ ba$ grofce £eben$tt>erf £u#er$ ftcfyergeftettt fat :
bafc jeber 9Setd)$ffanb ft<^> fo fcer^alten fotte, nrie er e£ *>or ©ott unb
ber fatferlicfyen SWajeftfit ft$ getraue ju t>eranttt>ortem ®er &atfer
aber n>ar tt>eit, man wottte tyn erff bur<$ eine ©efanbtjtyaft be»
fcfytd en unb aufttfiren, e£ blxeb alfo nur ber liebe Aerrgott, unb t>or
bem nmfcten ftd^ bie SUnfan^ex £ut£er$ fdjon ju t>eranttt>orten*

60 gtng'g in ben nfidjften 3a^ren, in benen ber &aifer fogar
gegen ben ^apft fcfyn>eren &rieg fttyrte unb mif beutfcfyen £anb$-
t nectyten 9fom erftfirmen liefc, mit ber SluSbreitung be$ SfcangeftumS
unb bem SluSbau ber beutfcfyen fianbeSftrcfyen tuftig t>ortt>firt$* 5lf$
bann 1529 ber QBinb umgefcfyfogen, &arl im Qt teben mif j> j^ ^g Sft
n>ar, unb ^anfretdj eine bro^enbe ibalfung'auf 5em neuen^et<p»
tag ju Speier einna^m ober beffer, ba er fetbff immer no<$ ab>
wefenb tt>ar, burcfy feinen Prober ^erbinanb einne^men ttefc, ba
ttxrc'3 in fpilt: bie ©oangelif^en, freilic^ immer no^ in ber SJKnber-
^eit, ^roteftierten '' gegen ben ungiinftigen SWe^r^eit^befd^lu^ unb
tt>urben fo aU <&>angeliftye t r < ^>voteftanten u . Sin 3a^rae^nt tt>ar
feit bem ^rotefi £uf^er^ auf bem fieipjiger ©efprfid^ mit Sd gegen

119

Digitized by

Google

trie 5lnft>rlicfye ber aften &trd&e auf Hntertt>erfung fcergangen, unb
nun ftanben ©ad&fen unb iseffen, ^n^alt, Ciineburg unb SSranben*
burg^nSbac^ unb 14 Stfibte afe beutfcfyer ^oteftarittemuS ju»
fammen. ©ie erften 8tt>et unb bie ttricfytigften ber fe#en aber
t>ereimgten ft$, n>.enn eg nottfite, au<$ mif ben ( 33Baffen fttr tyxtn
©lauben einjufte^em

SSkix'4 aud) au$ £u#erS 3Berf ertt>a<$fen, er felbft ftanb
biefer politifd&en CntttridKung bodfc fern. Wan fyattt in QBtttenberg
t>ollauf mit bem innertidjen 2lufbau ju tun. 3n £>effen ttmrbe ju
SJtorburg bte erfte Hnfoerjttfit auf e*>angettf<$em ©runbe errtdjtef-
9 f lun tt>ar e£ au$ in 9to>rbbeutfd&lanb attent^atben lebenbig ge*
worben* 9$raunfd)tt>etgȣiineburg unb bie grofcen .Sanfaftflbte
Bremen, ioamburg unb £ilbed ttottten neue $trd&enorbmmgen nad?
2Bittenberger SOfaifter fyabtn. Whntifylid) begann 9torbbeutfdf)fonb
ba$ au$geft>rodjen gteidjmfifjig proteftanttfdfje ©eprfige anjune^men.
©ie grofcen^agen unb ^elt^finbet molten nun bie ^ftrffen unb
9t&t e unb tf>re &anjler auf bm 9ietd&$tagen felbft beforgen, immer
gait e$ fftr Cutler, t>on innen $erau$ ju bauen.

Hub eben be&fyalb empfanb £ut$er ein fteigenbeS ilnbe^agen,
n>enn man ftd& ju eng mit bm Ober* ober Siibbeutfcfyen ober gar
bm 6djtt>eijer 3ttringU tterbtnben tooittt. <£r ftttd&tete fiir bie
9 feinbeit ber ©taubenggrunblag e unb iJffnete ffcfy btdfyaXb ben 'Be*
ftrebungen berer, bie meinten, erft toenn man jtcfy auf eine beftimmte
3ufammenfaffung ber neuen £e$re ate auf fein ^efenntnte t>ereinigt
\)<xbi, ttnnt man wetter fef>em ^ber folcfye €inigung mtfclang in
SOfatrburg mit bm <£d)tt>eijer 3tt>ingtt, unb ate nun ber &aifer
&arl im 3a^re 1530 enbltcfy ttrieber sum erften SDtote feit ^ormS
perfdnlid) nad) ©eutfcfylanb fam, urn bie 9JeUgion$frage in 2lug3*
burg ju Snbe ju bringen, unb son ben (&>angeltfdjen einfreieS 33e*
fenntnte begefjrte, \)<xtu man in ber Jgl uftSburatfdfren ffonfeffion "
nur ein folcfyetf jur &anb, bem nicfyt alle ©jangeltfcfyen tyre 3u*
ftimmung gegeben fatten. fietcfyt \)&ttt e$ nodE) eine Spaltung aud)
unter bm beutfdf)en ^oteftanten fd^on in biefen Sagen gegeben,
in benen bo^ afle 9tettnnQ in einem feften 3ufammen^atten tag,
120

Digitized by

Google

tt>enn fxd) nicfyt £ut£er in ben $agen von 5luggburg mit btm Strafc
burger SJtortin 93ucer ate bem ^ii^ter ber 6fibbeutfcfyen auf ber
"Jefie (£oburg, tt>o er bie (Ergebniffe *>on 5luggburg abttxxrtete, t>er*
tragen £fitte* ®a« iff bann tt>enige 3a$re barauf nod) beffer ge*
fc^e^en, ate man fxd) aud) fiber bag 2lbenbmaf>l etnigte* 60 $af
fid) bod) f<$lie$(i<$ um ben ganjen beutfcfyen ^otefiantigmug
ein einjigeg geiftigeg ^anb gefcfytungen unb in < 3loxb unb 6fib,
je$t aud> in bem fo nricfyttgen glaubengfiarfen 'JBfirttemberg, be*
tanxtttn atte ©wmgeftfcfyen, auf bem gteicfyen ©runbe ju ftetyen. 3u
einer neuen getftigen ^erbinbung toenigffeng eineg grofcen §eite
unferer Nation n>ar bamxt ein feffer ©runb gelegt

^ber freiltd) bie e&angelifcfyen ^olitifer tt>ottten me£r, nament*
lid) ber ftfirmifcfye ioeffe, tt>ottten bie 6icfaeruna beg gfranfleliumg
bi yd} gBaffenqeipalf » ®a ttKtr nun aber bei £u$er tt>ieber ein neueg
JDemmnig. < 2Bar tym bag erffe ^3ebenfen aug feiner Sorge fur ba$
3mterlid)e erttnxdjfen, fo tt>ar eg |>ier mcfyt anberg* &ann man and)
geiffige ®inge mit bem <5<$tt>erte, alfo mif toeltltcfyer ©ettxilt
f$fi$en? 5lber £ier ttxtr xxod) etnxig 93efonbereg babei. ®arauf,
bafy man ber Obrigfeit nad) ©otteg ^OBort, 9t5mer 13, unbebingten
©etyorfam fcfyulbig fei, tt>eil fie eine naturli<$e ©ottegorbnung iff,
ffanb \a feine ganje isaupt* unb ©runbffeltung: bamif fyattt er bie
rdmifcbe &rdbe unter bie tt>eltlid>e SOfadbt gebeugt unb bamif feine
neue ©etffegfircfye in btn neuen, felbftftnbigen Sfaat ^ineingebauf.
Unb nun n>ar eg je$t ja ganj flar gett>orben, bafy eg ficfy bei einem
< 2Baffenbunb in allererfter £mie um einen ^ampf gegen bm ^aifer
£anble* < 2Bar benn biefer feine Obrigfeit fur bie beutfcfyen ( Jfirffen?
Sie mufcten tym fo ficfyer gebor<$en tt>ie ber ^firgermeiffer von
§orgau bem ^urflirffen t>on Sadjfem <2Bieber fetyen ttrir, tt>ie
beutfcfy biefer < 3Wann empfanb! Vlad) atlem, tt>ag er t>om ^aifer
erlebt £atte — t>on ber ftrafrtenben 3bee beg madjt&otten miffel-
alferlic^en^aiferfumg tt>ar er bod) nod) nicfytfreigetoorben, unb fetbff
t>om ^uftrefen ^arte in 2luggburg meinfe er, bie bdfen ^apiffen
bitten i^n tt>o^l mef)r baya gejtt>ungen # Unb baju fam nun bai
flare ^Bort ber Shrift! $)fon burffe bem ^aifer atfo tt>o|>l ben

121

Digitized by

Google

©eb orfam in Sadfren b<&3 ® ^ aubmf p e wejftern, toeil man ©ott
mefjr gefjordjen mufc ate ben 9J?enfd>en, abet fonff mufc man feine
®ett>alt leiben unb nidjt nriberffe^enl

<£$ £at lange gebauert, bte Cutler ft<$ ju anberen 5lnfd&auungen
burcfygerungen $at. SBSk immer, iff'S au<$ tyier grflnblidf) unb inner-
K<$ sugegangen* ^ir £aben no<$ bie 3ettel, auf bie er ^otijen
^ingetoorfen fyat, ate er feine „ < 2Barmmg an feine lieben ©eutfd&en 11
1531 nad) ban 5lug$burger 9*ei$$tag fcfyrieb* 2Bie fann bo<$
man<$mat ein folder ^apierfe^en nricfytig feinl ®a fe^en tort nun
beutlid), tt>ie er fidf> ju ber 2luffaffung burcfyarbettet, bie ^ilipp
t>on fieffen fdjon Ifingff t>orgetragen fatter ber ^aifer iff gar nid&t
Obrigfeit in bem 6inne, tt>ie er'S geba<$t, ©eutfdjlanb iff gar feine
SWonard^ie tt>ie eftpa <5ranfeeid& ober (Snglanb, ber ^aifer £at %. 95-
fein Steuerre<$t, er £at, tt>ie £u#er fpfiter bem gefd&id&tlid&en
©ange ganj enffpred^enb fagte, „ba$ Qxfytvtxt btn ^tirff en ju eigener
©ettnxtt gegeben", unb er ffe^f in ^intm „t>erbingten ^ege 11 , nid>f
nur ttrir finb tym *>erfcflid)t ef, er §at fid) aud^ feinerfeifg ben ©eutfdjen
t>erpflicfytet unb iff ein „3tyrann", tt>enn er fid) nid^t baran fy&U.
3mmer beutlicfyer nrirb e$ ifcm bann, bafc bie ^olififer unb 3uriffen
recfyt tyaben, tt>enn fte fagen, ©euffd^tanb fei eine 2lriffofrafie — wir
fagen fyiutt, ein SSunbeSffaat, in bem ber $aifer „n\$t$ tun iann
ofme ber < 3tlrften unb be* ganjen 9tet<$$ einmiltige 'Benriltigung,
me^r ber 93orft$enbe eineS ^ollegiumS tt)ie etnxt ber 9leftor einer
Hntoerfitfit ober ber ^Biirgermeiffer einer <2>tabt", „bie oberffe
Spi^e im 9*eid), nicfyt me£r ber 3n£aber ber unmittetbaren @e«
xoalt". ®a$ tt>ar genau rid&ttg. 60 letyrte bai 9Seid)$ffaai$red)t
nicfyt nur, in ba£ £u#er fief) t>erfenfte, fo letyrte ber 'Slugenfd&ein.
§>a$ ^aifertum be$ SDftttelalterS nxtr t>erbfofct, bie £anbeS$err*
fd^aff n>ar bai nrid&ttgffe ©ebilbe ber @egenn>art unb ber 3uftmft
SPfom mod^fe ba$ beflagen, aber e$ nnxr fo, £u$er$ ^irHid&feitf*
ftnn unb ^etfoffen^eit tt>ar nid>f geringer ate feine 3nnerlidjfeit.

3u <5$u$ unb §ru$ be£ (&>angelium£ unb ber neuen barauf
gegriinbeten Orbmmgen, geriiffet unb bett>e|)rt, bitbefe ber c 3Baffen*
bunb ber proteffanfifd>en ©fSnbe eine 9J?ad^t, mit ber au<$ ber
122

Digitized by LjOOQIC

^aifer hroner me$r redjnen mufytt. 'BMeber im $£firtnger c 3Balb
liegf Derffedft bag Heine <5t&bt<$en 6d)malfalben, bag einen SSefud)
tt>o£l lo|mt. ®a fann man bie feine ©tube nod) £eute f^en, in ber
biefer ( 2Baffenbunb feine ©efialt er^telt, barum eben ber ©cfymal-
falbtfd^e ^unb genannt* ©teg auf Steg tt>urbe i£m, tt>fi£renb ben
^aifer tt)ieber neue ^riege unb anbere ^fKcfyien fern t>om 9£eid)e
unb feinen ^ufgaben £ielten, ut^> eg tarn farj t>or £u$erg $ob
eine 3ett, ba man £offen fonnte, bafy ganj 3)eutfd)lanb e&angelifd)

n>erben nrfirbe.

* *

*

gBa re ber gutter nur ein toenig enfgegen fommenb er getoefenl
5lber ba mfire er eben mc^t ber sutler gett>e|enl vin femenTSa^t-
fa$ lie§ er ni<$t riitteln, <£r fy&ttt \a fonft fo gem „feine Iteben
©eutfdjen" einig unb unter einem Sbut gefetyen. 6r $at nie aufge-
£8rt, ®eutfd)lanb tro$ alt feiner 3erft>titterung afe eine €in£eit ju
betracfyten unb btn $aifer alg bag isaupt, bag t>or allem baju t>on
©ott gefe^t iff, eg t>or feinen ^einben ju fd)tt$en. ®r $at, aufcer in
ber ©djrift „an ben d>rifftid^en ^bel", ntrgenbg fo triel t>om ^aifer
gerebet ttrie in ber fraftoollen <5<$rtft, bie er fcerfafcte, ate ber $iirfe
t>or ^QBien tag, betitett w 93om ^riege tt>iber ben ^iirfen 11 , geric^tet
an bm taj>feren ^iltyp t>on fieffen unb gefotgt t>on einer ge-
tt>alttgen „£eerprebigt ttriber ben §iirfen" ani 93olf, bafc eg enblt<$
einen <£rnff macfye in biefer grofcen un^eifoollen <5a<$e. <£r hnnt
bie © efaftren ber beuffdfren 3erft>litterung , ®r tt>ei§, bafy bag beg
^apfteg alte ^tug^eit gett>efen tt>ar, „&8mg unb Stirffen bur<$«
einanber ju nrirren", unb ba§ „n>enn ber ^aifer bag ^anier gegen
bm §urfen aufnrirff, bie Stirffen eg nur mxt bem SDfoml ein ^anier
nannten, eg aber flir ein blo§ 6eibentu<$ tyieften" unb unge^orfam
ttKtren. 60 aber iff fein ffarfeg JDeer aufjubringen gegen einen $einb
ttrie ber $iitfe, unb man mufc nun bod> „etnen ffattlicfyen, reblic^en
<2Biberffanb tun, ber tintn ^a^brudt \)<xt, unb bie 9ttifiung nic^t
fo gering anfc^Iagen unb unfere armen ©eutfd^en nid^t auf bie
'Jfeifdjbanf opfern". ©amt n>irb ber "Jeinb ^feinen 9Kann finben
an ^aifer Carol, ber i£m gettrad^fen iff.

123

Digitized by

Google

®enn jtoei 2eute miiffen tm Seer nriber ben ©irfen few, ber
eine iff ber iaerr <£$riftianu*, ber Styriffenmenfd) — „ber frommen,
£eiligen, liebcn <££rtffen icKmfe", ber beffer iff ate ber $firfe mit
feinem $oran unb ftcfy mit ©ebef rfiffet jum Strett, ber anbere
aber ber fierr (Earolu*, beffen ^ettige* 2lmf biefer &rieg iff- 9^u^t
ate ber QSertreter ber (Tariff cn^eit gegen bie Slnglfiubtgen! 2Iud^
£ier fcerfinft bet Cutler bie ^GBelt be* SOttttelatter** ®enn big
(ffiri ffenfteif nrir b niA jjgtt bem We W^|g®^ e ^J^^^ en un &
be r ^Qtou^rni^f 7^ Segen bie §urfen

ate 9tf<$t<$rtffen ju jie^en, gar tmT^5t|!^&fen unb ©etfflicfyen im
&eer tt>ie in frifyeren 3a^>rfmnberten, ba$ iff ttnber bie Orbnung
©otte*. „®ie &rd>e unb ber ©laube miiffen einen anbet^n <5d)uf^
f>errn tyabem ®e* &atfer* Sd)tt>ert £at nicfyt* ju fcfyaffen mif bem
©lauben, e* ge$8rt in letblicfye, noeltJid^e Sadjem" Slnb toenn ba
„ettt>a t>on 9Som ein unnii^er ^EBelfd^er fommt unb be* 9?et<$*
Stfinbe t>erma£nf, tt>ie ber fttinb be* djriftficfyen ®Umbm& fo
grofcen Scfyaben ber <££rtffen£eit getan fyabt, unb ber &aifer ate
<33ogt ber ^ird^en unb SSefcfyirmer be* ©lauben* fofle bajufun",
fo foil er jur 5lnttt>ort £aben: „6ie ^aben bir beine Setter jum
95ier gefu^rt, bu o^nmficfyttger ^fouberer, benn batnit ricfyteff bu
nicfyt* an." ©onbern „fo fottte cxn fiegaf auf bem 9?eidj*tag mit
ben 9leicfy*ff&nben ^anbeln, ©otte* ©ebot t>or^>atfen unb eine
um>ermeiblicfye ^ot barau* macfyen unb fagen: Cieben £errn,
^aifer unb ^iirffen, toolft tyr &aifer unb ^ttrffen fein, fo tut at*
^aifer unb 'Jifcflen, ober ber Siirfe tt>irb eucfy lefcren burd) ©otte*
3orn unb Slngnabe, ©eutfcfylanb ober ^aifertum iff eud) t>on
©ott gegeben ober befotylen, bafy i$r e* fcfyti^en, regieren, raten unb
l^elfen fotlt unb nidjt altein fottf, fonbern aud> mtifct bei QSerluff
eurer Seelen ©eligfeit unb gdttltcfyer JDulb unb ©nabe."

2u#er iff fein Cobrebner be* &rieg* gett>efen, aber er £at ben
angefod^tenen ©ett>iffen in bem fdjfinen Sdjretben an einen fitter,
„Ob $rieg*leute and) im fetigen &tanbt fein ttnnm", bie <5rage
nacfy bem 9Je<$t be* ^riege* freubig bejatyt. <?* mufc freiltd) „foid>e
$itel unb ©ettriffen £aben, ba§ man fagen fann: mein 9Za(^bar
124

Digitized by

Google

Sttringt unb bringt mid) jum &rieg" — fo nriirbe ber Stieg audi)
beffer „ftfK dfrftger 6dfruf unb 9 iottt>eftr Mfe**"- „©enn manlnlfr*
ben ^rieintyetben alfo^ ba|T etitdijer aiSISjf "Suft unb < 3QBiUen nrirb an-
gefangen, e£e benn ein anbeier angreift, etttd&er aber tt>irb au$
9*ot unb 3n>ang aufgebrungen, nac^bem er iff t>on eincm anbern
angegriffen. ©er erffe iff be* $eufete, bem gebe ©oft fein ©Kid,
ber anbere iff ein menf<$lt<$er Slnfatt, bem £elfe ©off* ©arum lafct
eu<$ fagen, % lieben j&erren, £tti eu<$ fClr £rieg, e$ fei benn, bafc tyr
tt>e$ren unb fd&ii$en miifct unb eu<$ aufgetegt if* ju friegen." ^te*
bairn aber, la§f*^ gefm utib $auet brein, feib bann SW&nner unb be*
tt>eiff euren jr>arnif#, ba gilt's b ajga^jgi^ f j m^
<?£ nrirb bie 6a<$e felbft (frnff genug mif fid) bringen, bafc ben
jornigen, tro$igen, ffofeen <£ tfenfreffern bie 3fifme fo ftumpf folten
tt>erben, bafc fie nid&t n>o£l frifd&e buffer beifcen fdnnen. Slrfad&e
iff bk: ein jeglid&er $>m unb ^tirff iff fd&utbtg, bie Seinen ju f<$fi$en
unb fyntn ^rieben ju fd&affen." ©arum ob man „mm triel fc^reibt
unb fagf, n>el<$ eine grofce ^lage &cieg fei, ba$ iff aHe£ tt>a£r:
aber man fottfe au<$ baneben anfe^en, n> tet>iel gr8§er bie
b er man mif ffriegen tt>eftref". ©arum mu§ matTbai „&rieg$*
unb <5d()tt>ert$amt" nid&t mif „engen einffiltigen ^inberaugen an*
fe^en, bie nid^f merfen, ba§ ber ^rjf btm QSerwunbefen bie 6anb
nur ahnimmt, urn ben ganjen £eib ju reffen, fonbern mif mfinnlid^en
^ugen, toarum er fo wilrgef unb greuli<$ tut 11 .

©a$ finb Suffer* golbene ^orte fiber bm £rieg, ttrie fttr
unfer ^euttgeS @efd?le<$t gefd&rieben, eineS beutfcfyen ^rop^eten
QOBort, ber au<fy fd&on ben 95riten feinerjeit in* J5erj fd&aute, ate
er tyrem ASmg f^rieb: e$ fei fd&Snbli<$, wenn jemanb 8ffentli<#
ttrfite, aber bai atterfd&Snbttd&ffe, tt>enn er e$ no<$ tut mit bem 'Sin-
fd&ein, ate woHe er bm <#riffli<$en ©tauben f<$ii$en* ©er ^aifer
aber £at ba$ ^anier liber ©eutfd&lanb aufjutoerfen, fatte e* an*
gegriffen nrirb tt>ie bamate unb £eute. ©a ^ei^t & bann: „Slnfer
©l>ie§ iff ©otte« <5pk%, £ie ©oft unb ber ^aifer!" 60 $at Cutler
bai uralte ioeeramt be^ ^aifer^ ate bei oberffen ^riegg^errn an*
gefe^en unb feffge^alten unb iff i^m bk JDoffmmg nid^f enfriffen

125

Digitized by

Google

worben, toenn aucfy fein &aifer Carol tym fo tt>enig entfpradj:
„3)eutf<$lattb iff ein fcfyftner, toeiblidjer Sengff, ber gutter unb aCe$
genug $at, tt>a$ er bebarf, e$ fe&lt tym aber an cittern better*
©leid>tt>ie nun eitt ftorfeS <3>ferb o£ne einen better, ber e$ regierf,
£in uttb ttrieber in ber 3rre Ifiuft, alfo iff and) ©eutfd&lanb m&djtig
genug t>on Siffrfe unb fieuten. <£& mangett i$m aber an einem
gufen Sxtvtpt unb 9?egenten/' Unb er blitft fe^nfficfyftg, aber t>er«
trauen$t>oC in bie Sufunft: 'Stettn ®eutfd)lanb, t>a$ £anb ber „beffen
unb freueften &rieg$leute", fo einen £errn £fitte, bann tttfre e$ ttidjt
Don irgenbeinem "Jeinbe ju gettrinnen unb ju tibewfiltigen!

®a« tfif ber le^fe 6tri<$ am ^lufrifc be$ beutfdjen ^ieubauS,
ben £u#er$ ©eiffeSauge gef^aut fyat

126

Digitized by LjOOQIC

5. aapttel

3>er 93e<jriittber cincr neuen, bentfd>en ^ultur

^^ie ^auptfad^e iff bod) nicfyt, ttrie ein ffieubau au gfiefrt, fonbern
<^/ nxtS fii r Sent e brin froftne n unb me fie jt<# etnsuridfrf en *>er^
Jte^en. SWit bem ^erben einer neuen Orbmmg in unferem Wat erlanbe
mufcte bie (gakfemg beg gSo lfeg bafftr, bie SStfbung einer neuen,
beutfd&en Sulfur 5>anb in fianb ge^em 3a, roan tann aud& fagen:
nur fott>ett bie Sftenfd&en in ©eutfcfylanb ba ttxtren, bie fid) t>on ben
nmm ®tbanhn ergreifen unb erfitflen liefcen, fonnten bie ^rfifte
»ad&ge$alten tt>erben, bie beffi^igt unb written^ nxtren, jene 9teu«
orbmmg burdfoufityren unb ju Dottenbem

3)a felt mm leiner fororoen unb Hug reben, roit £u$er$ grower
9teKgiongerneuerunfl £abe bai nid>t$ ju tun, £u#er tyabe genug
gefan, n>enn er bag ffiettlidfre pom ©etfflidfren , bat ^Batten ber
Ofoiafeitfronb er ioerr^aft b^r^irdfre freigegtacftf fyabt, Sulfur
fSme au$ einero aufgeHftrten 93erffanb unb £abe e$ rott bm inner*
lid>en @e£eimroffen ber Religion nid>f* ju tan. 9Bir nriffen e$ tt>o$t,
ba roufcte nod) fe£r trieleS an #lar$eit tyinjufommem 'Slber einroat:
Sulfur ifi bod^ and) unb grunbtegenb 95ilbung beg fierjeng unb
'SHUeng, alfo ber ©efinnung, unb fobann: tt>eg bai fierj t>ott iff,
beg Ifiuft ni<$t nur ber SWunb fiber, fonbern bat>on toerben and)
unfere ©ebanfen £ter£in unb ba^in gelettet* 3ff eg etttKt QUid)*
gfittig, ob £ang feiner ©rete etttrag ©uteg tut, tt>ett er gem mSd&te,
bafc e« i£m and) t>on x\)x fo gefdp&e, ober einfadf), tt>eil er fie roit
einer ffarten £iebe umfa&t, bie nid)t anbetg fann, bie nid&fg nad)
fkfy felber fragt, aber atteg <£rbenfli<$e erftnnen mufc, uro i^r ju

127

Digitized by

Google

^elfen unb gteube ju madden* 3eneg iff ein biinner Strati, ber
leid&t ganj t>erfiegen fann, bieg aber ein t>olleg, ftettgeg, lebenbigeS
( 2Baffer, bag in bie (Sttrigfett rinnt So n>ar £u#erg SWetnung *>ott
unferem £eben in ber <2Belt unb unter unferen ^Sdftffen. <2Ber ©ott
liebt t>on ganjer Seele, t>on ganjem Qbtmfttt unb mit alien feinen
^rfiften unb feinen 9fcicf)ffen fo ffarf, tt>ie ber natiirtid^e SWenfcf)
nur fu$ fetbff, tt>er alfo jrid&t lebt t>on ©ebanfen an Q3erbienff unb
£o$n, an Srfolg unb perf8nli<$eg ©tiid, ber £at eine ©efmnung,
bie aUe« tut unb aHeg tetbet, alleg trfigt unb alleg tyofft, unb tt>ie eg
toeiter ber Slpoffet ^aulu^ in feinem J5o$enltebe ber £tebe 1. &or* 13
befd&retbt, ober tt)ie £u$er fetbff fagt: „9tun foil eine quetlenbe
£iebe fein t>on inn>enbig aug bem fierjen geftoffen, n>ie ein frifd^e^
95a^lein ober <3BBafferlein, bag immerfort fLie^t" — „i# fd&»t>fe
meine £iebe nid^t aug beiner ^romntfeit alg av& einem fremben
^3runnen, fonbern aug meinem eigenen Queltbftrnletn."

©arum ge^t eg m<$t an, ba§ ber gft enfdj aug be r^Be lt ffieftt ,
fid^ abfcftlie fo in frommer Gelbfffucfr f t>or benSWen^enTum f£lr
ft<$ ein Eeben ber ^nbad^t unb beg ©ebetg ju fii^ren unb fu$
eine £eiftung t>or ©ott baraug macfyt unb fi<$ beffer biinft alg anbere,
bie im ft arten &amj)fe beg Qebmi ringen mit ©u t unb ^38fe. ®ie
gauge „ ©eiffere t" beg ffigncfrfum g unb eineg t>ogfolnt^nengtanbeg /
ber auf ber ^3efolgung t>on befonberen 9?atfd^lftgen Gtyriftt ru^en
foil, ift ein ffiffifoerftfinbu ig. 3n bem 95eruf, in ben uni ©ott gefe^t
fyat tnner^alb ber natiirlid&en Sd&ityferorbnung, unb n\6)t in
fiinfttidf) gefc^affenen ^er^filtniffen £aben tt>ir bie £iebe ju iiben,
bie aug bm ©lauben fRefct — fei eg alg Stirff, ber bag Sd&tt>ert
trfigt, ober alg ^rieggmann, ber ,4>auen unb ffed&en" mn% fei eg
alg ©ienftmagb, bie im 95efen fli^rt, ober alg (S^efrau, bie i^rem
SOfomn &mber f<$enft u/tb aufjietyt unb bag £aug in guter Orbnung
^filt* 3ft bag o$ne 95ebeutung filr bie Sulfur? SWir fd&einf, eg
feien ©runblagen unb 93oraugfe$ungen unferer ^eutigen Sulfur*
9iun nmrbe jeber 93eruf, u nb fei eg ber geringfte, po tl^firbj uuft
je be Arbeit *>oH W)d. 93or aUexn tt>ar bie ®£e tt>ieber *>oH ein-
gefe^t in i^r £o£eg, natiirtid^eg 9?ed^t, biefe ^eimjeUe aller menfc^*
128

Digitized by

Google

£ut&erftube auf ber SBartburg

OP&of. t>on (Sranacfc, SBart&urg)

Digitized by

Google

Digitized by

Google

lichen ©efeHfdjafteorbnung, unb bai Qtxfy&ltnii ber ^inber ju ben
<£ftem nrieber gang unter bie ^fftdfyt be$ ©e^orfamS gefietlt* Sinter
ben trielen 5)ingen, itber bie Cutler auf ber Wartburg mit ftd^ in$
flare fam, tt>ar e$ namentlid) bie$. ©arnate f)at er „t>on benSDldncfyS-
geftibben", iiber bie er fcfyrieb, gefagt, bafc w fte ni<$t eineS 6d)le$en
tt>ert feien, tt>emt man f\<fy bamtt aui ©enxtft unb 9BtUen ber ©tern
Z%tfyt u , tt>ie er e$ in femer 93erblenbung einft getam Unb er fdjretbt
bie^ 95efenntnte in ber 93orrebe, bie er an feinen aften 93ater
ri<$tete, bm Syani £u#er, ben SSauern unb ^leinbfirger, ber in
feinem geraben natfirlicfyen ©inn burcfy atteS ©ettfell falser
9J?enfd>enmeinung £inburdjgefe|>en fyattz auf b<xi ©otte$gefe$ be$
t>ierten ©ebot£* 5)a$ ttraren freili<# gemeine ©ebanfen, bie in ber
2Beft eine$ Raxtt V. ober etneS Ceo X. ni<$t ^eimtfd) ttxtren, aber
bafur in ber 2Beft be$ ©otteS, ber bzn ^Binben unb ^Botten „gibt
<2Bege, £auf unb S&cfyn".

„£err ^aifer &arl, bu tt>arft ju fetn,
®en Cutler fanbeft bu gemein —
©emein tt>ie £teb unb 3orn unb ^fftcfyt,
<2Bie unjrer &inber 5lngeftdi)t,
Wte J5of unb JDeim, tt)ie Safe unb ^3rot,
2Bie bie ©eburt unb tt>ie ber $ob."

^te £u$er turn ber ^Bartburg £etmfam nad) Wittenberg, §at
er ben ^lufro^r ber „<5d)to&cmtx u mit tyrer SJHfdjung *>on after
unb neuer ©eifterei niebergeprebigt* ^Bomit? 3nbem er ber ©e-
meinbe einfadj abermate bie je^n ©ebote auSlegte. 3eit feineS
£eben$ ttnxr e$ feine SWeimmg, bafc man gar nidjt einbringlid)
genug „einen einf&ftigen groben ^atedjtemuS" ben £aten unb
^inbern in$ fierj fd&retben !8nne,

®a$ mar bie auferbauenbe $raft beS neuen ©etfied* ®r £atte
aber jut>or unb jugleid) eine nieberreifjenbe &raft bettrttyrt unb
bamit eine Stilte turn ^3aumaterial unb ^Irbettffrfiften, bie btetyer
gebunben nxtren, fretgema<$t. 5US mete gStejflmer auffr jftten,
tt>e ftlid^e fflirftentume r unb Jperrfj^g ffen $u Jfln, ate bie Gtifter

t>on GQuttzt, eutfrer 9 129

Digitized by

Google

unb fflflfter fid) auflffien , ftet bamif ein unenbli<$ grofceS Capital
an &&t ern unb ^Berten, ba$ fi<$ in ber ^toteiLfomb " ber &irdje,
tt>ic man fagt, befanb, bem lebenbigen QJerfe^r tt>ieber an^eim, ju
#auf unb QSerfauf unb (grbtettung, ju ^Utfnu^ung unb Slmfa$.
Sin folder riefiger, aber unbetoeglid&er 95cfi$ tft tt>ie ein See, ber
in ber $tefe aHmfi^lid) Derfumpft, tt>enn aucfy bie prfld&tigften
95lumen auf feiner Oberflfidfje fd&ttrimmen, fo ba% jeber fagt: tt>a$
fttr eine i5errlid^feitl 9fom gab e$ lebenbigen 3uflu§ unb 5lbflufc.
Unb tt>ieber, ate bie gP iflndfre bie fflSfter t>ertie|gjt unb bie 9famnen
au$ tyren &om>enten liefen, nmrben taujenb frfifttge Slrme frei ju
e^rlid^er biirgerli<$er fiantierung, unb ein fr<$lid&e$ Jsocfyjeiten
£ob bamafe an in beutfd&en fianbeij/unb ein neu ©efd&lecfyt tt>udi)$
empor, ba$ in ®£ren unb nid^t in ^infetn jur ©cfyanbe auf bie
<2Belt gefommen tt>ar, < 2Bar bod) fetbft ein <£ra$muS ein ^faffen-
finb, ba& feiner ©eburt nie re<$t fro£ fein mod&te.

3UJ bai burfte unb foltfe nun bie in tyrem £o£en 5lmt be«
ftfittgte unb befeftigte Obrigfeit in bie fianb ne^men unb orbnen
unb fSrbern, ba% ein tt>irtfd&aftli<$e$ unb getftigeS ^ufblii^en ber
Nation barau* nriirbe.

<2Bieber gilt e$: £u#er tt>ar fotoenig ein SBirtfd&aftepotfttfer,
ttrie er iiberfcaupt ba$ mar, toai tt>ir einen ^olitifer nennen, €r
fyat gettrifc ba unb bort fefrtgegrtffen. 5lber t>on feinen fiauptftf^en
au$, t>on innen £er, £at er in bem, tt>a$ tt>ir £eute fojialc $ragen
nemten, fo ttrid&tige unb tt>eittragenbe ©ebanfen auSgefprod&en,
ba§ man nidjt baran fcorbeilaufen barf, nrill man *>on Sulfur rebem
3«>ei 5)inge finb e$ loorne^mlid^ — fcfyon in ber Shrift ^an ben
cfyriftltcfyen Slbel" Don tym berityrt — , bie bod) benfetben einen
©runb fyabtn: tt>ir miiffen bem ^ftd&ften ju £ieb unb mcfyt ju £eib,
ju 9fat$ unb ni<$t ju llmtu^ ober gar jum Sd&aben teben, n>ie e$
ber lungernbe Pettier, ber „auf ber anberen 2lrbeit miifng ge^t",
ebenfo tut, tt>ie ber reicfye ^aufmann, ber ber 9^ebenmenf(^en 9Zot
unb ^ebiirfnte auSnii^t, nur urn no<$ reiser ju tt>erben,
130

Digitized by

Google

<£$ iff gerabeju eine foft fel^ grldj ung gett>efen, ba§ Cutler
bem JSettel m £etfee gmgunb iftm ben ^rf^Itj^p^n^ ^bel frefin j^
ben tym bic £e1?re t>om t>eroten?fft<$en 9Berte be$ ^tmofcngeB'en^
unb *>on bem nicfyt minber &erbienfttt<$en 'SBetfe be$ ^er^ts
auf eiaen eg ©ut fete ytr 9 3ett gK>aftt<tfetf serltefren ftatt e, Solange
e$ ganje £o<$angefe£ene 9W8n<$$gefettfdjaften gafe, btel>a$ 95ettetn
jur 9Seget marten unb fogar banadj tyiefcen, ttrie fottte man e$ btn
£eut$n einleu<$tenb madden, ba§ ^rfeciten feefferfgijite^etteln?

£ut£er, Der feibft im? bem L -oeiteifad butd) bie Gtrafcen *>on (grfiirt
gejogen tt>ar, ri§ ifmen ba$ ^unbament tt>eg, ate er fetn „®ur$|j
©laufee n aflein ", in bie ^Belt Jrineinftellte. 5lfeer er £at auc§ fur
bie t>er£&ngm$t>otten fojtaten ftolQtn be$ Sbttt&i bie 2lugen ge«
ftffnef : „3<$ £afee iifeertegt, bie fiinf ober fe$$ 'Bettelorben fommen
be$ 3a£re$ an einen Ort, txn jegli<$er me^r benn fe<$£ ober ftefeen*
mat, baju bie gett>i$nli<$en Settler, bie < 2Battfa£rer unb anbere
fromme SSriiber, fo ba% ftd) bie 9£ed)nung gefitnben ^at, tt>ie eine
(Ztabt feei fedjjigmal im 3a£re gefd)&$t nrirb." ©arum „fott eine
jegtfcfye Stabt tyre armen £eufe Derforgen unb feine fremben Pettier
julaffen 1 ' unb „emen QSewefer ober 93ormunb ernennen, ber aUt bie
airmen fennf unb ber, toai ifmen not tt>are, bem 9tat ober ^farrer
anfagte ober tt>ie ba$ auf8 feeffe mddfjte t>erorbnet toerben"* SWit
biefen &b$tn fyat Cutler bie ganje mobeme Slrmenpffege, ttrie ttrir
fie fytutt in unferen &t&bUn f>afeen, eingeleitet unb t>orau$gefd>aut
Ste gatten benen, bte fUr bie menfcfyli<$e ©efellfdjaft ein
Scfyaben ttnxren, n>eil fie nicfytS ewxirfeen; fein jornigeS 5Bort gait
in gtei<$er ^eife bmm, bie nie genug erttnxrfeen, b gn jwdfreriffien
ffaufkuifln , ®r $at tynen oft, befonberg etnbringli<$ in ber Shrift
,/23on ^auf^anblung unb ^Budjer", 1524, bm §eyf gelefen, ®a
fmb Urtetle barin, bie unS im 3eitalter be£ freien 93erfe^r« unb
be$ ^rebifg, t>oHenb$ be$ ^ett^anbete fremb anmuten, afeer bie
©runbgebanfen finb t>on feleifeenbem ^ert, unb tnawfytf iff, ate
ofe e^ gerabe fur bk ^eutige ^rieg^jeit gef^riefeen tt>fire, ^aufen
unb 93erfaufen iff tt>o^t n<5tig — afegefe|)en bat>on, ba^ e$ fd^on
gut tt>Sre, n>enn ba& ©e(b mef>r im £anbe fetiefee: ^(SngeUanb foltt

131

Digitized by

Google

tt>o$t toemger ©olbg £aben, tt>enn ©eutfd&lanb i£m fern $u<$
Uefce 11 — , aber eg ift ein f<$finblid>er SWifcbraud), tt>enn bie &auf*
teute unter ft<$ ate i^ren „$>auptfptu6) unb ©runb alter $inanjen"
bie allgemeine 9legel aufgefteflt tyaben: id) tt>ill meine < 2Bare fo
teuer Derfaufen tt>ie t<$ fann, unb mit alter 9ttidffid&tglofigfeit eineg
unbefiimmerten £igennu$eg ben lieben 9fcid(tften urn fein ©etb
brtngen, fot>iel fie *>erm8gen, unb fox>iel ju t>erbienen fudjen, nrie
fie fdnnen. (££. i^cfonbbar, bie 9 fot ber anberen augymu^en^ urn
fi$ ju berefcfrernj "b^ Sfoaf j fflfcTfo^ „<£>ag

tt>fire bie beffeunb ftdjerfte < 2Beifc / ba§ n>ettticl)e Obrigfetfbier t>ev--
niinftige rebtid&e Ztutt fe$te unb t>erorbnete, bie altertei < 2Baren
iiberfd&liigen mit tyren Soften unb fe$ten banadfr SWafc unb 3iel,
toai fie gelten foltten, nrie man an ettid^en Orten f(ir 3Bein, ^ifdb,
SSrot unb bergteid^en fe$t." Unb *>or atlem folten fie feine @efeU«
fd^aften bitben — SWonopolten fagte man bamate, fytutz fagt man
9?inge ober $ruftg — baburd), bafc etlid&e alte < 2Baren aufiaufen
unb bann einen betiebig £o£en ^etg madjem ©er ©taat mag
tt>o$t fid) mit 93orrat *>erfe£en, gemeinem Qanb jugute — bag ift
lent ginfenBnetnjtug gigennu^ fonbern eine recfyte gute <$riftlid)e
'cJiirfid&tigfeit* 5lber tt>enn bai bie einjetnen ^aufteute jum 6d>aben
be« gemeinen ( 3Jlann& tun, fo finb fie „ ©urgelftedfrer" , bie fu$
- auf ber ©affe ntyxtn" . tt)ie bie Dielen anbern, bie mit tyren Stiffen
unb ©c&lidjen ..ofr ne atte ©efabr , ^JJlti^e unb Arbeit reicfc toerben"*
©a§ baraug Sit tenserfalt folaf, Up pigfeit unb guru g, tt)oPur3)
..fos iel 9lbel unb retdheg 93oK frerarm t". ift if>m gettrifi* (£g ift ber
< 33auernfmn in ibm, ber nid)f t>erftef)f, tt>ie ofcne jebe n>irHid>e
fieiftung „ein fifaibpt ft p t anbern madbt" ,

3mmer fie^t er babei bie ©brigfeit ober bm Staat fftr &er«
pfltd&tet an, in bie llnorbnung Orbnung ju bringen unb ba$ gemeine
SSefte fetbft in bie £anb ju ne^men* 5)afc Cutler i£m au$ bie
Gorge fttr bag geiftige ©ebei^en feiner Untettantn bur<$ <£m<$-
tung t>on 6d>ulen unb ^rebigtftitylen jugefprod&en $at, fa^en tt>ir
fd^on, (fr ift barin fogar fo tt>eit gegangen, bafy er bie Obrigfeit
ffir fd^utbig erKfirt, w bie Unttxtanm ju jtt>ingen, i^re ^inber jur
132

Digitized by

Google

Ocfyule au fyalttn; benn fie iff ftyulbtg, bie Gutter unb Gt&nbt ju er»
fatten, bafc ^ebiger, 3uriffen, ^farr^erren, ©d&reiber, ^Slrgte,
6d)ulmetffer unb bergleicfyen bletben, benn man tann beren nicfyt
enfbe^ren", „8ann fie bie Slnterfanen jttringen, fo ba tiid^tig
baju finb, ba% fie miiffen Sjnefce unb 95ii(^fen tragen, auf bie QJtouern
laufen unb anbereS tun, tt>enn man foiegen tt>ilt, nrieiriel me$r tann
unb fott fie bie Slntertanen jnringen, ba% fie tyre #inber jut 6d^ute
fatten/ 5lber fon>ett ttnxr man nod) mcfyt, unb £u$er$ Sorge iff
e$ nun, bafy bet ban 9tteberbrucfy bet alten Orbnung aucfy bie
95itbung einen neuen 5Beg fSnbe unb ba% feine Keben ©eutfdjen
freinriUig mit biefer finttmdKung mitgmgen. ®r §at ben ftfirfflfen
(finbrudf t>on bet ®unff bet 3eit, turn ber Ceicfytigfeit, mif ber man
fid> fett ber grofcen (grfinbung, SSiicfyer burd) 3)rudf ju t>ert>iel*
ffilttgen, bie 95itbung unb „attertet ^unff in ©eutfd&fonb an«
eignen tann, „bafc man in brei 3a£ren metyr lernen fann, benn
*>or£er in jttKmjigen"* < 3Jlan mu§ biefe ©unff nu$en: ©oft §at fie
gefd&idft tt>ie einen „fa£renben ^la^regen", tfifct man fie Dorfiber*
ge^en, fo fe^rt fie fobalb ni<$t ttrieber. 5)a ffe^en bie trielen teer*
gett>orbenen ^toffergebfiube in ben Stftbten: fie finb tt>ie gefd&affen,
barauS „gute 6d>uten fftr Rnabtn unb QKaibtin ju madden", 3)amit
gfibe man bie staffer fct)lie$Kd> nur intern attererffen 3n>ed juriid,
bmn „n>a$ finb/ meint er, „Stifte unb ^ISffer anbereS gett>efen
ate d&riffttd&e 6d>ulen, barinnen man ternte 6d>rtft unb 3ud>t
natf) d&rtfflid&er < 2Beife # '* ( 3Jtan mu§ sum Sdjutmetfferamt lodfen,
„ba$ nfid&ft bem ^ebigtamt ba$ allernii^lid&ffe, grdfcte unb beffe
iff 11 * &aum tt>et§ Cutler, tt>etd)e$ t>on beiben bm ^orjug t>erbient,
unb mi i£n angefct — fdnnte er t>om ^ebigtamt abfoffen, fo
tt>ottte er „lein 2lmt lieber b<*ben, benn 6d)utmetffer ober ^naben-
le^rer fete". „®enn e$ iff f<$tt>er, alte j&unbe bfinbig unb atte
6d$fte fromm ju macfyen,* aber bie jungen 95fiumlein fann man
beffer biegen unb jie^en, obgletdj audE) etli^e bariiber jerbred^en,
fiieber, ta§ e^ ber |>dd^ften ^ugenben eine fein auf <£rben, fremben
Ceuten %e ^inber treuKd^ jie^en" — aber nid&t nur mit ©cfyttigen,
fonbern aud^ mit 93ernunff unb £iebe,

133

Digitized by

Google

£utfcer iff alle$ anbere e^er ate bilbunggfeinbli<$ gett>efen.
©erabe au<$ auf bie bd^ere 'Bilbung fommf e$ tym an, bie ofme
Eatein unb bie anberen 6pra<$en ni<$f ju fd^affen iff, aber au<$
ni<$f o^ne eine gufe @ef<$i<$t$fenntnte, au<$ nicfyt ofjne 93ibJlot|)elcn
ober „£tbrare9en" mif re<$tf<$affenen QJiicfyem, nicfyt mif un-
nu$en, n>ie in ben &l8ffern, nicfyt uw x>iele$ ju lefen, aber gufe ®inge
unb biefe off* Sr bef<$tt>8rf feine „lieben ©eutfcfyen", tyn nicfyt ju
enttfiuf<$en, e$ tt>5re tym fonfi leib, bafc er ein ®eutfd>er geboren
fei, n>enn e$ fo in beuffc^en fianben ge$en follfe* ®a§ e$ i£m nur
nicfyf gef<$e£e nrie SWofe — ba% tym nur nicfyf bai ©ebef fttr fein
liebetf ©eutf<$lanb, bai er gen JMmmel fcfyidft, ttrieber jurlldpraCf
unb nic^f frinaufbringe! Sr fie^f mif einer f>8f>eren 93ilbung ba$
Sd^irffal be$ <&>angelium$, be$ ^rotefianttemuS unfrennbar x>er-
bunbem ffiofylan, i#r lieben ©euffc^en, id) fyabt eu<$ genug ge-
fagf, tyr $abf euren ^op^efen gef>8rf."

^ic^f ate ob x>orf>er nid&t f<$on ein ffarfeS 93tf bu nggffrebe n
eingefefjf ^ilffe, tt>ir f>aben oben bax>on gefproc^en, aber eten bie
Q3erbinbung be$ neuen efcangelifcfyen ©etffeS mif ber 93ilbung —
ba$ n>ar bie 3uftinft 93on ben fogenannfen fr< feumaniffen ii , btm
beritymten (SragmuS x>on 9Jofferbam an ber 6pt$e, m\x% bie @e*
fcfyt<$fe ja leiber beric^fen, bafc fte btn 6tiirmen ber 3eif nicfyf ge-
n>a<$fen nxtrem <2lte bie Cut^erfacfye aCe ©eiffer unb atte QJer^filf-
niffe in Sinruf>e bra^fe, fo bafc eine 3eiffong bie ffttlen 6tubien
ernfflid) gef($rbef fc^ienen, ba fyabtn fie bod) lieber tyre ^ege x>on
Suffer gefrennt* Qlber einer unfer tyntn, ber tarn ju £ut$er felbff
nad) ^iffenberg unb nmrbe ganj x>on ifcm gepadt unb umgettnmbelf,
bie fle ine feine ©eleftrfenmatefffif , ber^Wagiffer^ili^pSWelan^f^on
au$ ber ^alj, in beffen jarf et £eibe$frtiHe eine nmnberbare geiffige
^etpegtic^feit, 2lrbei«fraff unb ©ete^rfamfeif x>erborgen tt>ar.
Sin @otte$gef<$enf, fiir bai £u$er nic^f genug banfen fonnte, unb
mif bent er nun bag 6ffi<J ^ulfurarbeif geleiffef f>af, ofynt bai bod)
alleS ba& iibrige md)ti gefruc^fef ^fiffe, bie Umgeffatfung be«
UnfoerftfitStpefenS* QBa« ber ^^umantemu^" mif alt feinen ©eiffeS
gr8^en nxd)t erreid&t f>affe, gelang j|e$f in ^iffenberg — einfad^
134

Digitized by

Google

beg^alb, tt>eil bte Sntttmrjetung bet alten &ir<$e au<$ bag alte
J3o<$fd>ufa>efen, bag mitfamt fetner ©d&uttef>re unb feinem Sinter*
ricfytgbetriebe letter fein ®afein unb feine Orbnungen x>erbanfte,
mitentttmrjelte unb 9?aum fd^affte fur ein neueg. 2llfo aud& frier
t>om 3mterften aug!

&ommt alle$ a uf bie 93ib el unb nid)t auf bag mfffrMfirlfific,
gebr ftebftube a n, ~fo ntufe man bie ©prad&en in ben QJorbergrunb
ftetten, in benen bie 'Bibel gefcfyrieben ift, namentltd) bag ©riec&ifcfye,
bann bag J3ebrftif<$e. flberatt ging man auf bie QueUen, auf bag
< 2Birfttd^c unb Slrfprfingftc&e, unb £ier tt>ieber auf benSn^alt unb ni<$t
nur auf bie ^orm jurfidf. QJon ber $$eologie begann bie Srneue-
rung, aber nac^bem einmat ber 93ann gebrod&en n>ar, fcfyritt man
raf<$ tt>eiter* ©cfyon e^e £utf>erg grofce 3eit begann, x>or 1517,
fmg bie ^ittenberger Slnfoertftfit unter feinem be^errfd&enben Sin-
fluffe an, fi<$ umjugeftalten: bereitg 1514 nmrbe bie < 3Jtot$ematif
alg felbftfinbiger Slntemc^tgjtoeig eingefft^rt „att bie urfprfing-
U(^fte unb ftcfyerfte ^tffenfd&aft". ©cfyon 1516 legte man bie 5lyt
an bie gauge 93erfaf|ung ber SIntoerfttfit, 'Big ba^in nxxren bie
£ef>rer SDfaJncfye aug bm Qluguftinerflcfter nrie Cutler felbft ober
©omfcerren t>om QlUer^eiligenftift ttrie &arlftabt unb lebten x>on
biefen fircfylidfyen Slnftalten, \t%t x>erfongte man fefte £ef>rfteHen
fur aCe ttricfytigften ^Sc^er mit einem ftcfyeren Sinfommen, bag ber
^urffirft aafrten foltte* ©oltte ba& gelinaen, meinte £u#er 1518,
fo n>ave eg „ein Jaebel, aCe anberen Jaocfyfcfyulen ju reformieren, ja
bie gauge 'Bar bar ei auf ber ©telle augjutreiben unb unfere gefamte
'Bilbung im tt>eiteften Umfange ju fcerme^ren", ©ie Slnfoerfttfitg-
reform tt>S<$ft alfo mit ber &ircfyenreform jufammen auf, unb atg
£ut$er 1520 feine getoaltige ©dfjrift an ben „cfyrtftlicfyen ^Ibet"
fcfyrieb, $at er aucfy einen ganjen 21bfc^nitt fiber eine „gute, ftarfe
Reformation" ber UnwerfttSten eingeffigt, ©a nennt er ttrieber
neben ben ©pracfyen bie mat^ematifc^en ^Scfyer, baju aber aud)
bie ©efcfyicfyte, unb forbert rxebtrx ber Grneuerung ber $$eologie x>or
aflem bie ber ^uygfcjai&jjnj im ©inne eineg 93r ud)g m itber Sem..
fcfyaft beg rfimifcfyen &ird)enred)tg: faiferlicfyeg 9facfyt ober Sanb»

135

Digitized by

Google

re<$t, am beften beutf$e$ 9te$t mfiffe im QJorbergrunb fte^en,
„bie tPettWuftgen unb ferngejucfyten 9ie<$te ftnb nur SSefcfytoerung
ber £eute unb me£r JainberniS bettn ^drberung ber 6a<$e". 95alb
barauf folgte aud) cine 9teugeftaltung ber mebijimfctyen ^ficfyer
in Wittenberg*

Wie £utf>er e$ ffcfy erfe^nt, fo lam e$. ©eine Hnfeerjttat
twtrbe bie Ceuc^te einer neuen 95itbung \xt^> bai QJorbitb fur bie
anberen. 93on alien 6eiten ftrSmte bie ternbegierige 3ugenb $ter«
&er* QBaren x>on 1516 bis 1524 jn>etein$alb Stotfenb Stubierenbe
£ier eingefd&rieben tt>orben, fo ttmrben e$ 1540 bid 1545 breitaufenb
neue Qtubtxttm, barunter t)iete ^lugl&nber aug Hitgarn unb ©ieben-
btfrgen, aug Sdjroeben unb ©finemarf ut\b iiberaU f>er, 6ie jtnb'S
bann geroefen, bie, &opf unb Jaerj t>otl ber neuen Srfenntniffe, na<$
tyrer 9ttidfte£r in ber Jaeimat beutf<$«e*>angettf<$e$ Wefen pffanjten.
©o gefcfyafc'S, bafc j. 93, in <5iebenbfirgen fxty bamafe unter bm
bortigen „<5a<$fen" erne beutf^e £anbe#firc$e bttbete, bie bte
fceute bttt^t; fo, ba% au<$ in ^olen eine ftarfe e*>angettf<$e 'Se-
tt>egung begann, bie eine 3eitlang ju ben grdfcten Jaoffnungen be-
recfytigte* 93or allem aber nmrbe in ®eutf$fonb felbft, befonberS
in 9iorbbeutfc§fonb, gteufymtffcig Wittenberger ©eift gepffonjt unb
ein ftitleS ©nigunggtt>ert begonnen, ba$ fiber bie ©renjen ber ein-
jelnen fifinber unb fiSnblein £mtt>egging, eine neue nationate ^uttur
x>orbereitenb, „Slnfer ebelfteS 930ft" ift frier ttrirflicfy, tt>ie £u$er
1520 fcoffte, „gelef>ret unb bereitet" tt>orben.

Cine neue ^ultur in 3)eutf<$lanb ift noc& md)t eine neue,
beutfd&e ^ultur in ®eutf<$lanb. 3)a erft fommen ttrir auf ba3
9Bi<$tigfte, ®a$ ^ftngt erftlid) bamxt jufammen, ba% £u$er ein fo
ftarfeS beutfd>e$ ©effifrt fcatte. Smmer bricfyt barum bei i#m au<$,
n>enn er in anberen ©ebanfengfingen ift, bie £iebe $am QJoKdtum
£erx>or: fo tt>oHte er bag beutfd&e 9?ed>t in ber Surteprubenj, fo
roollte er aud> bie beutfd&e ©efd&icfyte in ber ^fiiftorie" befonber*
gepffegt tt>iffen: „9 n>ie manty feine @ef<$id)te \\nb 6prfi<$e foltt
136

Digitized by

Google

man \%t £aben, bie in beutftyen £anben gef<$e$en unb gegangen
fmb, bet tt>ir \%t gar Uxni nriffen. ®a$ macfyt, niemanb iff ba»
geroefen ober, ob fie fcfyon befcfyrieben gett>efen n>Sren, fo £at niemanb
bie Q&icfyer erfcalten, barum man and) son un$ ®eutf<$en ni$t$
tt>ei§ in anberen £anben, unb mflffen alter SBSdt bie ®eutf<$en
93effien fceifcen, bie ni<$t$ mef>r fdnnten, benn friegen unb freffen
unb faufen. 5lber bie @ried)en unb £ateiner, ja aucfy bie Jaebrder
fcaben tyr ®ing fo genau unb ffeifcig befcfyrieben, bafc, tt>o aucfy ein
< 335eib ober $inb ttroai 6onbertid)3 getan ober gerebt $at, bai
mufc aQe ^Bett lefen unb nriffen: biett>eil finb nrir ®eutf<$en nod)
immer 3)eutf<$e unb tt>otten 3)eutfd)e bleibem" 60 f>at fiutfcer
nationale @efd)i$tfc§reibung geforbert unb $at bie Sugenb unter-
ttriefen, bie ©efd&icfyte be* eigenen QJotteS ju ternem 'SBte aber
fjfitte fv$) ein 9fattionalgefityl bitben fdnnen ofme biefe 93orau«-
fe^ung?

Qlber Cutler trug nid)t nur ein beutfd)e$ Jaerj in ber ^ruff,
er tt>ar unb fiif>tte ftcfy and) btm beutfcfyen 93olle in feinen breiten
<5cf>i<$ten bauernb t>ie( nfiber ate bie meiffen anberen Ziuti t>on
fold^ grunbgelefcrter QMlbung, tro$ feiner t>otten 2Inerfennung biefer
93ilbung. Site er juerff, Ifingff ebe er bie grofce 9?oQe ftrielfe,
an bie f$8nen beutfcfyen SrbauungSfcfyriften geriet, bie f$on t>or
ber Reformation bie SOfaitterfprad&e ju ®&ren gebrac^t fatten,
tt>ar er roller gnfjfiden, Ric^t nur ba3 beutfd)e 9tt<fyt unb bie
beutfd^e @efd)id)te, t>or aOem ^ie beuffd^e 6ftrad)e tt>av biefem
93oCtemanne tt>ert* Unb toai £u$er einmal x>on'i>en ©pracfyen
tiber^aupi gefagi" $at, bafy fie bie Scfyetben finb, in benen ba$
SWefFer be£ @eiffe£ ffede, bad gttt auc§ t>on unferer 6prac§e, 6ie
iff, mif einem anberen QMlbe^ bag er brau<$t, „ber ©d^rein^barin
m an bag ffteinob fr&gf \ Sr $at fte in tyrer 93ebeutung ate 930^
bebingung einer beutfd&en QSoftSbitbung erfafft, unb er tiebf fie
einfadfc urn tyrer innerti^en 6<$5n£eit ttriHen. Sr 1)&ttt, ttrie 3o£ann
hauler, ber (HfSffer, ober noc§ frityer ber grofce beutfc&e 93otte'
prebiger ^erf^oJb t>on 9?egen*burg, aucfy tt>enn er in ben faf^olifc^en
©eleifen gebtieben tt>fire, eine ^ebeufung fiir bie 6nfn>idHung ber

137

Digitized by

Google

beutfcfyen 6j>rad)e unb Sulfur gettrinnen fdnnen, inbem er fie auf
ber &anjel mit SWetfferfcfyaft fcanb^abte, ©enn roenn man auf ber
^anjet ben SWunb auffuf, um ben £eufen eftt>a$ barunter ju fagen
t>on @otte$ ^orberungen unb tyrem cigenen £eben, fo mufc man
ja ni<$f nur ber $o$en Sad)e ttriirbig, fonbern au<$ flfar jebermann
Derfffinblicfy reben* ©arum iff biefer fcettige Ort aucfy eine ^ffeg-
ff &tte ut\b ein Quefl fcun ft ber Gprac&btfbunft unb, ba in ber ( $rebigt
afle m5gUd)en ©inge btfyanbtlt tt>erben, ber 'Bilbung tiberfcaupf.
93iettei<$f fcfitfe $<$) £u$er aucfy baran gegeben, nrie ber anbere
Stffiffer, ©citer x>on&aifer$berg, fol<$e beutfc^en ^ebigten gebrudf
^eraugjugeben ober gar, tt>ie fcfyon manner bamate x>erfu<$te, fi<$
an eine (lberfe§ung ber Jaeiligen Shrift getoagt,

©a$ alle$ 1)&ttt if>n m<$t ju bem 93afmbrecfyer, ju bem 6nt«
fefTeler einer beutfc^en Sulfur gemad)f . ©a$ <£nff<$eibenbe iff aud&
£ier, bafy e$ ber 9%eformafo r tt>ar, ber bie$ freue beutfcfye Jaerj
batte unb bem QJoHe au<$ mif feiner 3unge fo nafce blieb, 'SBieber,
unb nun jum teftfenmal, f>eifft e$: son innen f>erau$ muffte e$
fommen. <2lte er 1516 auf bat fSfflicfye 95u^ „x>on ber beutfcfyen
$$eologie" ffiefc, tt>ar feine tyctubt be$£alb fo grofc, tt>eil er f>ter
nicfyf bie$ ober jene$, fonbern n>ei( er ©off |>ier in feinem geliebfen
©eutfc§ gepriefen fanb. & iff ein ganj innerlicfye* 93u<$, unb ebm
be$$alb, n>eil e$ fo x>iel t>on unferem innerffen unmiff elbar en £eben
in ©off rebef, ffe^f tym bai ©eutfcfye fo guf ♦ 9lun aber tt>ar £utfcer$
fiefffe ^QBa^r^eif ja bie, bafy niemanb un$ nfif>er fei ate ©off, unfer
93afer im Shnmel, niemanb un$ t>erfraufer ate (E&riffuS, ber alle$
bat Seine fttr un$ bafcingegeben — tt>ie fonnfe man mif i^m anber$
ate im SWufferlauf reben! 9?ebef auc^ jemanb mif QJafer unb
9SJluffer unb Prober fofeinifcfy? 6fef>f lein rSmifd&er ^ieffer
jttnfd)en ©off unb un$, fo foil e$ and) bie rdmtfcfye 6pra<$e ni<$t
fun* „93afer unfer" ^eifcf e$, unb nic^f „Pater noster".

3m £eiligfum ber Religion, bamif im 21Qer^eiKgffen be*
3ftenfd>en foQfe fiirber bie beuffcfye Spracfye tyren 6i$ aufftyfogen,
*>or ben Slugen ©offe* n>urbe fie gett>etyf unb in i$r ettrigeS 9?e^)f
eingefe^f* ©enft, n>a« bat bebeufef ! 5lCe 6aifen ber (Smpfmbung
138

Digitized by

Google

t>on ber iiberfd)tt>engli<$en Seligfeit US jur tiefffen 3erfnirfd)ung
toerben in ber Qtaigion berityrt, unb fiberalt barf, ja mufc man
nun in btm £aut, ber in un$ fcfylummert ate unfer €igenffe$ unb
ber bo<$ ttrieber ba$ Srbe t>on fmnbert frityeren @efd)lec$tern iff, ben
freien, uumittelbaren 2Iu«brud fu<$en. Unb in alle $iefen ber €r»
fenntnte iiber ©oft unb feine^Belt mu% bie 9Kufterft >ra dbe to foflff**
<2Bar fte fd>on t>orf>er unfer |>8cf>ftcr 6<$a$, fo muf te jte bur3)fald>e
^ufgabe immer neuen 9?ei$tum gettrinnen. 60 xuel umfaffenber
fiutyerg religidfer c 33ejt^ tt>ar ate ber jener t>orreformatortf<$en
9R8n<$e, bie beutfd) f<$rieben, um fo tnel tt>eiter be$nte fi<$ aud) 93e»
beutung unb < 335ilrbe ber 6j>ra<$e.

9fam aber tt>ar Cutler \a namenttic^ be$$att> reiser, tt>eil er
au£ feiner grdfceren @lauben£Har#eit unb au$ feiner ffttrferen
£iebe$fcaft £erau£ nid>f nur fur fu$, fonbern au<$ fur aCe anberen
t&mpftt, bafc er and) jte fur miinbige &inber tyre$ QJaferS erflfirte
unb fie auf tyre eigene QJerantmortung ffelfte* 'SBaS oben x>on ber
^rebigt gefagt tt>ar, gilt bdppelt je$t filr fie bei Eutyer. grffenS
fciefc e$ \i%t nod) tt>eit me^r: prebige unb tt>ieber prebige unb no<$
einmat prebtge, ber &ern be$ ganjen ©otteSbienffetf, ja ber ganjen
&rcfye iff bie QJerKinbigung be$ „$oc^ettigen €t>angelium$".
Unb jtt>eifen$ unb jttriefacfy: prebige fcerffftnblid), benn je$t §ilff fein
©aframent me^r ober irgenbeine anbere #bung ber &rd)e, bie
man nur mifjuma^en braucfyf, fonbern nur bie freie Qlneignung
be$ in ber 'prebigt ©e^drten, be$ <2Borte$. 2lber neben ber ^ebigt
mufcte je$t au<$ ber gauge iibrige @otte$bienff ftlr iebermann x>er«
ffSnbtid) fein, benn bie ^pftgfrafr e foflte an bie G fette ber 9>rieffer »
fircfye treten , bie tebenbige $rifftid)e ©emeinbe foQfe ttrieber ertt>edft
tt>erben, tt>ie fit uni in ber JaeiKgen Shrift entgegentritt. 2Uft
mufc ber ganje @ofte$bienff beutf<$ tt>e rben, nicbt nur bie fonnffig-
li<$e Jaaupffeter — audj 4te ^elltgen Joanblungen bei §aufe unb
Qlbenbma^I unb framing miiffen bur<$ beutfi<$e 'SBorfe erflfirf
toerben. SDftt bent beuffd>en §aufbfi<$lein $at £u$er fogar f<$on
1523 angefangen, mif bem $raubfi<$lein iff er forfgefaf>rem „&an$,
tt>illff bu ©refe jum ef>eli<$en ©entail tyaben? 3a* ©refe, tt>ittff

139

Digitized by

Google

bu 55anfen gum e^elic^en ©entail fcaben? 3a. 'SBett benn SxrnS
unb ©rete einanber jur Cfce bege&ren unb folc^e^ |>ic dffenttic^ t>or
©oft unb ben 9Kenf<$en betetmen, barauf fie bie S&ttot unb §rau*
tinge gegeben £aben, fo fprecfye id) fie eyelid) jufammen/ 3n*
|tt>ifc§en n>ar auc§ eine „beutfc$e SKejfe" entjfonben, bie bo<$ feine
eigentlid&s jrSWeffe" mefcr ttxrc, ganj beutfdfc, fo n>ie^ jum Jaerjen
frrac§, bie „etnffiftigen £aien" jum <&>angetfum ju loden, 6<$on
1520 ^afte er gefagt: ^oUt ©oft, ba& nnr ®eutf$en SKeffe ju
beutfcfy Ififen unb bie f>eimftd)ffen ^Borte aufS atterf>ik$fi fSngen!
SBarum foltten nrir ©eutfcfyen ni<$t SWefc tefen auf unfere 6prac§e,
fo bie fiatetnifcfyen, ©riecfyen unb triel anbere auf i^re ©pracfy
SWefc ^aXttnV ®arin nxiren boc§ £utf>er unb Wittenberg anbere
SWfttmer unb anbere Orte, bie unter feinem ©nflufc ffanben, t>oran-
gefcfyrttten, jum 3ei$en, einmat ttrie befonnen unb x>orffc$tig er
felbff fcorgmg, jum anbern, ttrie ganj t>on felbff, au3 ber 9fattur ber
Sacfye $erau$ bie 93erbeutfc^ung be$ @otte$bienffe$ tyren £auf
na$m* Strafcburg jum 93eift>ieX $attt frf)on 1524 gang beutfrf)e
6onntag£feier*

Sin Stild au$ bem ©otte$btenff ju fcerbeutfcfyen unb in
biefer ^orm ju neuer ffarfer ©eftung ju bringen, iff aber aucfy
£utf>er felbff f<$on frity am Jaerjen getegen, ba$ ffirdpenljeb, 93iele*
ift babei gettrifc jufammengefommen; bie Qteube am ©efang — er
felbff f>afte f\6) au$ ber ^nabenjett feine gute 6timme erfcalten — ,
feine Steube an ber < 3Jhxf\t iiberfcaupt unb bie befonbere ^e-
gabung bafttr, bie Srinnerung an einjelne atfe ©effinge, bie er
fril^er tt>ofcl an #efttagen in ber &ird)e mit grower 2ln-
ba$t gefcdrt fyattt, ttrie bag ^ftngfflieb: „9iun bitten tt>ir btn
fceiligen ©eiff" — me$r ate aHe$ bie^ tt>ar e$ bocfy bie 6mp«
finbung, bafc e$ unertrtfgltc^ fei, roenn ba$ <££riffett&olf ftumm
unb untfitig, ofme lebenbige* eigeneS 3eugnte be* @lauben$
jttrifcfyen ben 5?irc§enmauero ffifce, au<$ beim <5hxUn ber $8ne, bie
bod) ba$ Snnere be$ SKenfcfyen mitfcfyttringen taffen unb mitrei^en
tt>oEen gum SubiUeren ober jum ^lagen* fiaben benn bie Sfraetiten
in ben ^falmen nic^t i^r ©efangbu^) ge^abt unb fic& bamit ge-
140

Digitized by

Google

trdftet unb geftftrft, unb tt>ar'£ tricot aucfy in ber alten ^ircfye nod)
anberg gett>efen? 3)ie ^falmen $at man auc§ je$t nod), aber tt>a$
ftng eine beutfcfye ©emeinbe bamtt an, tt>enn fie in bem fremben
fotetmfc&en ©etoanb t>om <£&or au$ ba^erfiangen? JMer, tt>enn
trgenbtt>o, |>ier gait e$ bie ^ejfetn ju fprengen unb bie freie Seele
in bie &ityt ftmngen ju laffen, unb |>icr f>at £utf>er au<$ einen
redden 'Stteiftergriff getan, n>ie nur er e$ tonnte, ber @otte$« unb
93olfemann 8uglei<$.

<£r £at juerft anbere, Qteunbe unb 93efannte, aufgeforbert ju
bitten, „einfad& unb t>ott$tfimli<$", unb e$ £aben'3 ja auc§ anbere
getan, tt>ie ^aul t>on Spretten in &8nig$berg, aber ba$ 93efte f>at
er fd&liefctid) auc§ frier tt>ieber felbft geleiftet. 3n bem erften ricfytigen
„ ©eifflid)en ©efangbficblet n'', ba g 1524 in W ittenberg berauSfam,
tt>aren fcfyon tyrer 24&eber x>on TenT^eformator felbft, barunter
fo ^errlicfye ttrie ba$: f ,5lu* tiefer ^ot fcfyrei' ic§ ju 3)ir." ®ie
beften aber ttxiren fie beSfjatb, tt>eil ber ©otteSmann frier anfnfipfte
an bie alttertraute, tt>unbert>oH feierlic^e ^falmenbicfytung, unb tt>eit
ber 93olft8mann baxnxt bod) «2lrt unb ©eift be$ beutfd&en QJol&lieb*
fo ju t>erbinben nntfcte, bafc au£ beiben ein$ n>urbe, eine Steufcfydpfung,
in ber ber beutfcfye QJolfcgeift fxd) felbft tt>ieber finben fonnte*
,. gin! f efte 93urg ift unfer © ott — Sin* gute <2Be$r unb Waffen —
€r frilft nni fret ani aller 9^ot — ©ie un« je$t $at betroffen" —
ba finb n>o$l ©ebanfen b eg 46, ffialmg barin, aber urbeutfefy ift
bie* ff emlieb frommer Sfrpferfei t gett>orben unb §at fxd) bie Sin*
fterbtidtfeit errungen in ben Jaerjen be* ganjen QJoHe*, ba$ mxt
biefen Morten fxd) fiber atle ^dte von balb trier 3abr$unberten in
bie fefte 95urg unfereS @otte$ in triel taufenb ©emeinben f>iniiber-
gefungen $at. SWit bem beutfefr en ffircfrenlie b unb btm beutfefyen
©efangbuABat £utf>er bie t>olfefiimli<$fte «2lrt reltgidfer Srbauung

unb Gelbfterjiefmng and) xm prwatenlbeDrau ^ JLejfoaff en unfrV~

>angelif5etT®eut

ein gemeinfame* nationals SJanb urn atte eiangeliwen ®eutf(^en
gefcfylungen, ba$ btn einfacfyen 6inn fefter unb inniger ergreift unb
£filt, ate bie f<$tt>erere ©ebanfenrfiftung be$ SSefenntmjfeS e$ ju
tun fcermag*

141

Digitized by

Google

3 3ibel unb ©efancibud ) ttmrben bte beiben g d)S$e eine* beutf c&»
e ttanaelifdfyen Jaaufe* , aber bie 93ibel m<$t in bem f>ebrdifrf)enun?
griecfyifcfyen ©etoanbe, tt>ie e* €ra*mu* unb 9leuc§tin fd^on x>or
Cutler fo fein #erau*gepu$t fatten, unb md)t in ber foieinifefyen
#berfe$ung be* JMeronpmu*, in ber fle ba* Sftittelalter nur fannte,
fonbern bie ,, ^tfrerbtbet ", tt>ie man ftirj fagte, bie un&erglei<$lt<$e
93erbeutf<$ung, bie Cutset bem atten fceiligen QSol&bucf), fur*
9*eue Sefiament in ber ©title ber <2Bartburg, bann fttr* 2llte$efta-
ment ju Wittenberg, in tangfamer, miif)famer 2Irbeit mit ben ge-
le^rten ^reunben, jutetl tt>erben liefc* 6r f>atte bie 3eit berbei»
gefe|mt, ba mit bem ganj beutfefyen @otte*bienft aucfy bie beften
©tilde ber 93ibel bem 93olfe in fcerftftnbticfyer ftorm bargeboten
tt>erben foHten: alfo au<$ attriftyen @otte*bienft unb 95ibeHlber-
fe^ung befte^t ein 3ufammen#ang. 2Iber |>ier n>ar ber ©runb bod)
no<$ triel getoaltiger unb breiter al* beim beutfefyen &ir<$engefang*
Cutler ging an bie flberfe^ung, ate er t>on Worm* torn, Wa* fcatte
er bort t>on ^aifer, Cegaten unb ©tfinben t>erlangt? &tare ©rilnbe
ber Jaeiligen ©cfyrift, Worin tt>ar fein @ett>iffen fo gefangen, ba%
er bort x>or einer ganjen Welt atlein ftanb unb bo<$ felfenfeft blieb?
3n ber @<$rift* 3Ba* £atte i^m bie eigene $rei$eit gebracfyt unb
ben SWut, fte alien anberen anjubieten? 3)ie @<$rift Worauf
tt>oUte er nun bie ©emeinben ate ein neue* 95olf im ©eifte griinben?
Qluf bie ©cfyrift, 5llfo bie ©cfyrift unb immer nrieber bie Shrift*
(£* n>ar gar feine anbere SWdglidtfeit, ate jebermann im QSotte,
ni<$t nur in ber &ird)e, fonbern aurf) jur Srbauung unb ^riifung
in jebem Aaufe, bie 93ibeX in ber 93olteft>ra(^e fcorjulegen, beffer
ate e* bi*§er gef<$e$en, fo ba% fie bie £eute ttrirflid) lafen unb t>er«
fttanben unb fi$ alfo entfd)iebem

C^rtt>firbig ift un* ba* Heine ©elafc auf ber <2Bartburg be-
fonber* be*f>alb, tt>eil ttrir ftriiren, |>icr mufc ber ©eift ©otte*, ben
bie Welt en nicfytfaffen, Wofmung gemacfyt fcaben, al*3)oftor9Rartm
£utf>er auf bem ©tuf>t ba *>or bem @<$reibtifd) fafc unb, ben grofcen
Sntfcfylufc in ber 6eele, auf ba* papier bie Worte fcfyrieb: .,3m
2lnfang toar ba* Wort," 3m 2llten §eftament ftefct bie ©ef(^i(^te
142

Digitized by

Google

t>om ^pvopfyttm Sliag, tt>ic tym ©ott na<$ ©turm, (Srbbeben unb
<Jeuer im ftiQett ©fiufetn erf<$ien — ba& tt>ar fiir £u$er bie < 2Bart«
burg* 2lu« ber ttefen fceitigen ©title §eraug gelang £utf>er bag
'SBerf, ba« nur ju teiften ttxtr, tt>enn berfelbe j>ro$>etif<$e ©eiff, ber
in biefcn 93ttittern f<$tummerte, in ber ©eete beg #berfe$erg felbft
ju raufctyen anfing unb bie ^Borte unb Qattn tt>ieber lebenbig
nmrben, fo bafc t>om innerften ©inn f>er bag ric^tige ^ort ge»
fimben nmrbe — nicfyt in ©ebunben^eit beg 93ucf)ftabeng, fonbern
in ber <Jretyeit beg inneren ^ad&erlebeng mit btm beutfd)en @e*
mitt* 60 ttrirb'g me^r atg eine (Iberfe^ung: ni<$t ttrie jener alte
f&d^ftfd^e ©ang x>om „Jaetianb" eine freie ^a^bic^tung, aber bod)
ganj an tyn erinnernb afg eine beutfcfye 9tod)frf)8l>fung beg ^eiligen
'Bud&eg* 9^i(^t nur, ba% alte bie dufceren fremben Qlugbriirfe burrf)
btxn £efer fcertraute erfettf tt>erben, bafc atfo nicfyt x>on ©ragmen
unb ®enaren bie 9?ebe ift, fonbern x>on ^fennigen unb ©ilberlingen
— £ut$er ergreift ben frommen ©emtitgton mit bent beutftyen
^ovt unb gibt bent atten ©olb eine neue ^prfigung, „Sei gegrii^t,
bu begnabete SOfatrta," fagt ber €nget na<$) bent grie<$iftyen §eyt
jur Gutter Sefu — „fei gegriifct, bu Jaolbfetige," ^eifct eg bei
£u$er, unb er meint, fy&ttt ber Snget fie tt>otten recfyt beutfefy grufcen,
fo tpihrbe er gefagt fyabtn: „@ott grtifctbicfy, bu tiebeSDfoiria," ^er
3)eutf<$ fann, ber tt>eifc tt>of>l, tt>el<$ ein £erjli<$ fein ^ort bag ift,
bu tiebe SKaria ! 3)er tiebe ©ott, ber tiebe ^atfer, ber tiebe 9)Zann,
bai tiebe Rinbl 3ct) tt>etfc nicfyt, ob man bag 2Bort Eieber audj fo
^erjltd) unb genugfam in tateinifefyer ober anberer Sj>rad)e reben
miJge, bafc eg atfo Itinge unb bringe ing Jaerj burcfy alte ©inne,
tt>ie eg tut in unferer Spractye," 3)ag gttt t>on ber ganjen £utjfrer«
bibe l: t>on fierjenfamfie, a unt £er*en branft ft e, $aum, im
September 1522 gebrucft, jparTd? 1 9^eue ^eftament atgbatb t>er*
fauft, neu gebrucft, t>on neuem x>erbreitet, ,/2lud) ©dfjnetber unb
©d^ufter, ja aucfy ^Beiber unb anbere einffiltige £aien, fo t>teX beren
bieg nmt £u$erif<$e <&>angetium angenommen, tt>enn fle aud) nur
ein tt>emg ©eutfefy auf einem ^fefferfu^en tefen geternt $aben,
tefen biefelbe QUid) atg einen 95ronnen alter ^a^r^eit mit

143

Digitized by

Google

£dc$fter SSegierbe," tnurrt einer ber ©egner, ^enn je t>on bent
SiegeSfauf erne* 'Bud&eS gerebet tt>erben fann, £ier $at e$ feme
SBafcr^ett.

SInb auf ben ffittidben l>er 9Sclfeio n ttmrbe e£ ein 6iege3»
ffug ber beut| & en (Sferadb e, tt>o man mtr iutberifdfc bad&te* SWit ber
e^angeufc^en 93tttnmg entftanb eine beutfcfye SSilbung* £ut£er fyattt
auf ber QBartburg auc§ angefangen, ein ^ebigtbucfy jur 5lu$legung
ber 6<$rift beutfd) abjufaffen, bie erfte beutfcfye ^ird&enpoftifle",
bie er, ttrie er fagte, „feinen lieben ©eutfd&en frebenjte mitten au3
btm ^afc". Sine Qtxmmt t>on ber anberen 6eite meinte fpfiter,
e$ fei „balb fd^ier nirgenb* ein 93auer auf bent £anb gett>efen,
beren t>on 2Ibel unb QMirgerfcfyaft ju gefd&tt>etgen, ber nid&t fcermeint
fyabc, er miiffe bieS SWufter im $>au& fyahm". 3)a$ (&>angelium
fennen ju ternen, foQte aud& ein SDtfibd&en tt>enigften£ eine 6tunbe
ifiglid^ Gd&ule fcaben: „t>erf($lSft unb frertanft t unbjjerf
b odb ipoftl meft r JSeit". Stoer^aufl! befam bie ganje 6<$ulfrage t>on
&ier ein anbereS ©effc^t, fie ertt>eiterte fk$ je$t nad& unten |>in,
fenfte fid) tiefer xni 930& ®eutf<$e 6d^reib- unb £efef<$ulen in ben
Qt&bttn gab e£ x>ieU fcfyon t>or£er, nun aber tmirben fie burcfy ben
3utritt be« 9*eligton$unterric§t$ unferen ^olfefd&ulen fd&on triet
&i)nlxd)tx; fiir Jaeffen toerlangte f$on 1526 ber erfte Reformations-
plan 6<$ulen aucfy ftir bie 3)5rfer, unb bie Obrigfeit $at nad)
£utf>er bie ^fftcfyt, ilberatl nicfyt nur ^rebiger, aud& 6<$utyalter
anjuftelten unb „bie &tnber jur Gd)uU ju jie^en"* 3m 'SBitten-
bergifcfyen follten 1528 ilberatl toenigfteng &ttfterfd&ulen few, aucfy urn
„beutf<$e ©efSnge ju ternen", ©ie Sugenb aber recfyt in ber neuen
£ef>re ju unterri<$ten, fd^rieb £u#er bamate feine betben ffa tedfrte-
men, btn fleinen ate SWufterbuc^ unb $em atte$ UntmitytS, jebem
x>on un3 x>ertraut, baju ben grofcen, ju toenig befannt, bod) von
ganj befonberer c 2Cefe|>cit unb 6d>8n$eit. ©en ^ebigem fotfte e$
eine Jaanbreicfyung fein; aber mit grofcem Srnft legt £utf>er e$ and)
„einem jegUcfyen S>ani\>aUx u an# 6erj, ba% er „$um toenigften bie
^33o(^e einmat feine &nber unb ©efinbe umfrage unb $8re, tt>a^
ile baoon tt>iffen ober ternen", 6o tt>urben bie J5au$t>fiter neben bem
144

Digitized by

Google

ffftrften $ttp$\d)ttt, ifjr pricftertirf) 2lmt ju fc>ertt>alten nrie in ber
o tletatteften 3eit germantfcfrer Oefdpic^te//

(ftnen fotc^en £auf naf>m an ber Aattb be£ (S&angeliumS bai
©euffcfye, bafc e3 £utf>er faff bange tt>urbe urn bie f>8$ere 'Stlbung
unb bie f>8$eren 6<$ufen. £u$er$ beuff<$e ^rebigten unb S^ug»
fcfyriften ttefen burc§ atte £anbe, aber aucfy atte, bie ficfy ju tyin
fcielten, entbedften \i%i tyre beuffcfye 6eele, unb eine ganje beuffd&e
fiiteratur entffanb, bie tym jur ©etfe eine gute beuffctye ^linge
fityrte. ^Bfif>renb 1505 fedfotg beutf^e Qfticfyer gebrudft ttmrben,
ttaren e$ 1524 faff taufenb, ©ie ^unff aber fog neue &raff unb
nun ganj \xvb gar beuffd&en ©eiff a\x$ ber beutfcfyen 93ett>egung;
nrie Sxxni 6a<$« £uf£er begriifcte aU bie ^ittenbergifcfye Mafyu
galT, fo finb 5Hbre<$t SMirer* Qlpoffelbilber nid&t benfbar ofme
£u#er« ^ert* €inff fyattt UlfUa*' flberfefjung ein 93anb urn bte
gofif<$en QJdtter gef^tungen abfeitS 9?om$, je$t tt>ar e$ £utf>er$
triel tt>eitergretfenbe$ ^Berf, ba$ ®eutf<$lanb ju neuer geiffiger
©n^eif auf ©runb enter beutfcfyen 93ilbung jufammenfafite —
fott>eif e$ et>angeUfd& ttmrbe*

^ein, ni<$t nur, fon>eif e$ et>angettfd> ttmrbe, fonbern tatf&<$=
lid) barflber $inau$ bie gauge beuff^e Elation, JMer jeigfe fid&'S,
bafi £ut$er ni<$t nur ei n £iebftaber , fonbern h^r Qflfoiffrr b*r h*uf s
fc fren Syra^e toa x, ber aucfy bie ^iberffrebenben in feinen 93ann«
frefe jtoang. 2ln biefem enffd&eibenben ^nfte befreite er ba3
ganje 93oM, „fott>ett bie beuffcfye Sunge flingt", t>ora fremben
©eiffe unb einfe e$*

9JKt ber 6pra<$e tt>ar e$ in ben 3af>r$unberten t>or ber 9?efor=
mafion gegangen nrie mif beta 9£eu$e: fie t par ^rj fat ten f ^erfliiftef
in g ftunbartem £u$er f>at einmat gefagt, ba% bie Ceufe fcfyon
in einer Strtfernung x>on breifitg 9Kei (en_ ei nanber nidbt me^r t>er«
ffe^en; bie Offerreicfyer unb SSapern t>erffe^en bie oad&fen unb
"^totnget m. f« t>ie «»a 9 etn »»erf^en H^etten einer ben
anbern ni^f, „xoai grobe 93apern finb". 93ei bm 9liffem unb

ton 6cf)Uber(, Cut&er 10 145

Digitized by

Google

tyrer ^oefte fyattt fid) auf ber isdfte beg gffittdfl ftprg, nrie tt>ir fa^en,
cin 2lnfa$ ju citter be utfefren ©emeinfftrqd fre fcerauggebilbet 5lber
mit bem (Si nfen be^ ^ittgrtum g tt>ar bag x>erftogen, Hneiniftfeit
tt>ar bag ffenn^eicfren ©eutffflanbg auf alien ©ebietem Unb nrieber
tt>ar eg mit ben 5lnlfiufen ju einer 9?eid)greform au<$ ju 5lntfiufen
einer Gpracfrreform getommen, unb ber babgburgifdje &of an
ber ®onau tt>ar if>r 6i$ unb &aifer SOfaiy if>r §rflger. (£g tft ein
fetner 9fo$m biefeg Sttrften, &<$ few ritterticfy»t>£antaftex>oKer ©inn
fu^ aud) ber ^flege nationaler 6»radbeunb 3)i<$tung juttKtnbte,
tt>af>renb feine gelefcrten Qteunbe, „bie Sumamffen", meinten, nur
auf foteimf<$ gebilbet, elegant reben ju fdnnen, felbft ein fo feuriger
patriot ttrie iUric§ t>on Jautten, 6<$on bie x>ieten 9?eid)gtage
legten bag ^ebfirfnig beg 5lugglet<$g na^e, ®ie 6pra<$e ber faifer-
lichen ^anjlei in <2Bien tt>ar auf bem <2Bege jur 9?et<$gft>rad)e, 5lber
nrir fa$en arnfy, bafc faft nri<$tiger alg ber ^aiferbof bie &8fe
eingetner $iirften ttxiren, t>orab ber ^urfdrften, an beren 6pi$e
ju biefer 3eit ber Sadtfe marftyierte, 2Iuc^ bag fpiegett fid) in ber
St>ra$gefc§i<$te tt>iber* ©te mtttelbeutfcfre Spradfr e ber turfttrft *
K cb fftcbjtfcfren ffanatei fyatt t and) begfcalb eine fo grop ^Bebeutung
ertangt, n>eit bag SWittelbeutfd&e, x>on ber ^falj big ju bem fd^teft*
fcfre n ffoloniftenlanb gerebet wtrb e. 95ei einem $if<$geft>rfi<$ $at
Cutler eg fogar fo ftarf f>erauggeftri$en, bafc er be^auptete, aCe
<5itrften unb &8nige in ©eutfc^lanb folgten if>r nacfy. ,/21He 9Sei<$g*
ftSbte unb ^iirften^dfe fcfyreiben na<$ ber ffi<$jtfd)en unb unfereg
^firften ^anjlei, barum ift'g au<$ bie gemeinfte beutfd)e Sj>rad)e*"
®ann ffittt tym ein, bafc boc§ au$ ber &atfer fein QJerbienft $at,
bie beiben ^anjleien fatten ft$ gegenfeitig beeinflufct: „&aifer
SWajimilian unb ^urfiirft < 3xiebrid^, Jaerjog ju ©acfyfen, fyabtn xm
rdmifefyen 9ttx<$) bie beutfefyen 6pra<$en alfo in eine gettriffe 6pra<$e
gejogem" ®ag ttxtr £utf>erg ®runblage: yf 3 d&_reb na^ ber f&cfrfU

^n mu% man aber einmal bie 6<^riftftil(Je getefen ^aben,
bie aug biefer ^anjtei gefloffen fmb! ©ie ^erren t)on ber Obrigfeit
mftgen ^erjei^en, aber bag ©eutfrf), in bem manege QJerorbnungen
146

Digitized by

Google

gefcfyrteben ftnb, iff nocfy fytutt fo, bafc man e* breimal lefen mufc.
Slnb nun erff bamal*! ©a* jtnb feinc 6fi$e, fonbern &nfiuel &on
Morten. Slnb bai tt>ill £ut$er gerebet §aben? ^ein, Iteber £u$er,
ba $aff bu bicfy getoaltig geirrt, ^ic^t emmal ein®et^rtenbeut
rebeff bu ja, gef<$tt>eige benn ein^anjteibeutfd^* (£* iff aucfy bei ben
©ele^rten t>on fceute ntcfyt alle*7 5Sie e* fein foUte, unb man rebet
mtt 9?e$t t>on eincm .xt fabemifdben" ^jeutftb^ ba* fie nicfyt lo*«
tt>erbem 3)amal* tt>ar e* uberfcaupt fein ©eutfd), fonbern nod)
immer fiatetn, ba* fte ft<$ auf ber 6<$ule unb £>ocfyf<$ule fo feff
fiber bie ebrlicfye beutf<$e &aut gejogen fatten, bafc fte meitrten,
* fte gingen nadt unb blofc tt>ie bie ^arbaren, tt>enn fte bie foteinifc^e
Oberfcfytcfyt abffretffen, ja bei mancfyen toaren bie &d)\<$)ttn nrirflicfy
feff jufammengett>adjfen, fo bafc fie, tt>enn fie beutf$ fcfyrieben, nur
ein lateimfcfye* ®eutfd) $erau*brad)ten, Unb bat>on molten auc&
bie 3uriffen junt $etl tf>r 6d^ aj^glbeutfrf) ftabem Member ©eiff
im beutfcfyen Q3otte ! ^iein, Eutber, ba iff e* bei bir bocfy anber*!
3)afc bu au* bent 93otte ffammteff, ba* tt>ar beine grofce SWitgiff*

2Iber ba* ©rofe «L baft bu beine* Urffirun^ bi&jjfc ffifit^

fonbern immer nrieber £tnabtauc$teff, mit ben ©rofcen biefer 3Bett
t>erfef>rteff, ate ttrtrren fie beine*gletd>en, unb bicfy f>erunter»
Uefceff ju ben Clemen unb Sinfacfyen, i^nen tyr ©ebeimni* abju«
taufcbem

2Bir ttriffen au* £utf>er* ©d^rift t>om ^^ofmetf^en 11 , tt>ie er
feine 6j>rac$e fo t >oft*tfimUd) geffat tet §at bet feiner s*Mbettiber«.
fe§ung* fjSRan ntup Me ^cutter xm £>auje, bie ^inber auf ber @affe,{
btn gemeinen SDfomn auf bem ( 3Xaxtt brum fragen unb benfetbigen^
auf ba* ( 3Xaul fe$en, nrie fte reben unb banacfy bolmeffdjen, fo t>er»
ffe^en fie e* benn unb merfen, bafc man beutfcfy mif ifmen rebet/
®a* gttf t>on feinem ganjen 3>eutf$reben, nicfyt nur &om flber*
fe$en: er f>at ftcb'* 9Jli$e foffen lajfen, Cr iff jum 6<$fac§ter ge»
gangen unb §at fic^ Aammel abftte^en laffen, bamif er bie beuff^en
giu^brlirfe lernte, bie ba* QJott fannte unb braud&te, unb er ^af
mancbmat tnif feinen ^a nben t)ier $age Jang gefeffen, u rn brei
3eilen b er 93ibel in* ri^fig £jDeutj((^ ^u laitt aieS^^^un latin etn

147

Digitized by

Google

ieber lefen uxib meiffero, l&uft einer \%t mit ben Qlugen burdfc bret
ober t>ier flatter unb ftdfct nid^t etnmal an; tt>fcb babei ni$t
gen>af>r, tt>el<#e QBadfen unb #ld$e ba gelegen fmb, ba er i$t fiberfctn
ge^t tt>ie fiber em ge^obelt 93rett, ba tt>ir $aben mfiffen f$tt>i$en
unb un« fingften, e^e bmn tt>ir folc^e QBadfen unb #l8$e auS bem
^Bege rfiumten, auf bafc man tdtmte fo fein bafcergefcen* < & ift
gut tofffigen, toemt ber Sldfer gereinigt ift, abet ben ( 3DBaJb unb bie

aim ilia l a hmnm ii i»*ii*w*i*" l " 1 " l " ,,n *«.jj lli i u H'***:*****^^

6t8<le auSrotten unb ben Side* jurtc&ten, b qg tt>iC nie manb/ ^Bir
toollen'S t$m banfen au$ SerjenSgrunb, bafc er btn yxatb au$»
gereutet unb un$ einen Sldfer befteQt §at t>oH queflenber 5fraft unb
reiser Stfld&te* 9lur tt>enige 3a$re tt>ar e$ $er, ba $atte em Cr^.
bifc ftof t>on gftattfr gefagt, bie b qitf(fre_@ftrad)e fei au armfeltg fftr
eineflberfe^un ^ ber^ft e l 9fann>ar jte, neu getoren burdfc bie
SSerfi^rung mit bem SSolftboben, retc§, leben$t>oll, ben>egltd&, ge«
lenKg gett>orbem @ab bie fKd^flfd^e ^anjlei bie allgememe ftorm,
nun erft tt>ar bet red&te 3n$alt ba, ber aud& bie ^orm tt>eitete uxib
frrengte* Sr liebte nxd)t nur, er fttr<#tete aud& ba$ ®eutfd& am
&of, Hm \d)lxd)U SluSbrfidfe bat er be* ^urffirften Sefretftr
6palatin, ni<$t$ au$ ber Aoffprad&e*

60 $at er bai ganje 93olf in alien feinen 6<$i<$ten erreid&t
unb gett>onnen unb $at and) ben berbften SluSbrudt nid&t gefc^eut,
tt>emt er gelfiufig n>ar unb bie 6a<$e traf* 9bm aber §at einer auS-
gere<#net, bafc Cutler in feinem 2^>tn tt>enigften$ 2764 SKeilen
gereift ift* 'SBtr fcaben tyn felbft fcfyon in ber 3ugenb, bann in feiner
^ampfjeit toon einem Ort sum anbern jtefcen fefcen, er ift aud&
fritter oft, tt>enn auc§ md)t fo tt>eit, gereift, utA ate er nid&t me^r
reifte, fo famen bie 2mU aEer ( 3GBelt ju tym, utA tt>enn fte ntd&t felbft
fommen fonnten, fo fielen fte i$m mit 95riefen m£ £>au$* 60 er«
flfirt $d)% bafy feine <5pxad)t md)t nur ba£ ttrittenbergifd&e ©eutfc^,
Ja avid) nxd)t nur ba« ffi^ftfd^-t^firingif^e 9Kittelbeutf<^ ttnebergibt,
fonbem aud^ bereid^ert unb t>erfeinert ift burd^ bie ^enntnte anberer
SJZunbarten* ^irfli^ rr bie re<^te 2lrt beutfd^er Qpxad)t", bie ba$
Siel t>on gutter* 6treben n>ar, $atte ba& Seug, bie 6prad^e be$
ganjen beutfd^en g3olfe« ju toerben.
148

Digitized by

Google

3)a$ SSefie fyabm xoxt bo<$ nur erft geffreift* 6eine ©pracfye
ift rocfyt einfa<$ etn (fojeugroS ber fScfyftfcfyen ^anslei unb feineS
QSoHSftubtumS — ba^tnter fte^t tnelmefcr ber ft dd&ft urttficbfiae
gRenfdfr Suffrer, feine eigene geniale SReifterfd&aft, ba$ Snftrument
ber^pra^eju firielen, bie §<Jne trot 6t<$er£ett ju tt>f$len unb
in atleS bie eigene ©eele tytnetnjulegem 5lu<$ ate ^ e^ o rinafor
j>er gpradfr e iff £u^ er ein ©otteSgefdfrenf fiir un$ gett>efen, ein
9lebner unb 6$rtftfteUer, bem e$ tn bie ^iege mitgegeben n>ar
ju reben unb ju fd&reiben, t>on einer ttberfprubelnben ©ebanf enfUQe
unb einer ftaunen$tt>erten angeborenen Cetd&tigfeit, biefen ©ebanfen
ben treffenbften, anfd&autfd&ften 5lu$brudf ju *>erlei$en, ein 3>td&ter,
au<$ tt>enn er prebtgte ober eine $lugf<$rtft abfafcte, tt>enn er eine
93orfoge fiberfe^te ober xm 3orn ber 9Sebe ba$ Snnerfte am freteften
$erau$gab, am unmittelbarften, tomn er 93erfe macfyte, ttrie bte in
feinem @fouben3tru$gefang t>on ber feften 93urg ©otteS, ober bie,
mit benen er feine ®abt $xm Eiebermad^en fetbft entbedfte fiber
bie erften < 3Jt&tttjittx beS <&>angettum$ in ben 9tteberlanben:

„<£in neueS £ieb tt>ir £eben an,
3)a3 ttHxlt ©ott, unfer fierre,
3u ftngen, tt>a3 ©ott $at getan
3u feinem £ob unb ©&re*
3u SSriiffel in bent 9Weberlanb,
^o^l bur<$ jtt>een junge ^naben,
S>at er fein ^unbermac^t befannf,
3)ie er mit feinen ©aben
60 retd&ttd& $at gejteret"

Unb mit bm 6d?lu£:

„3)er ©omnter ift tyart *>or ber $fir,

3)er Winter ift fcergangen,

3)te jarten SSWmletn ge^n tyerfttr:

3)er ba$ $at angefangen,

3)er tt>irb eS tt>o$l t>oHenben."

Digitized by

149

Google

Ober nrie feine 93erfe fiber bie 9toc$tigatt am Qtvibt bed £ob»
pretfed auf bie geliebte $rau SWuftla:

w§)te befle 3eit im 3afcr iff metn,

©a ftngen aUt ^Sgelein,

iotmmel unb (Erbcn tft ber *>oU

93iel gut ©efang ba iauttt tpofcl,

93oran bie liebe 9ia<$tigaU

SDtod&t ailed fttylui) fiberaU

9Wtt t$rem (iebU$en ©efang,

5)ed mufc fte fcaben immer ®anf ;

93iel me£r ber tiebe &erregott,

5)er fte alfo gefc^affen &at,

3u fein bie recfyte ©Sngerin,

5)er SWuftcen ein SWetfiertn,

3)em ftngt uvb fprtngt fte $ag unb ^iacfct,

©etnd £obed fte m$td mfibe madtf:

©en e£rt unb lobt aud> mein ©efang

Hub fagt tf>m einen eto'gen ©anf "

Unb bamit rtfc £ut$er mcfct nur feine Qln^finger, fonbern alle
mit, bie bamald im dffentUcfcen £eben ge&Srt toerben tt>oHten, bie
Dtelen, bie fcaKwegd feiner SReittung ttKtren — unb ed fcat eine 3eit
gegeben, ba mar taum ein ©eutfaer, ber md>t irgenbnrie aucfc
fotyertfd) fein tooUte — unb felbft bie audgefprocfcenen ©egner*
^Dton muftte tfm bod> fd>lagen mit ben eigenen ( 2Baffen! SWan
rang bod> urn bie ©eele bed 93ottd! ^ erjateinifch ffoteb . fonnte
I eine n 93ud)franbler meftr ft nben, ©eutfcfc nwrbe §rumj>f unb fttocfc
iebe anbere &arte, aucfc bai fetnfte fiatein. Qlte 1530 in Qlugdburg
ber £urfurfl *>on Sac&fen vm Xiamen ber <&>angeKfc&en barauf be-
fitonb, ba% bad SSefemttnid auf beutfdjem 'Soben beutfcfc unb ntdjt
latetmfd> Derlefen rofirbe, gen>fi&rte ed ber &atfer, unb aHe ©tfinbe
Itefcen ed ft$ gefatten, ob aud> ber pfipfHi$e ©efanbte ein QBelfcfcer
nxtr unb fein QBort bason tterffamb* (Sd n>ar ber gpracfrfteg gor bent
frikfrf fon beutfcfren ©erfrfttdfrof . ©er SSann, ben ber rStmfae ©etfi
150 ^~

Digitized by

Google

auf unfere etgene <5pta<$e im SOftttelaltet gelegt, bet 93etbad&t bet
$e$etet, mit bem fte bie &tr<$e fcetfotgt, tt>at gettricfyen, 3n ber
SWitte be$ 3a$t£unbett$, ate Cutler ftatb, rebefe man t>on ber
„beu tfcften ^aupf « unb jfrelbenffttadfre 1 ', Ctebet abet ift un£ bet anbete
^luSbhidf, bet eben bamafe auffam: unfete f ffiuttetft)tad)e",

^oltbtad&t abet $at e$ nut Cutset, <£in ©tittel bet SSitcfyet,
bie t>on 1518 bte 1523 gebtudft ttmtben, ttug feinen 9iamen unb tt>at
au$ bet $ebet be$ nmnbetbat ftud&tbaten SDfowneS geffojfem <£$
fonnte nid^t anbetS fein, ate ba% et felbft altgemeinetf 93otbtlb unb
fefte 9legel nmtbe* ^n tym entftanb eine nntfltcfye beutf<$e 6d&ttft«
fptacfye fiit atte ©ebilbetem fyud) bie ©egnet fcfytieben ntd&t nut
©eutfcfy, fonbetn £ut£etbeutf<$, Cutset nmfcte e$: „6ie fte^len
mit meine ©ptacfye, batton fie jut>ot tt>enig gettmfct, e$ tut mit
fanft, bafc id) and) meine unbanfbaten 3unget, baju meine ^einbe
teben geletytt $abt. u 3)te Smfet unb ©enoffen, bie £u$et$ SSibel*
iibetfetjung ttriebet t>etbtfingen tt>ollten, mufcten bocfy feine (Ibet-
fe^ung jugtunbe legem „(£# fatten aucfy bie ^anjleien t>on tym
geletnt, tecfyt beutf<$ fcfyteiben unb teben; btnxx et $at bie beutfcfye
Sptad&e ttriebet tecfyt tyetffitgebtacfyt, bafc man nun n>iebet fann
ted&t beutfdfc teben unb fd&tetben, n>ie bete mel $o$et 2mt miiffen
befennen/ fo bejeugt tym fein $teunb unb College SuftuS 3ona$ in
bet ^tebigt, bie et ilbet feinet Cetcfye in (fteleben fyklt. 3Botan
e$ bte^et ftetS gemangelt tyatte, je$t tt>at e$ gefunben: eine iibet*
tagenbe ^utotitfit, bie bie ©eutfcfyen im ttrid&ttgften Stiidfe, nfimlicfy
tt>ie fie intern beutfd^en 90litbtubet mittetten fdnnten, ttxtS in tynen
lebe, in bet ©ptacfye, jufammenjttKmg — fein ^aifet unb fein
£anbe$ftitft \)<xttt e$ *>etmo<$t, abet bet eine 90lann tyatte e$ ofme
3tt>ang attetn but<# feine innete ^utotttflt bte ju bem ©tabe ge=
ftyaffen, ba% et felbft ba$ einigenbe S&atxb nmtbe, <5te gibt feinen
ftStfeten 'Semete, tt>ie fe$t et ba$ geiftige $>aupt 5)eutf<$lanb$
ttnxt, fein ^eimlid^et ^atfet".

*

©em SWenfcfyen Cutset batum ba* le$te ^ott, t\)i xoxx t>on
i^m fc^eiben*

151

Digitized by

Google

<£* gibt ber gutfrerftatten ste le, in betten unfere (grimterung in
biefen Sftgen t>oll Stonfborfett unb gftrfurcfrt etrtfefcrt, unb febe

$at t$ren befonberen fetnen 9?eij* ^etne mfftet un* fo trauli<$ an
ttrie bie gdn ttlieropofrnffabe ^ 3gterj£n%tgjn giBittenberg* ©ie
3elle in Crfurt tinb bai ©tttbd&en auf ber ( 333art5urg "jutS $5H t>on
©etffern be* $>ttbtntnm$: ber 9Dfemn, ber ba rang unb arbeitete
unb ffimpfte, tt>ar ein ganj ftberragenber — tt>er fann an tyn $eran-
fomnten? Sier in QBittenberg fri&lummert be* &elben$aften ja
aucfy genug: ifi e* bod> ba*felbe Softer mit bemfelben 5lrbett*»
jtmmer, in bem er fiber bent 9Wmerbrief fafc unb bie 5lblaf$>efen
fri&rieb unb bie 6$rtft an ben <$riffli<$en 5lbeL Qlber nun ift ba*
alle* tt>ie fibermalt, ®ur<$ be* Jhirffirffen ©unff iff <m$ bem Softer
fein ^ofefforen^ehn getoorben, ber ©teg iff errungen, ber &elb
l>at feinen 9fo$epla$ gefunben, ba er SWenfc^ fein lamt, ba er SWenfcfy
iff ttrie ttrir* Qlfle @efc$tc§ten unb SSilber, bie tt>ir f emten t>on 3ugenb
auf, n>erben lebenbtg unb ftwfen urn un* $er,

<£* iftt QBei&nad&t 1535, unb urn ben mft<$ttgen t)iererfigen §ifd&
mit ben grofcen ©$ublaben unb ber feften^tatte ft$t ®oftor SDfortin
£u#er mit feiner J5au*frau, ber &fitfce, unb ben ftlnf ^inbern,
bie tym ©ott gelajfen, ba&x ©efinbe unb $reunbe, unb ber 93ater
fingt tynen $um erffenmal bai fd)dne ^ei&nacfytflteb: w 93om
£tmmel $o<$, ba fomm* i<$ $er — 3<$ bring eud> gute neue
( 3Kfir" — unb gibt felbff auf ber Sautt bk alte QSotfewetfe in neuem
Sa$ baju — bai $at er tynen juff ju biefem $eiligen ©jrtft ge»
mad&t, unb nun *>erfuc$en fte** sum erffenmal alte jufammen,
benn e* iff ein gar fan ae*freubtae* ifrauft . bie* £u$erfcau** Unb
e* Itegt ein grofce* SSetyagen unb ein tp&rmenber ©onnenfd&etn fiber
bem ganjen SStlbe: eine beutf<$e ^amttie mit all ben Keinen unb
grofcen ©orgen, ben Semmniffen unb ^enfd&ltd&feiten, aber auc§
bm faufenb $reuben, bie fu$ burcfy* Ceben ranf en tt>ie bie SSlumen-
gettrinbe, bie tyter in biefer trault<$en ©tube ®eden unb ( 33Jfinbe
fiberjie^enl

3)er SWamt unb ber 93ater I Cutler $&ttt un* eine neue, beutf<$e
Sulfur nid^f begrfinbef, $&ttt er uni ni<$t biefe g uffterfamtlie tffube
152 ^ ™~ ^

Digitized by

Google

fctngebaut* ®a* n>ar au<$ feme etgene SWeinung, ate er ^attyarina
*>on SSora tt>iber alle* <£rtt>arten fceite — no<$ ba^u mitten im
(Sturm be* SSauerntrteg*, ate bie ^eUen ber GmpiJrung am
pdtffen gmgen. <£r $at feine i5a u*frau mnia fokaeftabtj^ „ftebe r
atemi^fetter/ 1 $at er einmal gefagt — unb tyr ben § Soften
?u$m gegeben, tt>enn er fie ein „fromm getreu 'SJeib" genannt
§at, „auf tt>el<$e fk§ be* SWenfd&en &erj t>erfoffen fann", aber er
$&ttt e* bo<$ otyne fie au*ge$altem „@ott \)<xt tmd& in btn ®&e-
ftanb l>W$lid& $iriemgett>orfen." ©tttyenbe £eibenfd&aft padfte tyn
md&t, e* n>ar eine tiefernfte flberlegung babet, ate er ba* 9Wdn^»
turn ganj au*jog unb ft<$ ein < 3QBeib natym, eine innere 9lottt>enbig»
fett, bie fu$ tym fo gettKtltfam unb wenigften* fd&einbar fo plfl$li$
aufjnxmg ttrie snxmjtg 3a$fe *>or$er bie anbere, ate er umgefe^rt
bai SWdnd&tum anjog unb in* Softer ging, urn e|>elo* ju bletben*
<S* ift btefelbe ftarfe 2lrt, bie einen Slnterfd&teb jmifd^en ®enfen
\xt^ J5anbeln ni^t femtt, fonbern bet fkfy felber anfangen mufc,
tt>enn fie etttnx* ate red)t erfannt $at. SSefonber* aber, tt>enn man
nun tt>ei§, tt>ie t>iele auf bai SSetftriel fe$en, „3<$ ^abe nxfyt ein
( 2Beit> genommen, urn ein lange* Ceben ju pl^ren, fonbern bamit
id) meine £e£re, bie trieUetd&t gar balb na<$ meinem $obe tt>ieber
mit Stiffen getreten ttrirb, bur<$ eigene* 93eifpieJ fttr bie 6d&tt>a<$en
ate eine gefeftigte ^interlaffe/

^otyl tyatte er bie ®&e Iftngft geprtefen, aber immer fonnte
man fagen: er fyat'S ntd&t fetbft getan, e* tt>irb bod& ettt>a* an bem
2Jldnd^*gelilbbe unb an ber (S&eloftgfeit be* geiftUd>en 6tanbe*
fein, er $at bie aKe Ce^re mnertt<$ nie gang ilbertt>unbenl 938ttig
jum 93erftummen brad&te er fold&e 3Remungen nur, tt>enn ber
frityere SWiJncfy eine flfid&tige 9ionne natym unb ate ©iener be*
©oangeKum* eine ^farrfamttfe grilnbete $um 93orbilb filr bie
©emeinbe, 60 $at Outlet mcfyt nur ber ( ftrtefterefre, bie ^apft
©regor VII. mit btm ^ann belegt fyattt, ben < 3Jiahl genommen,
fonbern er £at gerabe am ^arr^au*, ba tt>o frityer une^eKd&e @e»
meinfd^aft Dielfad^ fo lauten 'Slnffofc erregte, bie e^elid^e ©emein-
Waft gettetyt unb ge^eiligt^ ©amit £at er sugleid^ gejeigt, ba%

153

Digitized by

Google

bte ttwfcre ^amilie nic&t ber 93oltegemetnftyaft entjtefci, fonbern

tyr Went, 3)enn bai ^arrfauS ftetyt mitten im £eben be$ 930ft**

£utfcer$ J5au$ wax eine fojiale &raftquette, ein 9hihtpnntt

unb geelenl^a£en_gir unjfttylige £ilf« unb ratbebfirftige Stftenfcfre n*

Jinber. Sein eigene$ £eben tft reic^ gett>orben im ^ertebr mtt

fetner ftrau, bie er je$t tt>o$l „feme ^aifertn 11 £tefj, ttrie er frityer
emmal feine $eber genamrt $at, unb bie Jinber nxtren feine <5>
quicfung, feine fletnen fietyrmetfler, „biefe feinften SptefodgeC, bie
reben unb tun alletf einfSltig unb *>on ^er^en", bie ^-ftergottS*
nfirrlem", bie tym in tyrer Dertrauenben 5lrt ba$ fieben in ber
©nabe @otte$ immer *>on neuem *>orlebten* 3Ber fennt md)t
feine tiefe $rauer urn fein breiae$njfif>rige$ fiend^en unb feinen
t <JftUd&en 93rief an fein tuer jfityrigeS £fin$d&en t>on bet $efte &oburg
tttftyrenb be$ ^ug^burger 9leicfy$tag$ mit bem 2lnfang: „©nabe
unb ^riebe in (S^rtfto, mein UebeS S8fmd)en; t<$ fef>e gem, ba%
3)u n>o£l fernft unb fleifcig beteft, tu alfo, mein <5i$n<$en, unb fafcre
fort; tt>enn id) $etmfomme, fo ttrilt id) 5)ir einen fcfydnen Sa^rmarft
mitbringen," unb mit ber ©efcfytd)te t>om &inberparabie$, bie bann
folgt* $lber fo reid^> er felbft burcfy fein J5au$ nmrbe, ju einer triel
grdfceren ©egenSquelte tt>ieber ttmrbe er felbft ate ber 93ater unb bai
Sbaupt biefe$ ^farr^aufeS, beffen ©emeinbe ia nid)t blofc ^Bitten*
berg, fonbern ganj ©eutfd)lanb n>ar* Grftaunltcfy nxtr fein SSrtef*
tt>ecfyfel mit alter < 3CBelt: „$d) n>erbe mit 33rtefen, bie id) lefen foil,
faft fiberfd&fittet," fagt er fd&on 1523, unb fteben 3a^re barauf:
„$tf<$, ^nfe, Sd&emel, ^tte, ftenfter, ^aften, 93retter unb fiber-
fyaupt attetf liegt immer t>ott t>on ^riefen, ^ragen, 9ted)($fad&en,
^togen, bitten* ©a« ganje ^ird&en- unb Staat$tt>efen Uegt mir
auf bem $>ate." <£rftaunli<$er unb fd&ter unfaffoar ift bod& bie fttilte
ber SBenfd&en, bie in biefen paax 9tflumen fcauften unb ein unb aui'
gingen, 93ewanbte unb $lfid&tige, ©tubenten unb ^ollegen,
ftfinbige $if<$genoffen unb SJefud&er aui ben entfernteften ©egenben,
ate ob ba$ J5au$ Don ^autfd^uf gett>efen tofire, unb n>ar bod) nur
baS -6er j Cutler* fo elaftifd^, baS ^ei^t fo t>oU bienenber Ciebe, ba§
er fur ben einjelnen 3eit unb nid^t nur 3eit, fonbern aud^ Sinn unb
154

Digitized by

Google

Sorge fyattt, bie iMngabe, bie attein tytfft unb begttidft* ©c|>5rt
bie ©aftfreunbfcfyaft ju ben ©runbtugenben, bie f<$on bem 9Wmer
am ©ermanen aufpelen, fo n>ar £ut£er$ Jcxm$ aucfy na<$ biefer
9ltd&tung #tn urbeutfd&* „<£$ tt>o$nt eine feltfam gemtfd&te ©efetU
fd^aft bort, t>on jungen fieuten, 5Bittt)en, alten $rauen, jungen
SOtfibcfyen, &naben, unb t>iete bebauern Cutler tt>egen ber grofcen
Hnrufje/ 5lber tt>er tyn befu<$te, fcfyetnt jumeift mit bem Sinbrudf
gefcfyteben ju fein, bafc er in ein tyeitereS &au$, bei einem fr5$U<$en
&au$ttrirt etngefetyrt war. „Hnfer £errgott fragt ni<jf>t nafy ©auer«
fetyen, &opf£fingen ober grauen ^leibern," £at er einmal, fogar in
ber „&rd&enj>oftitte", gefagt. Sinb urn ba$ QBtrtfcfyafttfc^e n>ar er
t>dttig unbefiimmert, er ttmfcte e$ in guten fiilnben bei feiner ^rau,
bie er fcfyerjenb fo gem feinen „&errn &&ti)t" betitelte unb beren
93orUebe unb 93egabung fttr fonbtt>irtfcfyaftttd£)en SSetrieb fo gut
an beS ^auernfotynS ©ette pafcte unb fxd) ju beffen iJfonomifcfyer
9lettung nu^bringenb entttridfelte. ~ So ttmrbe fiut^er jum 93ater
fiut^er in einem einjigartig rotten ©inne — ein &au£t>ater, ein
&r eyewater unb ber 93a ter etneg grofcen 93ol&.

^orfd^t man nad& bem ©efcemtnte feiner QBirfung unb bamit
feiner ^erfiJnltd&feit, fo trifft man immer nneber auf bie nmnber*
bare ©abe, fkfy felbft barjuftetten, tt>ie er ift, mit hotter ilnmittel*
barfeit unb SftatfirUcfytett, mit unbebingter Offentyett unb £auter»
hit Sern 2lu§ere$ ftimmte mit feinem 3nneren, fein ©<$retben
mit feiner 9Sebe, fein Qun mit feinem ^ort tibereim ©etn 3Befen
liegt barum *>or un$ ttrie ein aufgefd&lageneS 93u<$, benn 3Ba^r^eit
beftimmte fein QBefem *£u#er fiefct im ©efid^t ebenfo au$, ttrie er
au$ feinen SSiid&ern fd&aut," fanb ein SJtfd&of, ber tyn befucfyte
unb btm er *>ier ©tunben einge^enben ©efprfld&S ttribmete. 3)ann
fugt er fofort tyinju: „©et ne Qlugen finb tmr ^^inflj^^Jbefaa^e
u nfteimftcfy fimfelnb ." 3)a$ ertnnert an bai SRSoxt *>on ben „tiefen
Qlugen ber beutfefyen SSeftte", ba$ ber 3taliener Cajetan 1518 in
QlugSburg gefagt tyaben foil* 3)er ( 2Ba^r^aftigfeit gegen fu$ felbft
entfprad& ber ©inn fttr bie ^irttid^feit urn tyn $erum, ber Offen-
$ett ftir bie ©timme be£ ©ett>iffen* unb ©otte^ im ©ettnffen bie

155

Digitized by

Google

Offert&eit gegen bie SOBelt mtt tyren Orbnungem 9Wit beibem $&ngt
jufammen, bafc feine < 3u§erungen, eben tt>eil er natftrttcfy tt>ar tt>ie
ein &inb, aQe 9legungen unb ( 3GBaHungen feineS &erjen$ tt>iber»
ftriegeln unb ba§ fte bie ©inge bejeid&nen nrie fie toaren, <£r toar
tyefttg unb toar grob* 2ln feiner &eftigfett Rtt er fetbft, aber bo<$ iff
e$ ein pracfytooUer 3orn, ber obenbrein au$gegtt<$en ttnrb bur<$ bie
Snnigfett unb $reunbtt<$fett, bie ebenfo unmittelbar tyerauSfprubelt
unb fiber bie ©eele be$ SWenfd&en tytnffretd&elt tt>ie fiber bie QBange
eineS lieben &inbe$, unb burcfy bie 93 er eittt>tHigf eit, erfcmnte$ Sin*
red&t bemfitig toteber gutflumaifytn. 'JBenn bie £uft fftdftg iff, m\x$
e3 ©ett>ifter geben, unb toenn in einem 93oHe ober gar in ber ganjen
< 2BeXt — tt>er Wtmte ba$ beffer na<$fi#len ate ttrir tyeufe! — alleS
*>olt ©cfyttriile unb 93erbre$ung ber < 3QBa^r^eit unb ftttlid&em XInrat
iff, mu% man flare ^orte reben, bie ttrie bag ©onnewetter brem*
fatyren unb bie £uft retnigen, ©arum foU man aud& £u$erS ©rob«
tyeit md&t nur fd&elten, 6ie ttnxr gettrifc tt>ie bai g^fe^ig^emfid^ge
joau pf au^Jj^^ eU feiner 'jSauernaftnen, aber Am beStyalb traf fie
aud) fo oft ben 9iagel auf bm JRopf, 3ubem fpracfc man bamate
ganj atlgemein aucfy auf ber anberen ©eite eine unioerbtftmf e ©pracfye
unb fcfyeufe fu$ md&t, einen 6fel einen Gfel ju nennem (£3 fragt
fu$ au<$, ob ntd&t ein grdberer ©inn batytnterffedft, tt>enn einer mit
feinen, aber gefpi^ten Morten batyergetyt ^enn fyiutt ein ©d&toabe
feinen 3ungen einen £au$bub nennt, fo fann er tro^bem an tym
feine iaersengfreube fcaben* <£$ iff aud& eine @ett>o$n£ett bei aUer
9lebett>eife* £u$er $atte feine ®eutf<$en gettrifc lieb getyabt, aber
er fyrt fie avid) auSgeftyolten tt>ie bie ©d&uttnaben* 3)a toar fretttd&
aud& tt>ieber fein unbeffed&ttcfyer ( 2Ba£r$ettgfmn babei, ber tyn t>or
einer falfd&en 93aterlanb«Kebe betoatyrte,

Ztutt tt>ie bie finb e$, bie unfer j&errgott braud^f, urn in tynen
feiner ©timme lauttS unb n>ifltge$ ©e$dr ju fcerfd&affen unb burcfy
fie J>mbur<$ ju feiner < 3QBelt ju reben* <£$ finb bie <£rnffen — SWenfd&en
alfo, bie md&t firielen fdnnen mit ber < 3GBa^r^eit unb ber ^irHid^feif*
£uf^er ttKir Doll fiumor — bat>on jeugen feine ©d^riffen attt — ,
t)otl fd^lagenben 9Buttertt>i$e3, ber tt>ieber ettt>a* t)on feiner &er-
156

Digitized by

Google

fttnft fcerrftt, unb an 6tnnft>riid&en, au$ benen au<$ ber Sd&aK
berau$f<$aute, f>atte er fein befonbereS 'SJotylgefatten* Slber all
ba« $fingt nur an feinem ffrnft, ttrie ein 3ierat am &eib* 2Jlit
btm fd&dnen beutfd&en <2Bort <£rnft aber aerbinben tptr me$r ate
bai ©egentett twn ©jnel unb Scfyerj* (Srnft mad^t ber mit einer
<5a<$e, ber tyr unentn>egt unb unbefiimmert nad&ge$t unb tyr tapfer
unb unerfd&rodfen 9fcu$brudf fcerletyt: e£ tft $reue* g utter tt>ar
etn treuer SP Zenfc^^ obgleicfr er mit feiner alten ffirdfre bra dfr, benn
er tat e$ nur, nadf)bem er felbft tnnerfo$ iiberttmnben ttiar, tt>etf er
ber < 3 3aftrbett, bie tym iibermfid&ttg gett>orben tt>ar, bie $reue tytelt,
unb nie ift e$ tym leid&t getoorben, t>on einer alten^orfteUung
ober ^ejie^ung ju fd&eibem Qluf feine 5)eutf#en ttKtr er be$£alb
ftols, tt>ett man feine Sugenb fo an tynen geritymt unb er^oben %<xt,
„ate bafc man uni fttr treue, ttK^rtyafttge, beftfinbige Ztutt ge&alten
$at, ttrie beffen t>iele &tftorten unb SSiid&er 3eugen f\nb. u SeSfcatb
befannte er fu$ mit biefer ^reubigfeit ju t$nem

„3£r bleibt getreu tro$ 9lot unb 93ami
SInb ieber 3oU ein beutf<$er SOfamn,"

\)at &onrab ^erbinanb SWeper, ber ®eutfd&f<$tt>etaer, t>on Cutler
gefagt &ann man fvfy einen Gfcaralter benfen, ber reiner ate
fiut^er ba$ beutfcfo ^Brfen im Sinterfd&teb Don btm ber anberen
93dtter barfteUt? <£r $at e$ erft red&t an ben $ag gebrad&t, unb
befyalb ge^drt ber ^enfdbfiu^ernidbt nur ben <&>angelifd&en,
fonbern alien ©eutfcfre n* 6eine fteg^afte ^erfdnlid^feit felbft ifr
em nattonaler 'Seffy, ein Stiidt unferer Jhiltur gen>orben*

60 fte#t bie* £u#erbtlb t>or un$, ein SSilb t>on t>oflenbeter
©efd&loffentyeit* ©a* (frtbe ift ttrie eine 'Sefrfiftigung bafiir, inbem
e$ fein 2tben ttrie mit einem 9linge jufammenfcfyltefft* <£r ftarb in
©Sleben, tt>o feine 3Biege geffonben tyatte, unb er tt>ar borttyin
gereift im ©ienfte ber ©rafen t>on SWanSfelb, beren Serrfd^aft
fiber feiner 3ugenb (ag, unb er arbeitete an einem SBerfe be$ $rieben$
unb ber 93erfd^nung, ttrie fein ganjeS 2tbm bei allem 6treit barauf
<ibgejielt ^atte, feine „lieben ©eutfd^en 1 ' in ^rieben ju bringen mit

157

Digitized by

Google

tyrem ©ott, i|>rer Jftrcfye, tyrem ©taat unb fk& felbft. „93ater,
in Seine £finbe befetyle ic§ metnen ©eift/ n>ar fein tester <5a$,
unb ba$ „3a" auf bie <5rage, ob er fkl> angefu$t$ be£ $obe$ ju
feinem £eben$n>erf befenne, fein \t%t& Wort.

QUS bie £unbe nac§ Wittenberg fam, mad^te 2Jletan^t^on fttr
bie ©tubenten einen Qlnfd^lag: 3)a $inge9angen iff ber Wagen *
le nler 3frael 3, <£r erfd&ten i^nen tt>ie ber 'ftr oftfret beg 3ltten $effo«
mentg ffl iaS, ber in einem feu rtpen gOaaen aen jfrtmmel fafrr ux tb
tynen nur btn SDfomtel Hefc* 3)er ^optyet be* neuen SSunbeg lief*
torn trauernben 93oKe, bag an feiner 95a^re ftanb, metyr: einen
neuen beutf<$en ©eift unb oli feinen Syalt bie (frrinnerung an ben
SWann, ber tyn fcerfftrperte*

158

6. £<tpitel

£utf>er$ (Srbe unb ®eutfd)fonb$ nationals

QBerben

^^te Gefcfytd£)te etne$ 93olfe$ ift m<$t ttrie eme fianbftrafce, bte
-^^ fcfynurgerabe t>on einem Ort jum anbern Uiuft, fcfydn au$«
geridttfete SSflume an ben beiben 6etten, fonbern tt>ie etn Garten mit
t>erf<$fangenen <2Begen unb bittern SSufd^toerf, fo bafy man man<$*
mat metnen fottte, e$ ginge fiberfcaupt nid£)t tt>etter, 511$ bie alten
©eutfcfyen ba$ ©oangetium entyftngen unb em neue$, $8$ere$ Ztbtn
ju bauen begannen, ba tt>ar t>iel i^nen 3Befen$frembe$ mit berein*
gefcfytoemmt, fo t>iet, ba§ e$ lange bauerte, bi$ fie e3 lo$ unb tyrer
eigenen 5lrt frob ttmrbem 9iun fyattt £u$er feinen „lieben Qtut*
fcfyen" jum att>eitenmal ba$ <&>angettum gefd&enft unb ba$ grofce
Srbe einer neuen 3ett beutfd^en ^erbenS ju ungefd^mfilertem ein«
tr&cbtigem Gemembefi$ $interfaffem 3m 5tnfang ber trierjtger
3abre be$ fedfoebnten 3abrbunbert$ fyattt e$ ben 5lnfd£)em, ate
fottte e$ je$t unferem 93otfe bod) befcfyieben fein, einen glatten
3Beg in eine beutf<$«nattonale 3uftmft mit fiilfe ber ^rfifte unb an
ber J5anb ber (Srfenntniffe ju finben, bie Cutler tbm getoedtt fyattt.
5lber e3 tt>urbe ttneber ein Umtt>eg unb 3idfjadf barau£,

3)a$ fommt ba$er, ba§ e3 in einem 93olfe tt>ie in einer
6d)ulflaffe juge^t: bie einen fommen mit, t>iele anbere tyaben e3
batb fcerftanben, unb ber 9left tut tt>enigften$ fo — fo fann man
Uxd)t memen, e3 tofire am Qtnbt ein attgemehter 5tufftieg in bie
%Vfyttt 6tufe tt>o$l miJgttd^ 5lber bann fommt bai grofce €yamen,
unb ftetye ba, eine ganje 9Kenge fftttt burcfy unb bUxbt fi$em Unb

159

Digitized by

Google

tt>enn nun gar, fttr& Dor ber c 3>rflfung, ber neue £e$rer abge^t, ber
bte Piaffe jufammenge^atten fcat, xotxl fie afle ju tym in £tebe ober
bo<$ in #ur<$t aufgefd&aut tyaben, bann gefcfyie^t'S letd&t, bafc alle,
bie e£ rnd&t tterfianben fatten ober btn neuen Ee^rer m<$t molten
ober benen ba£ fciele ©ajulernen ju unbe<|uem ttKtr, e$ ttrieber mxt
ber atten < 3QBeife fatten* 3)a$ n>ar ba$ eine: in ber £foffe, bie in
unfereS &errgoit$ beutf<$er 6d&ulfiube fa§, fatten t>iele aucfy unter
ben ^ftrften unb „S>&npiexn u bai ^affenjiel nod& Utngft n\d)t er«
reid^t* Qlber e$ tt>Sre t)iedeic^t gegangen, tt>enn md&t bie c 5>rflfung
gar fo fitter getoefen n>(lre* <£& gab nod) ein gettKttttgeS 5lufbfiumen
ber aKen grofcen ( 3Md)U be$ SDltttelalterS, bie fk§ je$t tt>ieber
gegenfeitig fanben unb fttt^ten: bai ^aifertum unb bai tyapfttum.
Jounbert 3a$re lang bauerte bie <iprtifungg5ett, in ber bie 5)eutf<$en
jeigen folften, ob fie feff- unb bur<$>aften fdnnten n>ie Cutler* 2lm
^nfang unb am <£nbe, befonberS an lefcterem, natym fie furd&ibare
Gormen an — ba$ 6d&tt>ert |>atte bte (fntfcfyetbung, unb jn>ei
©inge, bie etgenttfcfy ntd&t jufammengeprten, ttwrben ju einem
Woxt *>erbunben: 9leKgion$frteg* ©ajttrifd&en ein langer €injet»
fampf, aud& mit ben ( 33Baffen be3 StQoxti unb ber 'SHffenfc^aft*
SDton rpt ju Uxd)t geneigt, bie fieiftung ju unterf<$fi$en, bie
geforbert nwrbe, 3)a$ 9WttfelaKer fyattt mofcl oft ba& beutfdf>e
^atfertum gegen ba$ ^apfttum jie^en fetyen, bie Seer^aufen ber
beutf<$en Qihffen Winter fu$, aber nie ben ^aifer unb ben ^apff
fxd) bie -feanb reid&en jur SSejttringung ber beutfd&en S^ten, ja
ber beutfcfyen 9totiom Seitbem aud& ber jtpeite tt>eWid£>e Jhirffirft,
SSranbenburg, unb fogar einer ber brei geiffHcfyen, $<Jln, ficfy ber
mum Ce^re erfcfyloffen %attin, ber britte tt>eftltd&e aber, ber ^ffil&er,
im ^egriff ffanb, benfetben 3Beg ju getyen, neben tynen anbere
mfid&ttge ^rffen ttrie ber fierjog t>on Sittid^ ober ber SSifaof t>on
9Kunffer fu$ ber proteftonttfd&en 6eite n^erten unb felbft 2Rainj
unftcfyer ttmrbe, tyanbelte e$ fxd) toxxtUd) um bie beutf<$e 9iation in
i^rer gro^en SJRe^eit* ®en ff 5)eutf(^en ^rieg 1 * pflegt man and)
ben „6<$maftalbif<$en ^rieg 11 ju nennen. ^urj t>or bem Gnbe
£ut^er« fd^toffen ^aifer unb ^apft ben ©e^eimt)ertrag ff gegen
160

Digitized by

Google

Unfer Cutset

93afte t>on <£. 9tfetf#et flit ba$ SBormfer 5>enfmal, 1860

S)reSt>en, 2U&erttnum

(SRacfc einer ^^otoflrap^tc ©on £. atone, 3>re*ben)

Digitized by

Google

<£r ift metneibtg nwben
5ln ©ott unb beutf<$em £anb,
<£r ttritt bie 3)eutf<$en morben,
3ft tym tin enng 6d&anb,"

Hnb ate eS ttrirHt<$ gelang, bie ftoljen 9fct<$$ftfibte su beugen,
bafc bie 9WrbUnger ©efanbten eine SMertelftunbe t>or bem ^aifer
fmen mufften, unb ben fftd&ftfd&en ^urfttrften 3o$ann inebriety
nid&t tt>eit t>on ber £u$erftabt Wittenberg gefangenjune&men unb
mif falfd&em 5Bort bur<$ bie 35anb be$ fpanifd&en Serjog^ fconSltba
ebenfo ben Canbgrafen t>on Aeffen, ba flagte unb gelobte bai
,,f«4>fifc&e 9Kfigblem" im lut^ertfaen 93ol». unb $ru#teb:
w ^ein SDtonn, fein SJtonn im toeiten £anb,
3)er unS fd&it$t t>or folder <5<$anbl
&em Scfymudt an meinem £eibe fei,
<&%$ ®eutf<$lanb tt>erbe nrieber freil
$ein SDtonn nod& 3ttngKng $ter auf <§xb\
®em i<$ freunbKd& sufored&en tt>erb\"

Unb bann bie 'Sitte an ©ott, bo<$ na<$ ^rmimuS unb Otto
bem ©rofcen einen neuen beutfd&en fielben unb SSefreier ju fenbem
©a3 9letd& unb bie ^ftrften tafyttn bie 3e<$e*

rr^aifer &arl t>on ©ent

$>at ben fd&maWalbifd&en 95unb jertrennt

Wiirttemberger, gib Went,

fianbgraf, f<$enf ein,

&atfer &arl, trinf au$,

9Sei<$ bejatyPS, bem 6^malj^afen ift ber 'Soben av&."

5Benn ftd^ &aifer- unb ^apfttum, bie beiben alten SK&d&te,
im fpamfcfy-rdmtfd&en ©eifte fo feft miteinanber t>erbanben, lann
eS nwnberne^men, ba% au<$ ber 1526 gefd&lojfene ^Qnnb anrifd&en
fianbeSfiirftentum unb ^roteftanttemuS, ben beiben SDlfid&ten einer
beutf<$»nattonalen 3ulunft, immer enger ttmrbe?

§)er 6ieg ( 3Jloxi^ t>on Sad&fen fiber btn &aifer lorrigierte
nrieber bie Xt%tt 9fteberlage unb btn eigenen 93errat unb erjtoang
162

Digitized by

Google

ben ^ugSburger 9leligton$frieben — aber btefer ^riebe fteUtc nur
bie ©taubenSfpaftung im 9?etcb feff unb ttefc bie ^oteftanten enb-
gitlttg Slbfcfyteb nebmen t>on ber leud&tenben £>offnung auf ein
et>angelifd^> erneuerteS ©efamtbeutfcfyfanb* 3)a$ natym ben Soften
unb ityren ^ircfyen freiltcb ben grofcen 3ug unb tiberUefc fie bem
beutf<$en (frrbubel, bem &abergeift, ber fxd) immer bann am leicfyte-
ften einftettt, tt>enn bie nmten 3iele feblem ^reibeit unb 3nnerttcb«
hit fcbnxmben immer metyr, Snge unb ^SegriffSioerfni^erung
jogen ein. „9lottt>eife 1 ' ^attt £u$er gefagt, ate er bem Qtaat
fot>iel 9Kacbt itber bie ^trcfye iiberttefc, aber au£ ber 9iot mad&te
ber 6taat, ber e$ t>on 2lnfang an etttxtS anberS gemeint baite, eine
§ugenb, au$ bem QSertrauenS&ertyflftnte ein 9?ecbt ber &errfcfyaft,
an$ ber ^ulturpflege eihe ©eetenpolijei, unb bk $tr<$en unb i|>re
^beologen Uefcen £e$re unb SSefenntnte, bie bai einigenbe SSanb
and) iibet> bie ©renjen ber trieten £8nber $intt>eg fein fottten, jur
Quette neutn StreiteS unb tiefer 3ertt>iirfhte tt>erben, 5luS bem
fiufberbilb aber nmrbe ba$ 93iXb eme$ ^ofefforS ber ©laubenS*
lebre unb ani ber §reue gegen tyn bie ^flege feiner &d)tt>&d)tn,
feiner fieftigfeit unb feine$ (StgenfmnS*

Unb na<$ fotcfy fcfytecbter 5lu$nu$ung be$ grofcen 'JBaffen* *
ftillfianbS torn erff ber ©eneralangriff be$ ®rei^igia|>rigen &ieg$
— nun aber t>on feiten be$ btntfd)J)aUbnv$tfd)tn ^aifertum* in
QSerbinbung mit bem ^apfttum ber jefuittfcben ©egenreformatiom
©a$ fcfyten n>eniger geffl(>rti<$ unb nxtr e$ bod) erff recfyt, benn einmal
n>ar aud) &fterret<$ fcfyon lange fein nationat-beutf<$er ©taat me£r,
unb jtt>eiten$ n>ar and) in ^ien ber fpanifcbe ©eift eingejogen,
feit 9lubolfS n. $bronbefteigung, 1576, ber in SWabrib toon
fyanifcben Sefutten erjogen tt>ar, unb fpamfcfye Qtnpptn tyalfen
aud& ie$t tt>ieber ©eutfcbfonb toewiiften; brtttenS aber tt>ar e$ t>iet
leister, t>om ^aiferbof an ber ©onau au$ feinen (Sinflufc auf
©eutfcfylanb gettenb ju madden, nxd)t nnv auf ba$ ttrieber gefd&loffen
fatboKf<$e SSapern, fonbern and) auf ba$ )>rofeftantifc£>e ©acftfen.
^ien nnb 9Jlund)en tiegen nfi^er an 3>re$ben unb £eibetberg ate
SOfetbrib nnb 9Sonu ( 33Battenftein fatferticber ©ro^abmiral ber

oon ect>ut>ert, Cutset 11* 163

Digitized by LjOOQIC

beutfd&en SWeere, unb 1629 ein ©cfymad&friebe in £fibedf — man
braud&t e« nur augjufored&en, um bie grofce 9tot ju erfennenl

©ei gepriefen barum, bu ebler ©<$tt>ebenl8nig, w£8tt>e be*
Sforbeng", @uftat> Slbolf, bafc bein f<$arfeg 5luge erfannte, unfere
@efa$r fei and) beine ©efa^r unb unfere 9Jettung beine SJettung!
<£g tft erne uralte, auf bent gemeinfamen 93lut ben$enbe ©emein-
f<$aft jtt)if^en ©<$tt>eben nxA ung, unb eg ift eine anbere baju*
gefommen unb $at jte nod) tiefer gemad&t, alg ©<$tt>eben biefetbe
e$>angeltfd&e flberjeugung burcfy ^ittenberger 93erfiinbigung in
£u$erg ©eift gettnmn, mxt germanifd&em Srnfte tro$ alter ©egen-
fd&lfige btfyauptett unb eine 93oft$!irc§e t>on ©<$5nf>ett unb &raft
fc^uf, beren Sntftefmng mxt bem Singang in eine nmt grofce nationale
@ef<$i<$te jufammenfieL < 3hxn aber trat nod) bie j>olittf<$-mili»
t&rifd&e $Wfa<$e ber SSebro^ung bur<# benfelben #einb baju —
barf man md&t fagen: ttrie fyvdti 5Bir 5)eutfd&e toerben nicfyt auf-
£ fir en, btm j&elben ju banfen, ber alleg, ©tamm* unb ©laubeng*
t>ertt>anbtfd&aft, politifd&e Srferotfmg unb fctegertfd&en ©inn, in ftdf>
t>ereinte unb unfer better in ber ©tunbe ber 9tot ttmrbe* <£g Ififct
ung bie <5d)mad) leid&ter ertragen, bafc ttrir allein bag £u#ererbe
ntcfyt tt>af>ren tonnten, fonbern bie 9?efert>en beg 9forbeng brau<$ten*

9Bie immer au<$, eg blteb bod) betpa^rt* ©a* iff aber ein gar
grofceS ^ort. ®ie alien ( 3R&d)U fyatttn bod) bie neuen nid^t me§r
augtilgen ffinnen* Sin 3a^unbert na<$ Cutler* §obe ttntr im
^eftffilifd^en Qtieben ber QSefaffanb in ber j&auptfad&e nod) ber«
felbe toxt $eute, ( Jfir einen fe^r grofcen, ben uberttriegenben $etl beg
f>eutigen 5)eutfc§lanb, filr ^orbbeutfd&lanb, alfo bag alte ©ebiet
be* ffid&jtfd&en ©tammeg einfc§liefclid& feineg ^otomallanbeg, faft
gefd&loffen, gait bie ^retyeit t>om 9?omanigmug tt>eiter* 5)er 9Ja$«
mtn wax ba f barein fxd) ein neueg 93ilb beutf<$«j>rotefiantifcfyen
£ebeng geftalten unb faffen lief** &tanben nod) ^rfifte baju bereit?

< 32lan barf fiber bem tiefen ©fatten bag £id^t nicfyt t>ergejfem
©etmfc, 5)eutf<$lanb tt>ar jerftampft — nid^t nad^ einem brei»
164

Digitized by LjOOQIC

jfl&rigen &teg, unter beffen £aft ttrir je$f feufjen, ba nnr bod) ben
#einb ni<$t tm £anbe tyaben, fonbem na<$ cinem je^nmal brei#§ri»
gen &rieg auf ben ^emrifd&en <5foren, ju einer 3ett, ba ber ©runbfa$
gait, bafc ber &rieg ben ^rieg ernfi^rf, bag ^eifct, bafc man bie
gretyett $at, ein ©ebiet augjufaugen btg auf? £e$te* 5luf fotd&em
93oben fann man nur fo&rlid&e Satme eWKtrfen, ©er Sldfer unfereg
93018 tt>ar barum bo<$ ertragftf&tg gebtieben, <£g iff bieftfWfte
'probe fttr bie foafteolte ©efunb^ett unfereg ^olU getoefem 5lber
tt>enn bem fo iff, fo fann eg au<$ nicfyt an fcerborgenen ^rfiften
gefefrti $aben, bie in btn ^unberi 3a$ren feit £u#erg $ob ®eutf<^«
fanb, gerabe bag am ftfirfften bur<$ ben ^rieg getroffene proiefian-
ttfd&e 5)euifd&fonb mit feettfcfyem ^Biberftanb augriiftefem

< 3Xan mufc fi<$ nur erinnern, in meld^em 3uftanb geifitfger 93er»
tt>a^rlofung Cutler bag 93oK namentli<$ auf bem Zanbt jur 3eit
ber erffen fficfyftfcfyen $ircfyent>ijttation antraf, urn bm ^ortfcfyritt
ju erfennen* SOtti btm 3a£rfmnberi, bag feti&er fcerffoffen, nntr eg
tbtn bo<$ erretd^t, ba§ in feffgefligten, bur<$ bie Obrigfeit gefd&ii# en
$ir<$en?8rj>ern na<$ bm gteicfyen ©runbf<5$en, auf ben gleid&en
©runblagen, mit btn gleid^en Ce^rmifteln bur<$ ^ebigt unb 6d^ule
ein gemeinfameg e&angelifd&eg £ebm gepffenjt ttmrbe* 5Bie am Sin-
fang ber @ef<$t<$fe bie afte 5Sircfye, jog bie neat, nur Barer unb
tiefer, gleid&mfifcige $ur<$en auf bem beutfd&en Sldferfelb. 3e enger
bie 93erf>Sltniffe, befto e$er fam man an ieben einjefoen $eran, unb
ber obrigfeitttdfje 3ttHtng ndtigfe au<$ ben SBiberffr Reuben* Sine
proiefianitfcfye gottegbienftficfye unb tyfiugtfcfye Sitte bilbefe fic§, unb
ttntg bag no<$ $euie b^>t\xttt, tt>eifc Jeber, ber ft<$ auf btm Sanbt aug»
femtf* ^oteftantifd^e Sluffaffung t>on Slrbeit unb $amtfie, t>on
SSeruf unb SSilbung begann iiberall im 93oKe feft ju tt>urjeln, SSibel
unb ^ated^igmug taten tyren ftitten, unmerflid&en ©ienft an ber <&>
jie^ung ber 93ottgfeele, unb bag 9ie| ber ©cfyulen tt>urbe immer
bitter . 3m ^eren 6d^ultt>efen marfd^ierten ©ad^fen unb 3Cttrftem«
berg an ber S^i^e, unb nid^t tt>eniger aid neun e&angelifcfye Hni«
t)erfitaten nmr ben in biefem bdfen 3a^unbert gegrilnbet^ 5ro|
<tller £e^runterfrf)iebe unb -ffreitigfeiten, in ber JDaupifad^e tt>ar eg

165 •

Digitized by LjOOQIC

bo<$ ein £u$ert>otf, btnn au<$ trie &ird&en in ©eutfcfylanb, bie ftcfy
reformiert nannten, befanttfen, abgefe^en t>on ber £>ollanb benacfy*
barten meberr£etmf<$en, bocfy bie gletcfyen ©runblagen, bie n&mlt<$e
5luggburgifcfye ^onfeffion, unb liber alien f<$tt>ebte ber ©eift be$
einen SDfanneS: £u$er* ©a$ alleS aber ttntr fernbeutf<$, ft<$ immer
ttrieber fammetnb urn bte beutfd&e £u#erbibel, nut beren SBorten
ba$ 93olf bad&te, beren Spritcfye tm 93otfe lebten ate bie golbenen
SJegeln beS £eben$, beren ^Bete^eit ifmen in ber beutfd&en ^ebigt
fonnt#glt<$, tt)enn aucfy oft ttmnberttcfy genug, erl&utert ttmrbe* Hnb
ttKtS an beutfd^er SnnerKd^leit $ier lebenbig blteb, ergoft ft<$ im
beutfd^en ^ircfyenlieb ttrie in £u$er$ 3eiten ju 3ubel unb $lage.
3n ben tiefften 9^8ten beS ©reiftigifi^rigen &riege$ enfftanben ni<$t
tt>enige tmferer f<$8nften t>olfetiimli<$ften &ir<$enlieber* 5Benn e$
je$t jum Qtieben fomrnt, ttrirb ttrie 1871 bag ganje 5>eutf<$lanb
bie 93erfe anftimmen, mit benen SJtortin 9ttndtari ba$ begtiidfenbe
€reigntet>on 1648 begriiftte: ff 9iunbanfet alle©ott— SJlit^erjen,
SOfamb unb $&nbtn. u Unb unmiftelbar nacfy bmt furcfytbarffen
atler ^riege er^ob jt<$ ttrie eine ^Cunberblume in ber ^Bitfmig bie
5>i<$tung unfere* ^aul ©er^arb* 6$ ift eine flbertreibung, baft
ber neat beutfd&e ^ulturgeift, ben Cutler gepffonjt, t>8tlig $in*
gett>elft unb fd^Jie^lid^ gang jerfreten tt>orben fei

Sine <5d)tt>albe mad^t nod) feinen Gommer, unb ber eine ^aul
©er^arb no<$ t einen 3eitentt>ec§fel, aber er ttntr bo<$ ber 93or*
Ifiufer unb 93erftinber eineS Sfouen* 5tu* bm gebunbenen Gormen
beS ^ircfyengefangeS Hingt bei fym ein fretereS, bett>egtere$, fttm*
mung$t>ollere$ Sdjttringen ber Geele £erau$ — eine J>erf8nli<$ere
2trt ber ^rSmmigfeit* SBenn eS fd&on ^ier an^ebt, tt)ie ttrirb eS erft
anber«tt>o fern, tt>o man ft<$ ntd&t fo gebunben finite! & nafrte bie
3eit, ba auf bem neugejid&erten 93oben beS ^roteftanttemuS ficfy
mfid&ttg unb immer mfid&tiger ber ©rang geltenb mad&te, baft man
bie ^rei^eit t>on 9?om ni<$t mit einer neuen Unfretyeit t>ertauf<$en
tt>otlte* 3ft ber ©laube ein fo tief innerlicfyeS ®mg, n>ie tyn fiut^er
befd^rieben unb ttrie man tyn in alien taufenb 9^8ten biefer fitrd^t»
baren 3iit erlebt §at, baft man ttrillig ben ^ob barum leibet unb bie
166

Digitized by

Google

mcfyt ftircfytet, bie ben £etb t>erberben fdnnen, aber nicfyt bie 6eele —
tt)ie foil ba bie Obrigleit tyn erjnringen unb feinen SOfamgel be-
ffrafen fdnnen? 9tt<$t nur bie ^iirften unb 9lfite, aucfy ber einselne
Shrift mufc ein 9Jedf>t f>aben, fic^> frei ju enifd&eiben, fonft tfi e$
nx<fyt& mxt ber £u$erfcfyen gOfoinbigfeit unb ©eiftigfett unb <5retyeit
etneS Gtyrtftenmenfcfyenl ^S^nttd^e ©ebanfen fonnten au<$ ox& einem
ber Religion unb bem Gtyrtftentum abgettnmbten £erjen fommen,
ba$ nur tt>ettlic§e #orf<$ung$fretyeii xooUU ober gar nur Un-
gebunben^eit beS fiebenS* ®urdt)f<$lagenb, fortreifcenb, n>eltfiber-
tt)inbenb nrirften fie bocfy nur, tt>enn fie tt)ie bei Cutler in 3Corm*
fkfy auf ein ©ettriffen ftii^ten, ba$ f\&> an einen ^fi^eren 9Ji<$terffu|>l
gebunben ttmfcte* Gie mufcten itberatl ba am frityeften unb fffirfffen
fi<$ geftenb madden, tt>o et>angeUf<$e SWinber^etten unter bem ®rudf
altgtitubiger SKe^eiten tebten unb fi<$ tt)ie in €nglanb ober ben
^ieberlanben bag 9?ecfyt beg 3)afein$ erff erffimpfen mufcten gegen
bie eigene Obrigfeit* 93on border ttrirften fie and) auf unfer 3)eutf<$-
tanb surtid 9$ne 3ufammen$ang mxt £u$er« €rbe tt>aren fie
barum bocfy femeStt>egg* <5)mn Safotn, na<$ bem bie <£t>angetifc§en
in biefen Cfinbem fkfy nannten, ttntr faft ein SWenfcfyenafter fitnger
ate Cutler, a<fyt 3a$re alt, ate fiut^er bie ^efen anfcfylug, unb ein
©emitter £u#erfdi>en ©eifteS in Strafcburger ^uSprffgung, unb tt>enn
er unb feine &rcfyen aufcer^alb 3>eutfcfylanb$ ficfy befonberS ent-
nridfelfen, fo jeigf ba$ nur, ba% bag t>on Cutler nrieberentbedfte
<&>angelium iebem 93otte bie ^rei^eit geffattet, nacfy feiner befonberen
Slrt ffcfy eigene ftrd&Kcfye Gormen ju geben* 2Bir aber jtnb fro$,
ba§ n>ir un$ an ben fatten Wirfen, t>on bem atle$ auSgegangen iff,
ben grofcen beutfd&en 9?eformator felbft

9iur bafc and) hex un$ erft bie beutfd&e 3nnerli<$lett ttrieber er-
tt>edft tt>erben mufcte, bafc bie Qtetyeit ber eigenen unb bie ©utbung
fUr eine anbereSO^tnung, bieummttetbar bamit gegebeniff, nicfyt tttoa
nur ber ©erfmantet fiir bie ©Jeicfygfilttgfeit gegeniiber ben ^defyffen
<5ragen tt>ar! Unb jte ttxicfyie tt>ieber auf unb rief tt)ieber na<$
„eme$ cfyriftKcfyen 6ianbe$ QSefferung", taum bafc ft<$ be$ 93o(fe«
erfd&ityfte innere ^rfifte tt)ieber gefammelt f)atttn. 6* ift tin neuer

167

Digitized by

Google

SSetoeiS fur bie gerabe im $iefften ttmrjelnbe geiftige 3uge£8rtg*
hit be$ OfaffeS ju un3, ba§ e$ toieber ein 6o$n btefeS £anbe$
ttar, ber, tt>ie £ut$er in feiner Oc&rtft an ben d&rifllicfyen 5lbel
unb na$ $itel unb 5lnorbnung be* 6toffe$ baran erinnernb, in bie
beutf<$»j>roteffonttf<$e < 333elt ein ^ogramm auSfanbte, ^omme
^Bfinfc^e 41 jit ^gottgeffiHtger SSefferung ber ttnt^ren e&angelifd&en
Rxtifyt" — ber 6enior ber Sixty su ^rartffurt am QRain, ^iliw
Safob 6j>ener au$ bem f<$8nen 9tow>oltStt>eiler am 93ogefengebirge*
Urn bie £ut£erbibel gef<$art, t>ertteften f\% bie &reife ber nacfy 93er*
mnerltd&ung ftrebenben <&>angelifcfyen in alien fianben, unb e$ ttmrbe
t>on Keinen Slnffingen av& tint grofce t>olfetUmli<$e SSetoegung
barauS, bie ftdfc fiber ganj 3)eutf<#lanb jog, ba$ ad&tje&nte 3a£r*
fcunbert no<$ erfftUte unb bis $eute i^re Wtrhmgen jeigt- SMe
UnteerjtfSt, beren ©rfinbung unter btm SinfUtfc biefeS ©eifteS
gef<$a$, J&aHe, ffi e$ getoefen, bie ba* Grbe beS nafcen Wittenberg
in me&r ate einer ^Sejie^ung fibernafcm unb fortfe$te.

©ettrifc, ber Strom beS getfitigen CebenS, ber f\$ nun im
ad&tjefcnten unb neunje^nten Sa^rfcunbert fiberretcfy fiber unfer 93ater*
lanb ergofc, $at feine ^rei^eit unb feine ©ulbfantfeit nid&t nur au$
biefer Quelle unb grub jt<$ SSafcnen, bie toeiter unb freier ttntren,
5lber tt>enn e$ nun eine $atfa<$e ift, ba% alle bie grofcen ©tester
unb 3)enfer biefer beiben Safcrfymberte, auf bie tt)ir fo ftolj ftnb unb
bie einen j&auptfd&a^ be* ganjen beutfd&en 93oHe$ bilben, bie £efjmg
unb j&erber, bie 6d&tHer unb @oe#e, bie 5Sant unb ^id^te unb
fiegel unb n>ie fie alle ^eifcen, auf proteffonttfd&em SSoben ge-
toa^fen jtnb, fo n>irb man ntd&t dbftxtittn fdnnen, bafc tbtn auf
biefem 95oben t>orne&mlt<$ bie imtere ^retyeit, bie bie 93orau$«
fe#ung fttr biefen ©eifteSfrfifcling bilbete, sum feften angeborenen
95ef^ berSWenfd^en getwrben u>ar, unb ba% jugleid^ bie quetlenbe,
alle fiberrafd&enbe fd^dpferifd^e &raft, bie ie$t au$ ber $iefe be3
93olfeS t>on ntutm £erau$bra<$, eftoaS ju tun fyabtn mufc mit bem
9?ei(^tum bt$ Ztbtni, ba$ fid^ S^nli^ im fecfoefrnten 3a|>r|>unbert
bie ^Belt be« ©eifteS im ©turme eroberte* <£& tt>ar Cu^ererbe
barim ©ie ^raftnaturen unb Sautter jener QSlfitejeit beutfd^er
168

Digitized by

Google

fiiteratur unb SStfbung erfannten. in £u$er, bem £>elben, bem
grofcen SWenfcfyen, bm SSatynbred&er fftr i$r eigeneS freieS, perfdn-
Ucfye£ Gd&affen, unb erfannten t>or attem ttneber an feiner Sprad&e
ben S^*** atter3)eutfd&em ^iemanb, ber tt>etfc, ttKtS eine6prad&e
iff, erfd&eine o^ne 2£rfur<$t t>or £ut£er; unter leinem 93off $at ein
SJlann fo t>tel an feiner 6j>ra<$e gebtfbet/ fagt ber, ber bie flafftfd&e
beutfd&e Sttd&tung er8ffnete, &oj>fto<f, unb 5lftmetfter @oe$e, ber
feine eigene Gpracfye aucfy an ber SSibel formte, „bur<$ feine Gpracfye
tyabe £u#er ba* einfcettKc^e beutfd^e 930ft gefd&affen".

2lu$ biefem 3Corte fimngt un£ ttneber biefelbe Grfenntnte ent»
gegen, bie fd&on bie 3eitgenoffen £u$erS fatten: nid^t nur eine
beutf<$«proteffontifc§e, fiber^aupt eine nmt beutfd&e ^ultur $at er
begrfinbet, bie fort unb fort tt>trfte jur ^luSfd&eibung fremben, jur
(finigung beS beutfd^en ©eifteS* ®er ®ret§igjc$rtge ^rieg £atte
eine nmt ©efa^r $eraufbef<$tt>oren, inbem er bie afte befeittgte*
©afc man in $ranffurt mcfyt „fi>amf<$* ju lernen braud&te, ttKtr
fretfi<$ flar* 5lber franj5jtf<$! 3)enn neben btm ffamm* unb
gtaubenSfcewanbten Gd&tt>eben ttKtr e$ bai ftamm- unb glaubenS*
frembe ^ranfteid^ gett>efen, ber atte $einb J&abSburgS t>on ber
SJeformationSjeit $er, ba$ ate 93ormad^t unb ate SSfirge fiber bie
europfiifd&e 9teuorbnung ttKt<$en foflte* 5Ufo tt>ieber ber 9?omante-
mv& gegen ba* ©ermanifd&e, nur in anberer $orm — in ber be«
rfidfenben, atte ©innenJufi anffcu^elnben, atte ©ittftcfyfeit au3-
^itylenben, unferem beutfd&en proteffontifd&en 3Befen f<$nurftradte
entgegenfte^enben $orm eine* £ubtt>ig$ XIV., bm man bm Sonnen«
1 8nig nanntt. Itnfer 93oft fcerlor feine 6eele, tt>enn e$ bm fiodfungen
biefer nmm 3entralfonne ntd&t ttnberffonb* Slber e3 ttnberffcmb im
grofcen unb ganjen — eben in feinen geiftigen ©runblagen gefitnb
gett>orben unb gerfiftet mit SPttttefa innerer 5tbtt>e^r bur<# bie Srnft*
^aftigfeit ber proteftantifd&en &uftur, burdfr bie beutfd&e £ut£erbibel,
bur<$ ba$ 93ertrauen jur eigenen nationalen 2lrt, bai f\d) immer
ft&rfer auS^rfigte. © tt>iberffanb fogar ba, tt>o ber fttixfi erlag, tt>ie
in ©ad^fen* 3>a* ttKtr ein ^ampf, ber ftd^ bte in bie 3ett 9^a^>oJeon«
auSbe^nte* 9iiemanb fyattt einen t>otleren unb ftSrferen €inbrud

169

Digitized by

Google

t>on ber ©rdfce £u$erg ate bem beutf<$en ^efveier t>om fremben
©etfte Qtfyabt, ate unfere beutfc^en ^retyeifgmfinner, bie biefcn
#ampf gegen bie franjdftfcfye Ober^errfcfyaft in ©eutfcfylanb m<$t
nut fiu§erlid>, fonbern au<$ geiftig fasten* ^(ftnen sermalmenben
^euergetft" fie^t €rnft SWori^ ^rnbt in if>m unb ^offt eine neue
,/2Btebergeburt ber beutf<$en Nation burd> Cutler "♦

®ieber ber ganjen beutf^en Nation* <$)inn neben ber bag
^rembe augfd&eibenben &raft beg £u#ererbeg ffetyt bie nac§ innen
eimgenbe* <£g ift ja fo fiu§ertt<$, nur bat>on ju reben, ba% er bod)
bie @laubengfi>altung in unfer 93oK frineingetragen f)abe* ©ie
<5ad>e gef>t ja fo triel tiefer unb ift fo triel femer* ( 3Jian fann fagen,
bafc fcfyon im fedfoe^nten 3af>r$unbert ber ^roteffantigmug aucfy
bem &a#olijigmug feinen 6rnft nriebergegeben fyabt. SOfam foimte
gar feine ©egenreformation madden, ate inbem man ftcfy felbft
reformterte* 3Bag bie 3a$rtyunberfe sorter t>ergebttcfy serfucfyt
fatten, nntrbe je$t and) ^ier fcorgenommen: eine atlgemeine Airmen-
fcerbefTerung, fotpeit bag auf bem alten SSoben mfiglicfy tt>ar. ^uf
bem ^onjil t>on 1517, mit bent ttrir unfere (Sraitylung begannen,
tt>ar t>om ©fouben toenig bie 9?ebe, bag nfid&fte, bag fonge, jroeimat
unterbrod&ene ^onjil son Orient, ttntr ganj ba&on erftttlt, ^ucfy
auf bem Stu^le ^etri tt>aren fortan £eute unmfiglicfy, n>ie bie
^fipfte beg fiinf je^nten 3a£r£unbertg ober £eo X., unb bag SJldnd)-
turn, tt)ie eg bie Sefuiten barffettten, ober bag isalbmdncfytum, tt>ie
eg in ben SSarm^erjigen <5<$tt>eftern ttorltegf, \)<xt son ber fiufceren
^Beftflud^t beg alten Sttdmfytumg nur nod) tt>enig, ^ucfy ein $a$o*
Kjigmug ift unm8glid>, ber nidjt auf 3Cerfe ber 9faid)ftenHebe unb
tt>iffenf<$aftli<$e Eeiftungen ^tmoeifen famt. 3e metyr ftdf> beibe
^onfefjtonen tmfd&ten, befto ftfirfer mufcte bie proteftantifd^e 33e*
etnflufiung toerbem <£g tarn im acfytjetynten Satyr^unbert fo n>ett,
bafc ein ^apft felbft ben Sefuitenorben ate geffi^rltcfyen ^riebeng*
ftftrer tt)ieber auftyob, unb tyiebtid) ber ©ro§e gar meinte, ber
^at^olijigmug ^abe nur nod^ eine furje Spanne 3eit ju leben, er
tt>erbe ft^ t>on innen tyeraug aufldfen* 60 fe^r f>atte ber auf prote»
ftontifd^em ^Soben ern>ad^fene ©eift ber 5tuf!tfirung unb ©ulbung
170

Digitized by

Google

bag ganje anbere £ager mitergriffen, ©ag aber bettrirtte, ba% betben
fiagern in 3)eutfd£)lanb etn immer breiterer 93oben ber ^ultur ge=
meinfam ttmrbe,

gg tag alfo aucfy eine einigenbe, fcfyranfenentfernenbe, nationale
&raft in biefer proteftantifcfyen gntnridttung* 6ie muffte jur gotten
'SMrfung getangen, tt)enn aud> ber Gtaat fxd) % t>8tttg dffnete,
^tfr unb Sfteuglfiubtge gteicfyftetlte unb jum 90%= unb Sfteben*
emanberleben unb $um gegenfeitigen 93erfte^en stt>ang*

3)eg$atb nod) ein ^Bort t>om ©faate* 3m Sinjetftaat beg
fianbegfttrften unb nidf>t im alien 9^eid^> erfannten tt>tr bie ^SJlad)t
ber 3ufunft* 6r $atte feine innere ^eftigung unb ©efcfytofferiMt
burd> ben 93unb mit bem ^oteftantigmug er^alten* 3orn unb
&ampf ber ft>anif<$en unb bann ber ofterreid^tfcfyen £abgburger
galten biefem ©ebitbe — t>ergebttcfy* ©efci)tt>a<^t, gebeugt, jer*
riffen, aucfy mnerlid> fcerarmt — eg ttntr bod) am £eben unb in
fteigenbem SWafce bereit, fxd) ber rieftgen «21ufgabe t>on neuem an*
june^men unb bie jerriitteten ^riifte ju orbnen, ju ^eben, ju ent»
fatten, xomn and) in $eute ung frpnbgett>orbenen Gormen* Sin
Obrigleitgftaat, ber bod) nottoenbig tt>ar, urn bem elenben 93offe
tt)ieber aufju^elfen, mit partem 3tt>ang, tt>enn eg fCir 93emunft
unb ®iite fid) nod) nxd)t iUQ&nQlxd) ertpieg. 6r \)at bie Sorge
fur $trcfye unb Scfyule unb bamit ebtn bie ^uftur ficfy angetegen
fein laffen — ntd&t nur fein 9?ecfyt geiibt, bie 935fen ju beftrafen
unb bie ©uten §u fdbfifcen, 3n ben Qinkn, bie in btn $agen
fiut^erg angelegt ttntren, ge$t eg tt>eiter* Sin 3)rmgen auf ©urcfy-
fining ber attgemeinen Gcfyufyfticfyt, ein ^uffcfyttmng and) ber
beutfcfyen 93oftgfcfyule begann nod) tt)fi^renb beg grofcen ^riegg,
^Bieber in ^iiringen, unter bem treffticfyen 9tocfyfommen ^urfiirft
3o£anng unb tt)ieberum bem ©tammtmter alter f<S$ftfcfy»t$iirin*
gifcfyen £mien, £erjog €rnft, ber bag Srjbitb t>or bem @o$aer
6d)lofc n\d)l\d) fcerbient, fommt 1642 bie ©ot^aer t>orbilbli<$e
Gcfyutorbnung $eraug: „3)ie &inber fotten jebeg Ortg atle, leineg

171

Digitized by

Google

auggenommen, &naben unb SHSgbletn, ba$ ganje 3a£r fteiS na<$-
einanber in bie Gcfyule ge£en, o^ne attein in ber (Erttte." Hub im
Sa^re t>or bem ^BcftfSltf^en $rteben ttmrbe im protefianttfd&en
SSraunfd&ttetg t>on ber aflgemetnen ftmbeSorbnung, im 3a£re
nacfy tym im proteftantifcfyen ^Biirttem&erg t>on ber lu$ertf<$en
©efamtfonobe bie attgememe ©c&ufyflid&t eingcfrf>drft* ^SBo ndtig,
mit aufgefe$ten Gtrafen! 1 ' ®ie guten Ceute tt>aren tt>enig eim>er-
ftanben, bafc tyre ^inber nod> flfiger tt>erben foUten, aU fie felbft
ttxiren. < 3Jlan fie^t, ttrie unentbe£rUd& ber 3ttKtng toot. 3)ie flarer
unb tt>eiter bUdfenben ftiirften mufcten erft i^r 93oH erjie^en ttrie
£anbe$t>&ter, bie bo<$ grimmige i&erren fein fonnten, tt>enn fid)
tynen Um>erftanb unb SWangel an ©emetnjtnn entgegenfteHten, tt)ie
btni ©rofcen ^urf&rften t>on feiten feiner preufcifd&en Gtiinbe.

( 33ranbenburg- c 3>reufcen! ®a fyabtn tt>ir ben ©taat genannt,
ber nun begimtf, bie £i<$tftra£len auf fk& ju fammeln unb in ben
SJKttefyunft biefer CntttridKung ju rfidfen. 60 fcteteSftrften unb &ur«
fiirften in ©eutftyfonb fat t& gegeben, aber einer tft, ber ift ber
beutfd&e ©rofce ^urfftrft fcfyled&t&in ojme irgenbeinen tt>eiteren 3ufa$,
unb febeS 5Smb tt>eifc, tt>er gemeint ift* 6r ift filr un& ber 2lu$bru<f
beffen gett>orben, toai bteS beutfd&e £anbe$fftrftentum fo tt>erft>ott
gemacfyt fat ^n biefem branbenburgifcfyen ^urfJlrftentum $tng
nun bie 3uhmft, ntcfyt mef>r am fftd&jtfdfcn, ba$, \t%t in ben -fofinben
ber ^amttie ©eorg* be* SSfirtigen unb StJZcri^ beS ifobeft&nbigen,
ftatt ttrie tfyebtm ^riebrid&S beS 5Beifen unb 3o$ann3 beS ^Seftfim
bigen, bie grbfce ©enerafyrfifung nid&i beffonb, 3ebermann ttmfcfe
eS fcfyon balb, na<$bem ber grofce&rieg t>orbet tt>ar : bort amSfreSbner
£of ftebefte fu$ ber franjSfif^e ©eift ntbtn btm 5fterret<$tf<$en an,
unb ber flbertrttt be* Jtavten" ^urffirften 5tuguft sum $at$oUst3-
mu$ urn ber <£rtt>erbung Rolens, einer unfufyeren unb unbeutfd^en
^6ntg8frone bitten, nxtr bai Cube — ^ier am Berliner Sofe
n>urbe ber franjdftfd&e unb ^at^burgifd^e €influ§ beffimpft, t>om
©ro^en 5?urffirften Qtiebrid^ 3Ci(|)etm ttmrbe bai fd^tt)ebif(^e
Seer befiegt unb bit Slb^fingigfeit t>on ^oten getSft, bie ^raft
aber be« beutfd^en ^oteftantfemug .jufammengefa^t unb gegen
172

Digitized by

Google

trie 5lugUlufer ber ©egenreformation in Qtanfcet^ unb ben 8fter«
rei<$tfcb-ungartf<$en £anben gefd^ii^t. ©ie 9legierung fetneg
£anbeg, bag sufammengefe$t tt>ar aug ftreng lut^erifcfyen unb ftreng
cafoiniftifd&en ©tftden, fltyrte er mit auggleicfyenbem 93erftfinb*
nig fihr beibe &onfeffionen, bencn er bag ©treiten fcerbot, ttrie bag
QJefenntmg i|>n le^rte, bag i$m fern 93ater btoterlaffen fyattt — bem
9^amen na<# reformtert, btm ©eifte na<$ bo<$ ganj auf bem beut-
fdjen Srbe Cutset* ru^enb — nur mit ftarfem ^Bertlegen auf bag
£ebem

©erabe bai aber tt>ar eg, tt>ag ber <3>roteftantigmug felbft n&tig
batte unb, mi er au# ju gett>imten ftrebte: neueg Ceben, n>irfltd?e
$raft, an ber 3uhmft beg 93olfeg ju -6auen unb eg aug ber 0£n-
macfyt ttrieber emporjuretfcen* < 3Jlan fennt ba& 95ttb beg friegeri*
fcben $firften, ttrie er auf feinem 6<$lacfytro& bafcerfprengt — bafc
i^m $riebe unb $rei$eit auf bem ©ebtete beg ©laubeng bo$e
<2Berte ttaren, fann man i$m ba nicfyt anfe^em 5lber tt>er m8d?te
eg aucfy t>on bem pracbtliebenben Sriebri<$ !• unb bem raufcen
©olbatenfdnig ^riebrid^ ^ityelm anne&men, bafc fie gerabe jene
innerlfc&fte 9lt<$tung 6j>energ in bag preufnfcfye fianb jogen unb bie
neue i&allefd&e Qtdmmigfett ate ein Clement erlannten, bai man
gentftyren laffen, ja pflegen mfiffe* 3nbem baim ber grofce $8nig,
ber 5llte $rt$ — er fyattt ttKtbrbaftig au<$ nmnberbare Slugen im
^opf tt)ie Cutler — jtcb ganj bem ©ebanfen ber ©ulbung erf<$lofc,
gab er alien ben &rfiften freien Spietraum, bie aug btm prote-
ftantifcben 95oben feineg fianbeg auffttegen, bamxt ba& 93olt er*
jiebenb, fo ba$ eg imftanbe ttKtr, ben 9liefenJampf mit bem fran-
S5fifd)en ^Belteroberer aufjune&men, ba% eg aufftanb unb bur<$«
btelt, tt>eil eg ie$t ttntfcte, tt>ag eg ju aerteibtgen gab: btn ©lauben
unb bie 6itte unb bie ©t>ra<#e, bie ganje beutjtye $lrt, bie man in
^reibeit pflegen burfte unb tpollte* 93om proteftantifd&en ^eufcen
aug $ob ber Sturm ber nationalen SSefreiung an*

<£g fonnte nicfyt jtoetfetyaft fein, ba§ auf fo jubereitetem 95oben
im neunje^nten Sa^rbunbert ber 6taat feinem 93olfe gr5§ere
9Jerf)te gett>fi^ren mufyt. <£in ^8nig, ber, faft mit ^Borten Suffytti

173

Digitized by

Google

au£ ber Sdjrift iiber bie Obrigfeit, feinen Gtotj barin ftefjt, felbfi
bcr erfte ©tenet be$ &taatt& ju fein, ftetlt ftcfy barin mit feinen
Hntertanen auf biefelbe £mie: bem gem^mfamen 93aterlanb bie ge*
meinfame Slrbett 3)a$er freien 9laum ju fcfyaffen fttr atle 5ti<^-
tigen, auf bafc bie 9liefenaufgaben ber neuen 3eit getdft tt>erben
Unntn unb bag 93aterlanb atle Sfrfifte au£nii$e, bie t>or$anben jtnb,
t>or altem aber bie reUgiite-ftttltcfyen &rSfte — ba$ mufyt am 3ie(
biefer £mie fte^en. 3)amit tt>ar jugleic^ gegeben, ba% and) ber prote»
fianttfcfyen ^ircfye fetbft, bem eigentli<$en unb ummttetbaren £iiter
be* £u$ererbeS, bie £>errfdi>aft be$ GtaateS t>om isalfe genommen
nnb ba$ < 3Jla% t>on ^reif)eit gefcfyenft tt>erbe, o^ne bafc fte bie tyr
eigenen feetifrf>en ^rfifte jur ©eiunbfyett be$ ©anjen md>t entfalten
fonnte* Vlud) in biefe ^a^n tenfte ber beutfcfye Gtaat be$ neun»
je^mten 3atyr^unbert$ ein,

2lUgemein, nifyt nur SSranbenburg-^eufcen* <&tnn n>enn
aucfy ber ^Ute'Jritj bie^adet t>orantrug, bie anberen ^rften folgten
ober gingen jur 6eite, fo bafc ^eufcen fogar in 9fcicffianb fanw
2lurf) bie fat^ottfcfyen! 3Bte auf bem attgemeinen ^ulturgebiete ber
^at^olijtSmuS fxd) ber mobernen Sntttridtung, bie in ben pvott*
ftantifd&en ©ebteten ficfy abfpielte, nicfyt tterfcfyftefcen fonnte, fo tt>ar
and) ber fattyottfcfye Gtaat feit ber Reformation ein anberer* ©afc
man and) in tt>eltli<$en ®ingen 9?om untertan fein miiffe, ba$ fanb
and) ^ier fein @e$5r me^r, ba$ ge^firte sum SWittelatter* <£in
£ubtt>ig XIV. $at bie ^roteftanten unb freieren ^attyolifen feme*
£anbe$ fcerfolgt, aber ebenfo mit ben ^ftpften, bie an seralteten
Qlnfpriicfyen feft^ietten, einen tangen ^arnpf gefityrt* <2Bie fid)
iiberafl unb and) in 5)eutfrf)fanb eine nationate ^uttur entfattet fyat,
bit ben fremben ©eift m<$t me^r tt)ie eine ttuttige ©ienerin trug, fo
lefcnten nun itberatt bie 9Jegierungen aucfy in ©eutfd^tanb frembe
©ngriffe ab. ©elbft am <2Biener j&of* ©anj in ben 93a$nen be$
3Kten3ti^ fein gHi^enber 93ere^rer, n>anbette 3ofe#>H, 3a, bie
brei r^einifcfyen geifitic^en ^urfiirften fyabtn in berfelben 3eit Stieb-
xid)i be£ ©ro^en f\d) auf ganj frfl^e ®inge befonnen, auf bie $age
t>on ^onftanj, $aben bem ^a^ffe i^re atten 9?ecfyte t>orgeriicft unb
174

Digitized by

Google

erne beutfd>e 9lationattird&e mit einem beutftyen '•patriarcfyen be-
gebrt — juft ate ob fte £u#er* „^ln ben d^riftttd^en 5lbel" getcfen

fiafen fte me^r in Cutler, fo tafen fte freittdfc and), ba$ er ifmen
au<$ fo nod) ba* ©afeingred&t beffritt* Gin no<$ unerfttttteS 6tfi<f
£u$ererbe tt>ar bie ^orberung, bafc baS ungliidtid&e 3tt>ttter*
gebilbe ber geiftfid&en 'Jiftftentiimer, baS fkfy tn3)eutfcfylanb auS bem
SOttttefalter no<$ immer erf>alten £atte, ein <5tbe na$m, <2Bie
£u$er bem £>od)meif(er 2llt>re<^t geraten fyattt, baS OrbenSlanb
^reu^en in ein tt>eltttd)e$ ^erjogtum ju ttntnbeln, bamxt er auf.
£5re, auf beiben 6eiten ju ^infen, fo mufye e$ nacfy feiner SWeinung
tiber^aupt gefd&e^en. 60 fonge gab e$ bei un$ jebenfatte immer nod)
9?egierungen unb CanbeSfitrffen, bie d>en bo<$ einem fremben 9ber«
regenten, btm ^apft, tt>enigften$ nacfy ber einen ©eite — unb tt>o
tpar bie ©renje? — unterftanben; fo lange ttntr e$ au<$ btn anberen
la$oKf<$en ^iirften f<$tt>er, ftd? au$ biefem 9ie$e ju befreien;
fo fonge erftyien aud? baS geiftftdje 9?e<$t nod) immer ate eine tt>elt«
Iict>e SOfad^t* 3n ben Sfiirmen ber napoteonifcfyen 3eit bra<$ 1803
ba$ beutfd&e geifttidje Omentum jufammen, bie grofce @efd&i<$i$*
forrettur ttntr gefd&e^en, au<$ bie brei erjbifd^dflid^en ^urplrffen
t>erfcfytt>anben, eine 93eretnfa<$ung ber Canbfarte nid^t nur, fonbem
and) be« ©efamtd&arafterS unfere* ftaaiUcfyen ^Befen* im 9?et<$.

2ln bie Spi^e ber tat$ottfd> regierfen Qtaatm trat QJapern,
bie beutftye 93ormad?t im Sflben* ^Cetdf) anbere uxtb erfreutid^ere
©effaltung! Qlud& in bem ©taate, in bem einft £>erjog SOfaytmilian
btxt fd&Kmmen $itty gegen bie ^ofeftanten gefanbt $atte, tt>ar
unter bem anberen SSJtoyimtUan, bem erften $8nig, ein anberer ©eiff
eingejogen. ®ag atte @efrf>le<$t ber ^ittetebad&er ^atte im neun»
bifyrtttn Sa^r^unbert ni<$t nur erfoucfyte, fonbem erleud&tete 93er«
treter, bie tyr 93er^&(tnfe jum 'papfte auf bem 2Bege beS 93er«
trage£ neu regelten, tyrem 93otte — frityer ate yktufyn — eine
93erfaffung fd&enften unb bie fd?8ne Sfarftabt SMiind&en ju einem
£>o<$ffc>e moberner ^ultur mad^ten^ 6ie jtnb i^ren ^roteftantifd^en
Hntertanen in ber ^frls unb im frii^er anSbad^ifcfyen unb^nflrn-

175

Digitized by

Google

betgifd&en ^attfenfonb fo getreue £anbeSt>5fer getoorben nrie bte
iaofcenjotlern tyren &a$oltfen unb |>aben ftdfc tyre nficbften SSerater
nic^t felten au$ btm &rei$ ber ^oteflanten gefcolt 6ie fmb bie
ganje SntttridHung mttgegangen, bie mit 9iottt>enbtgtett barm
gtyfelte, bafc bie Pollen 9lecbte be$ GtaatSbflrgerS alien Xlnter-
tanen gleid^mfifng juftefcen* <£$ gibt infolge ber j>olitif<$en 93er-
ftnberungen unb ber 93eP8tterung3Perf<$tebungen lein fat^olifd^e*
93oH me$r in emefa ber beutf<$en Staaten, bai nic&t mit ben
^oteflanten brfibertt<$ jufammenlebt, aber eg gtbt and) feinen
fatyolifcfyen 6taat me£r in bem ©fame t>on frityer. 5)er ^eutige
beutfd&e ^atyolijiSmuS ijt, au<# too er ftreng rdmifcfy benft unb ben
©eififeSfamtf na<$brfldKtd& ju fll^ren entfd&loffen iff, oben unb
unten, bei 9legierung unb 93oH ein anberer al$ ber be$ fedfoe&nten
unb fiebje$nten3a$r£unberf*. 5lu<$ in tym xft bai 9totionale jum
Pollen 6iege gefommen.

60 toar man in ^llbeutfcfylanb gerfiftet jum le^ten ©cfyritf,
$xw -Socfybau be* neuen ©eutfcfyen 9leid&$ — ein Pom PaterlSnbi-
fcfyen ©eift erftiHteS 93olf, eine gleid&mfifng gefteltete, Pom gleicfcen
SJecfytSbetoufctfetn getragene unb bem nationalen ©ebanfen btenft*
bar getoorbene SWenge Pon £*mbe$$errf<$aftem 2lu$ einer &ulttn>
nation follte unb mufcte nun au<$ eine ©taatSnation tperben, ®a$
fonnte unter bem alten J&abSburg, fo e$r»>lirbig bieS &errfcl>er$auS
fein mocfyte unb fo tief unfere ©efd&tdfe mitemanber Perflod&ten
tt>aren, nid>t me^r fein* ( 2Ba$ Cutler unb feinen 3eitgenoffen fo
tyitt ju fd&affen mad&te, e$ tt>ar au<# fttr ba$ ©efd&led&t unferer
93fiter unb ©rofcptfter no<$ eine f<$tt>ere Stage* Sine jtoette grofce
@ef<$ic§t$torreftur ttntr Porjunebmem ®a$ alte ^aifertum $atte ben
5Beg in bie neat 3eit nirf>t gefunben, ja immer tpetter fi<$ bapon
entfernt* 93on Pornf>eretn liber ben nationalen SSereicb $inauS«
greifenb, tt>ar e$ aHmfi$lt<$ in eine P5Utg unffcfyere, f<$liefclicJ> feinb*
ttd&e fialtung ju ber nationalen Sntnridflung ©eutfd&lanbS geratem.
®er SBenbejnmft toar bo<$ in ben §agen £utyer$* 3)enn bamafe-
176

Digitized by

Google

tyatte jt<$ auf betben Seiten bte fd&arfe S<$eibung t>ottjogen: tt>fi$*
renb mit £u$erg Reformation ber entfcfyteben nationale &wc$ bc=
gann, fteuerte ba$ faiferlicfye Scfyiff ebenfo entfcfyieben in ben ©egen*
furS ^tneim 3e fefter jene 9?id)tung n>urbe unb je retd^eren unb
tt>ert*>otteren Sn^att fie gettnmn, befto m^aftleerer unb toertlofer
tt>urbe bie ^atferibee, unb baS beutfd&ere 5Befen am 5Biener iaof
fonnte baran md&t* flnbem* ®er napoleomfcfye ©turm btteS au<$ tyv
ba$ £eben$tf<$t au$, 1806; im ©runb ftarb fie an tyrer <5d)tt>fic*)e.
QluS bem beutfd^en 5Satfer ttntrbe ein 8fterrei<$if<$er mit bent bejei<$«
nenben Qittl einer 5lpoftoIifd^-5lat^olifd^en SOfaieftfit, Slber biefeS
£>fterrei<$ tt>ar mit unS nod> fo t>ern>ac§fen, ba% e$ erft beS Sdf)tt>ert»
ganged t>on 1866 beburfte, um bie 93a$n ganj fret ju madden.

9Bo biefe lief, tt>ar fd&on lange ni<$t rne^r a»etfet^aft, jie
fonnte nur bort ju finben fein, tt>o au$ CanbeSfttrftentum unb
^oteftantiSmuS tin ©emetmpefen ertoad&fen toax, bai bie ftfirffte
jufammen^attenbe &raft t>on auSgeprflgteft nationaM>eutfd>er 5lrt
bettriefen $atte. 6$ tt>ar ba& yhtufytn beS (Stolen ^urfttrften
unb be« grofcen &8nig3* 6eit 1614 quer bur<$ ganj 9torbbeutfc§*
lanb retd&enb, mit bem einen #ufc an ber franj5jtfc§en ©renje am
Rieberr^ein, mit bem anbern an ber rufjtfd&en ©renje in Oft*
preufcen, mit bem $>aupt in ber m&rfifd&en Wlxttt, tt>ar e$ fcfyon
SufcerKcfy gefcfyaffen jur 3ufammenfaffung ber norbbeutfd^en ^rfifte,
bie j>oUttf<$e Slammer ber gegen- unb auSeinanberftrebenben
Sntereffen, burcfy feinen inneren^Cert unb feine £eiftung, feine folge*
rid&tige unb fcaftoofle CntttridKung 93orbitb unb Srjie^er fttr ganj
5)eutf<$lanb auf bem f<$tt>eren 2Bege jur nationalen ©efdE>toffenf> tit
Site ber 5Ute ^ri| ^eufcen im ^ampfe gegen £>fterrei<$, 9*u$fonb
unb $ranfreid& jufammen bie ©rofcmad&tftettung ertt>arb, ttKtr bie
$rage fd&on entfd&ieben. Sinter ben j>reufcif<$en $a£nen jog 3)eutf<$»
fonbS 3ufunft in btn ftegreicfyen $retyettgfrieg, unb mit folder
^Bud&t mad&te jt<$ bag afleS geltenb, bafc ba$ neunje^nte 3af>r»
fmnbert 3ug um 3ug ganj ©eutfcfyfonb in biefe ^Sa^nen lenfte*

3ft bag eine fyofyt 5tnerfennung filr bie national Rtaft, bit in
biefem proteftantifd&en 6taat«tt)efen ftedft, im le^ten ©runbe and)

177

Digitized by

Google

eine 5lner?emtung fur £ut£erg fiebengleiftung, fo ift e$ ein t>oll*
fommener SSemete fiir ba$ fcollermad^te, alien Gonbergeift liber-
ttrinbenbe 9 f lationatgefii^t unter ben beutfcfyen &a$oltfen, ben
ba^erifd^en Gtaat an ber ©pt^e, tt>emt fte freubig unb treu tyren
3Bttlen baju ^ergaben unb etnem fremben, r5mif<$en ober franjSfU
fdjen ©eift einen ©nflufc barauf mcfyt mefyx geftatteten. Otto t>on
'Btemartf, ber 93otlftre(Jer t>on ©fcutfcfylanbg poltttfd&em Oc&tdfal,
nad> E^arafter unb (Iberjeugung norbbeutf<$ J>reufnf<$er ^ote-
ftant, tft in bie baijertfcfye fialle ber beutf<$en Slnfterbltd&fett, bte
( 2Bal£alla bet 9?egen$burg, eingejogem

So tft eine lange Sntttridlung an tyx 3tel gelangt* <2Bir $aben
ein ftarleS 9?etdi>, ein n>af>r$aft beutfd>eS ^aifertum, tt)ie eS Cutler*
£erj mit 3ubel erfttllt fyabtn toiicbt. 3)er ,,meibticfye iaengft"
fyat feinen 9?eiter gefimben, 3)eutf<$lanb , f etn guteS $>a\*pt u ,
gegen beffen *treuefte ^riegSleute" SBelfcfye, Sla&en unb 2lngel-
facfyfen jufammen 6turm laufen, ofme fte ju itbewSlttgem S&ttz
eg nid^t fd>on t>or 3a$rfmnberten fo fein ffinnen, menu £u$er$
tt>eifer Qtiebrtd^ jit feiner 5Befe^eit and) no<$ bie jugreifenbe QaU
Iraft ber £>obenjotlern ge^abt $&ttrt 6$ b#tte f<$tt>erli<$ me$r
ate einen SOftfcerfolg gegeben. ©otteS ( 3SU\i)Un marten langfanu
<2Ba$ un$ $eute mit greater 3ut>erftd)t erfttllt, bag ift gerabe ber
lange ftetige, t>on innen $er gettrirfte Qlufbau unferer ©efd&tcfyte*
<5& tft nid&tS unertrftglid^ @ett>altfame$, ^rembeS, &inftlt<$e$ roetyr
in ber ^euttgen ©eftalt/unb barin t>or allem liegt bai ©etyeimmS
unferer freubtgen, gefdjloffenen, unbeftegbaren &aft. Unb ebtn
bag entft>rtd)t bent beften €rbe £utber$, ber bei atlem, mag er
au<$ bad^te unb tat, immer juerft bie Seele ber ©inge fucfyte, fte
$eil unb ftart macfyte unb bann bem 9tatiirlid)en feinen £auf Itefc-

^roteftanten unb &at$otifen ffimpfen feit brei 3a$ren gemein*
fam an bem furcfytbaren £ntf<$eibung$famj>f ffir ®eutf<$lanb$
ftmftige <2Beltgeltung — nicfyt fttr eine SBelt^errfdjaft, bie un$
mteber mit frembem ©eift belaften unb unfere nationale &raft
fcfymficfyen miirbe, mte eg bie frityere, iibermunbene ^orm tat f aber
fttr bie ftarfe unb ftcfyere Stetlung, bie nn& nad> ber ©r5^e unb ^e^
178

Digitized by

Google

beutung unfereS 93oHeS %utommt. £$ ttrirb unfer ^et^efter ^unjty
fein mfiffen, bafc tt>ir babet ttrie £u$er gefinnt bleif>en unb nid^t bie
6eele bet 3)tnge au$ bem 5luge JoerKeren unb bie innere &aft beS
93oWe^ embu§em 3n biefem <2Dunfcije fftnnen ftd> ^rofefianten
unb ^at^olifen am 9?eformation£fefi£ begegnem ^ie ^ i^ ^ ba^
bieg bev < 3Befl ffi — be r ^Beg bmffA ^ 3 n nerK^ teif tmb^^|Y|aftig;
feit — ,~auf bem toxx Qmtwe : un 3 bocfr no^ewmXaucp tnoen
k%Un ©ritnben beS ©(auben3 jufammcnfmbciu SJlber e£ n>irb mtr
gefd)et;en, tnbem jeber feinctt QDBeg in bet $reuc unb §apfevfeit
toeiter unb ju (fnbe gelt, bie un$ ba$ ©ennffen aorfc^reibf unb
gutter in 'JDormS ung ttorgebitbef £af*

So lafjt un3 bag ©cbadjtniS £u$er3 unb bcv 9?eformati
in biefem ^tieg^ja^r feiern mit ©ebanfen J>^^m tt^ uni>b^
§*eue sugletc^I

Digitized by

179

Google

Digitized by

Google

Digitized by LjOOQIC

"^

BR 32S.S32
Luth^undtrtntltobwiDwte*!

min!?lilI?iU , i Univer s*ty Libraries

Ss

ZLs

3 6105 041 232 872

Stanford University Libraries
Stanford, California

Return this book on or Mandate do*.

•Va

«

^: :